سه‌هزار نخبه به ایران بازگشته‌اند، چند هزار نخبه از ایران رفته‌اند؟

کانال تلگرامی باشگاه افسران جنگ نرم روز ۱۵ مرداد ۱۴۰۲ پستی با عنوان «بازگشت ۳ هزار نفر از نخبگان خارج کشور به ایران» منتشر کرده که در آن گفته شده:

«آمارهای دریافتی از معاونت علمی و فناوری حاکی از این است که تاکنون حدود ۳هزار نفر از افراد نخبه مقیم خارج از کشور تحت این همکاری به کشور بازگشته‌اند. نکته قابل توجه در خصوص این افراد این است که حدود ۲۳۰۰ نفر از آنها تجربه زندگی بیش از ۵ سال در خارج از کشور را دارند.»

یک جست‌‌وجوی ساده نشان می‌دهد محتوای این پست حدود سه هفته پیش‌تر در تاریخ ۲۷ تیر ۱۴۰۲ در خبرگزاری فارس منتشر شده است.

آیا آمار بازگشت ۳ هزار نخبه به داخل کشور درست است؟

معتبرترین منبع موجود برای درستی‌سنجی این آمار، داده‌های آخرین سالنامه مهاجرتی ایران است که در سال ۱۴۰۱ توسط رصدخانه مهاجرت ایران تهیه و منتشر شده.

اطلاعات مندرج در این سالنامه نشان می‌دهد که بر اساس اعلام معاونت علمی و فناوری ریاست‌جمهوری از ابتدای سال ۱۳۹۳ تا پایان تیر ماه ۱۴۰۱ در مجموع ۲۴۸۷ نفر با استفاده از تسهیلات طرح «همکاری با متخصصان و دانشمندان ایرانی غیر مقیم» به ایران بازگشته‌اند.

با احتساب این اعداد متوسط بازگشت طی سال‌های ۱۳۹۴ تا ۱۴۰۰ معادل ۳۳۶ نفر در سال است. اگر چه بعید است با توجه به شرایط ناپایدار ایران در نیمه دوم سال ۱۳۹۲، افراد زیادی تمایل به بازگشت داشته باشند، اما اگر فرض کنیم طی یک سال گذشته تعداد افراد بازگشتی به نسبت سال‌های پیش اضافه شده باشد، در این صورت تا زمان انتشار گزارش فارس، آمار بازگشت «متخصصان و دانشمندان ایرانی غیرمقیم» به ۲۷۹۲ نفر می‌رسد که اختلاف چندان زیادی با آمار ۳ هزار نفری اعلام شده ندارد، اما نکته اصلی اینجا است این آمار حتی اگر درست باشد، باز هم بدون اشاره به تعداد نخبگانی که از کشور خارج می‌شوند، مقیاس ندارد.

۳ هزار نخبه‌ای که به ایران بازگشته‌اند چه کسانی‌اند؟

در سامانه همکاری با متخصصان و فناوران ایرانی خارج از کشور دستورالعمل مشخص برای افرادی که شامل این طرح می‌شوند، ارائه نشده، اما گفته درخواست‌های ارائه‌شده برای برخورداری از برنامه‌های حمایتی این طرح، در کمیته تخصصی ارزیابی می‌شود که مبنای ارزیابی آنها رتبه‌بندی دانشگاه‌ها و موسسات علمی برای دانشجویان و اساتید و سابقه کار در شرکت‌های شاخص علمی، فناوری و پژوهشی در خارج از کشور برای متخصصان و فناوران است.

در گزارشی که سال ۱۳۹۶ روی سایت بنیاد ملی نخبگان منتشر شده آمده است که «دانش آموختگان دوره دکتری از یکی از ۱۰۰ دانشگاه برتر دنیا، اساتید یکی از ۴۰۰ دانشگاه برتر دنیا و متخصصان و کارآفرینان فعال در یکی از موسسات شاخص علمی و فناوری یا شرکت‌های دانش بنیان خارجی مخاطبان این طرح هستند.»

از جمله برنامه‌های حمایتی این طرح هم می‌توان به خدمت نظام وظیفه تخصصی، حمایت مالی در زمان گذراندن فرصت مطالعاتی، جذب هیات علمی، اشتغال و تاسیس شرکت‌های فناوری، وام و ودیعه مسکن و سخنرانی در کارگاه‌های تخصصی اشاره کرد.

با این اوصاف به نظر می‌رسد دایره افرادی که می‌توانند با عنوان نخبه به ایران بازگردند دایره‌ای نسبتا بزرگ شامل دانشجویان و اساتید دانشگاه‌های معتبر خارجی و افرادی است که در شرکت‌های معتبر بین‌المللی مشغول فعالیتند.

آمار خروج نخبگان از کشور چقدر است؟

پاسخ دقیقی برای این سوال وجود ندارد، اما بررسی داده‌های آماری نشان می‌دهد سالانه صدها ایرانی که بالقوه می‌توانند نخبگان مشمول طرح‌های بازگشت باشند، به خارج از ایران مهاجرت می‌کنند.

به عنوان نمونه در فاصله سال‌های ۲۰۰۰ تا ۲۰۲۰ جمعیت دانشجویان ایرانی خارج از کشور از حدود ۱۷۴۴۲ نفر به ۶۶۷۰۱ نفر افزایش پیدا کرده است. به عبارتی در ۲۰ سال گذشته به طور متوسط سالانه ۲۴۶۳ نفر به جمعیت دانشجویان ایرانی خارج از کشور اضافه می‌شود.

اما نخبگان بالقوه تنها محدود به دانشجویان نیستند. بررسی‌های رصدخانه مهاجرت ایران نشان می‌دهد طی ۱۰ سال اخیر هر سال به طور متوسط ۲۷ هزار ایرانی تابعیت کشورهای آمریکا، کانادا، بریتانیا و کشورهای عضو اتحادیه اروپا را اخذ می‌کنند. در همین فاصله به طور متوسط سالانه ۸۶ هزار ایرانی از کشورهای آمریکا، کانادا، ۳۱ کشور اتحادیه اروپا، بریتانیا، استرالیا، ترکیه و سایر کشورهای عضو سازمان همکاری و توسعه اقتصادی (OECD) اقامت دائم یا موقت گرفته‌اند. (صفحه ۹۵ سالنامه مهاجرتی ۱۴۰۱)

بخش عمده‌ای از این مهاجران ایرانی در شرایطی قرار دارند که می‌توانند مصداق طرح بازگشت نخبگان در کشور قرار بگیرند.

به عنوان نمونه بر اساس داده‌های دفتر سرشماری آمریکا، از جمعیت ۳۹۲ هزار نفری ایرانیان آمریکا (متولد ایران) در سال ۲۰۲۱ بیش از ۶۵ درصد، در گروه مشاغل مدیریتی، کسب و کار علوم و هنر مشغول فعالیت بوده‌اند.

میل به بازگشت در میان مهاجران ایرانی خارج از کشور چقدر است؟

برای این کار پاسخ قطعی وجود ندارد، اما نتایج نظرسنجی رصدخانه مهاجرت ایران در سال ۱۴۰۱ نشان می‌دهد، تنها ۱۴ درصد افراد تصمیم برای بازگشت قطعی دارند، ۲۴ درصد هنوز تصمیم مشخصی نگرفته‌اند و ۶۲ درصد به طور قطع قصد بازگشت به ایران ندارند.

این نسبت‌ها در مقایسه با تحقیقاتی که در سال‌های گذشته انجام شده، نشان از کاهش چشمگیر میل به بازگشت در میان مهاجران ایرانی خارج از کشور دارد.

این میل در میان اقشار مختلف مهاجران متفاوت است، به گونه‌ای که نتایج نظرسنجی رصدخانه مهاجرت در سال ۱۴۰۱ نشان می‌دهد، میل به بازگشت در میان گروه‌هایی که بالقوه می‌توانند مصداق طرح بازگشت نخبگان باشد، بین ۱۰ تا ۲۳ درصد در نوسان است.

یکی دیگر از این موارد، تحقیقات بنیاد ملی علوم در آمریکا است که از پایین بودن میل به بازگشت در میان اقشار تحصیل‌کرده ایرانی خارج از کشور حکایت دارد. بر این اساس میل به ماندن در میان دانشجویان ایرانی مشغول به تحصیل در آمریکا طی یک دهه گذشته به طور فزاینده‌ای رو به افزایش است و از حدود ۸۵ درصد در سال ۲۰۱۰ به ۹۲/۵ درصد در سال ۲۰۲۰ رسیده است.

کانال افسران جنگ نرم به تازگی باز بازگشت ۳ هزار نخبه به کشور خبر داده است. این خبر بازیافت، گزارشی است که سه هفته پیش خبرگزاری فارس به نقل از معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری منتشر کرده است.

بررسی داده‌های سالنامه مهاجرتی ایران در سال ۱۴۰۱ نشان می‌دهد، از ابتدای سال ۱۳۹۳ تا پایان تیر ماه ۱۴۰۱ در مجموع ۲۴۸۷ نفر با استفاده از تسهیلات طرح «همکاری با متخصصان و دانشمندان ایرانی غیر مقیم» به ایران بازگشته‌اند.

این طرح از سال ۱۳۹۳ با هدف ایجاد انگیزه برای بازگشت نخبگان به کشور از طریق اعطای امتیازهایی مانند، سربازی، فرصت مطالعاتی و شغلی، تاسیس شرکت، اعطای وام و تسهیلات به دانشجویان و اساتید دانشگاه‌های معتبر و افراد شاغل در شرکت‌های مطرح خارجی به راه افتاده است. طبق آمار رسمی در فاصله سال‌های ۱۳۹۳ تا ۱۴۰۰ به طور متوسط ۳۳۶ نفر در قالب این طرح به ایران بازگشته‌اند.

این آمار اما بدون اشاره به برآوردها از خروج نخبگان ، ممکن است تصویری ناقص گمراه‌کننده از واقعیت ترسیم کند.

طبق آمارهای جمع‌آوری شده توسط رصدخانه مهاجرت ایران طی ۲۰ سال گذشته سالانه به طور متوسط ۲۴۶۳ نفر به جمعیت دانشجویان ایرانی مقیم خارج اضافه شده است. با این حساب تعداد افراد بازگشتی ۱۴ درصد جمعیت دانشجویانی است که از کشور خارج می‌شوند.

اما جمعیت نخبگانی که می‌توانند بالقوه هدف طرح بازگشت نخبگان باشند، فراتر از جمعیت دانشجویان خارج از کشور است. طبق آمارهای درج شده در سالنامه مهاجرتی ۱۴۰۱، در یک دهه گذشته، به طور متوسط هر سال ۸۶ هزار ایرانی از مقاصد اصلی مهاجرت ایرانیان اقامت دائم یا موقت گرفته‌اند.

اگر فرض کنیم تنها ۲ تا ۵ درصد این افراد، شرایط طرح بازگشت نخبگان را داشته باشند، به این معنی است هر سال ۱۷۰۰ تا ۴۳۰۰ نخبه از کشور خارج می‌شوند، در حالی که متوسط آمار بازگشتی نخبگان ۳۳۶ نفر است.