ادعای وزیر ارتباطات درباره تحریم‌های علمی و فناوری

عیسی زارع‌پور وزیر ارتباطات دولت ابراهیم رئیسی ۱۸ تیر ماه ۱۴۰۲ در یک گفت‌وگوی «بی واسطه با مردم» مدعی شد که «مدعیان آزادی بیان ۱۰ هزار سایت پرکاربرد علمی را روی مردم ایران فیلتر کرده‌اند.» در گزارش ایرنا از صحبت‌های زارع‌پور درباره وب‌سایت‌های علمی آمده:

«برخی سایت‌های خارجی دسترسی خود را روی مردم ایران فیلتر و محدود کرده‌اند. مدعیان آزادی بیان ۱۰ هزار سایت پرکاربرد علمی را روی مردم ایران فیلتر کرده‌اند.
زارع‌پور اضافه کرد: در هفته گذشته گوگل پروتکل http را بسته است و ما برای اینکه مشکل را حل کنیم سایت online.۴۰۳ را راه اندازی کرده‌ایم و با سازوکاری تحریم‌ها را دور زده‌ایم و این سایت‌های تحریم شده را در اختیار مردم گذشته‌ایم. تصمیم با مردم است که می‌خواهند با فیلترشکن در سکوهای خارجی باشند و یا از سکوهای داخلی با سرعت بهتر و ارزان‌تر استفاده کنند.»

وزیر ارتباطات در میان این صحبت‌ها، به دو مساله دیگر اشاره کرده که فکت‌نامه قبلا آنها را بررسی کرده است:

هر چند منظور زارع‌پور از سایت پرکاربرد علمی مشخص نیست اما در دسته‌بندی‌های بین المللی، سایت‌هایی با عنوان Science and Education وجود دارد که فعالیتشان در حوزه‌های آموزشی و پژوهشی مرتبط با فناوری‌های روز و علوم تجربی همچون فیزیک، شیمی و … است.

به نظر می‌رسد اشاره زارع‌پور به تحریم‌هایی است که به واسطه آن کاربران ایرانی از دسترسی به برخی سرویس‌ها و سایت‌های غیر ایرانی و همچنین فناوری‌های حساس منع شدند. در ادامه به بررسی ابعاد این تحریم‌ها می‌پردازیم. 

اما پیش از این باید ذکر کرد که وزیر ارتباطات هیچ سندی مبنی بر اینکه بتواند عدد ۱۰هزار را تایید کند، ارائه نداده‌است. برای همین این بخش از صحبت‌های او دقت و اعتبار کافی را ندارد. با این‌حال می‌دانیم که تعداد سایت‌هایی که به ایرانیان یا IP‌های ایرانی سرویس نمی‌دهند ممکن است عدد قابل توجهی باشد. بنابراین از بررسی عدد ۱۰هزار می‌گذریم و آن را موکول می‌کنیم به زمانی که متولیان وزارت ارتباطات، اسناد قابل بررسی را ارائه دهند. 

فناوری اطلاعات و تحریم‌ها علیه ایران

در زمان ریاست جمهوری باراک اوباما و با اتخاذ سیاست فشار حداکثری علیه برنامه‌ هسته‌ای ایران، موجی از تحریم‌ها متوجه صنایع مختلف، بانک‌ها، مبادلات ارزی، شرکت‌های ارائه دهنده خدمات و سرویس‌‌های حوزه تکنولوژی و … در ایران شد. هر چند این تحریم‌ها در برخی حوزه‌ها، با امید به اجرای برجام کم‌رنگ‌تر شدند اما بعد از خروج دونالد ترامپ از این توافق هسته‌ای، مجددا فعال شده و دسترسی ایرانیان به بسیاری سرویس‌های مختلف در جهان بار دیگر مسدود شد.

تحریم‌های اعمال‌شده از سوی آمریکا علیه ایران به دو گروه اولیه و ثانویه تقسیم می‌شود. 

۱- تحریم‌های اولیه: 

«تحریم‌های اولیه مجازات‌هایی‌ است که به‌طور مستقیم شامل ایران می‌شود، یعنی تحریم‌هایی که آمریکا به‌طور مستقیم بر افراد یا شرکت‌های ایرانی اعمال می‌کند و کلیه افراد و شرکت‌های آمریکایی باید آن‌ را رعایت کنند.» 

تحریم ابرآروان توسط وزارت خزانه‌داری آمریکا در خرداد ۱۴۰۲ یکی از نمونه‌های این دست تحریم‌های اولیه در صنعت ITC ایران است. 

۲- تحریم‌های ثانویه: 

«در تحریم‌های ثانویه مجازات‌ها می‌تواند افراد حقیقی و حقوقی سایر کشورها را نیز که با افراد یا شرکت‌های ایرانی تحریم‌شده مبادله داشته‌اند، شامل شود بنابراین آنها هم باید به‌منظور جلوگیری از تحریم از سوی آمریکا، از مبادله با افراد و شرکت‌های ایرانی تحت تحریم، اجتناب کنند و در غیر این صورت، با مجازات‌های مختلف روبه‌رو خواهند شد.»

بنابراین شرکت‌های مختلف برای اینکه درگیر پرونده‌های قضایی و جریمه‌های وزارت خزانه‌داری و دولت ایالات متحده شوند، پیشاپیش، سرویس‌دهی به ایرانیان را محدود می‌کنند. مثلا برای ورود به سایت نمی‌توان کشور یا پیش‌شماره ایران را وارد کرد یا اصلا بالکل به‌محض اینکه با IP ایرانی مواجه می‌شوند، کاربر را به صفحه ارور 403 هدایت می‌کنند.

بنابراین ادعای «فیلتر شدن» به آن صورتی که در ایران سایت‌ها براساس محتوا یا قابلیت‌های‌شان توسط کمیته مصادیق محتوای مجرمانه «فیلتر» می‌شوند، اتفاق نیوفتاده، بلکه وب‌سایت‌ها و سرویس‌های اینترنتی، به‌ خاطر تحریم‌های وزارت خزانه‌داری آمریکا، به ایرانیان یا IP‌های ایرانی سرویس نمی‌دهند.

به عنوان مثال گوگل‌ آنالتیکس در اردیبهشت ۱۳۹۹، با اطلاع به کاربران خود و با اتکا به محل حضور کاربر به کاربران ایرانی خود اعلام کردند که بر اساس شرایط و مقررات‌شان امکان سرویس دهی به آنها را ندارند. 

در ادامه به نمونه‌هایی از این تحریم‌ها اشاره می‌کنیم: 

تحریم خدمات فنی 

اسفند ماه ۱۳۹۲ هاست گیتور یکی از بزرگ‌ترین شرکت‌های ارائه دهنده خدمات هاست و دامنه در دنیا اعلام کرد به واسطه تحریم‌های آمریکا از ارايه سرویس و خدمات به ایرانیان معذور است. 

در سال ۲۰۱۹ با ادامه تشدید تحریم‌های ایالات متحده آمریکا شرکت‌های گیت‌هاب و آمازون نیز دسترسی کاربران ایرانی را به محصولات خود از جمله به سرویس‌های ابری و مخازن کد‌های خود مسدود کردند. ادوارد اسنودن رئیس سازمان «آزادی رسانه‌»، همان زمان در توییتر خود نوشت:

«شما ممکن است که ندانید، اما آمازون در حقیقت نیمی از اینترنت را بر روی زیرساخت ابری خود اداره می‌کند. اکنون آنها خط حیات مخالفت آزادی خواه ایرانی را -فراتر از آنچه قانون لازم دانسته است- برای خشنود کردن دولت آمریکا، بزرگترین مشتری خود، قطع می‌کنند.»

این اقدام آمازون بسیاری از وب‌سایت‌ها بزرگی که از زیرساخت‌های این شرکت استفاده می‌کنند را نیز شامل می‌شود. به عنوان نمونه وب‌سایت گودرید که مرکز معرفی و تبادل نظر در مورد کتاب‌ها است نیز به دلیل استفاده از این زیرساخت دسترسی ایرانیان را مسدود کرد.

تحریم خدمات فضاهای ابری

شرکت دیجیتال اوشن یکی دیگر از بزرگترین و با کیفیت‌ترین شرکت‌های خدمات ابری است که در سال ۹۷ به کاربران ایرانی خود اعلام کرد که به دلیل تحریم‌های ایالات متحده آمریکا دیگر به کاربران ایرانی سرویس نخواهد داد.

تحریم دورهای آموزشی

به دلیل تحریم‌های ایالات متحده آمریکا بسیاری از وبگاه‌هایی که مطالب آموزشی عرضه می‌کنند به شهروندان ساکن ایران خدمات عرضه نمی‌کنند. این وبگاه‌ها عبارتند از: کورسرا، سیسکو سیستمز، مایکروسافت، سیتریکس

تحریم نرم‌افزاری

در سال ۲۰۱۷ امکان دریافت فایل‌های نرم‌افزاری شرکت‌هایی مانند NVIDIA, AMD, Adobe, AVG, AVAST, Symantec, McAfee ,MATLAB برخی از خدمات گوگل، برخی از خدمات مایکروسافت، و Oracle از درگاه اصلی این شرکت‌ها توسط آی پی‌های ایران مسدود شد. علاوه بر بسته شدن این سایت‌ها توسط خود این شرکت‌ها در ایران، برخی از این شرکت‌های فناوری و تکنولوژی، سرور مادر خود را نیز به روی ایرانیان بستند. 

تحریم‌ها در حوزه امنیت سایبری

عدم دسترسی کاربران داخل کشور به گواهینامه‌های امنیتی SSL این گواهینامه‌ها وظیفه رمزنگاری و امن کردن ارتباط بین کامپیوتر کاربر و وب‌سایتی که کاربر با آن مشغول به کار است را برعهده دارند. با استفاده از این گواهینامه‌ها سرقت اطلاعات کاربران در میانه راه امکان‌پذیر نخواهد بود.

تحریم اپلیکیشن‌ها

در حوزه اپلیکیشن‌هایی که برای امنیت مکاتبات آنلاین مفید و مهم هستند می‌توان به پیام‌رسان Surespot که یکی از قوی‌ترین رمزگذاری‌ها را در بین سیستم‌های پیام‌رسان دارد اشاره کرد و یا اپلیکیشن ضد ویروس Avast که برای کاربران ایرانی در حالت عادی یعنی بدون استفاده از هیچ ابزاری برای آی.پی در دسترس نیست.

در شهریور ماه ۱۳۹۶ شرکت اپل اقدام به حذف تعداد قابل توجهی از اپلیکیشن‌های ایران بسیار پرکاربرد کرد. این اپلیکیشن‌ها که عمدتا اپلیکیشن‌های خدماتی مانند تاکسی اینترنت، سفارش غذا آنلاین، بانکداری الکترونیکی بودند بدون ارایه هیچ توضیحی از طرف اپل حذف شدند. 

تحریم بانکی و محرومیت ایرانیان از فضای وب

سال‌هاست دسترسی ایرانیان به واسطه تحریم‌های گسترده بانکی به سیستم‌های پرداخت جهانی و کارت‌های اعتباری معتبر مسدود است. علاوه بر تحریم‌ها در تاریخ ۲ اسفند ۱۳۹۸ ایران در فهرست سیاه «گروه ویژه اقدام مالی» یا FATF قرار گرفت. براساس بیانیه‌ای که در پایان نشست دوره‌ای این سازمان صادر شد، از همه کشورها خواسته شد که اقدامات مقابله‌ای را در مبادلات مالی با ایران بکار بگیرند و مطمئن شوند که خطر پولشویی و تأمین مالی تروریسم از درون نظام بانکی ایران دامن کشورهای دیگر را نگیرد. مجموع این شرایط هرگونه امکان استفاده موثر از سرویس‌ها و سایت‌های علمی را دشوار و تا حدی غیر عملی کرده است به نحوی که با این وضع کاربر ایرانی علاوه بر نرم‌افزار‌ها، از دریافت حجم عظیمی از محتوا و خدمات پولی در وب هم محروم شده است.

وب‌سایت Online.403 چه خدماتی ارائه می‌کند؟

زارع پور گفته که برای دور زدن تحریم‌ها و در اختیار قرار دادن برخی خدمات به کاربران اینترنت در ایران، وب سایت Online.403 راه‌اندازی شده‌است. جستجوهای ما در این وب‌سایت نشان می‌دهد بیش از ۵۰۰ سرویس تحریم‌شده به بهانه دور زدن تحریم‌ها در اختیار کاربران داخلی قرار گرفته است. (فکت‌نامه استفاده از این سرویس را تجویز یا رد نمی‌کند.)

عیسی زارع‌پور وزیر ارتباطات دولت ابراهیم رئیسی گفته که مدعیان آزادی بیان ۱۰ هزار سایت پرکاربرد علمی را روی مردم ایران فیلتر کرده‌اند. مشخص نیست منظور او از سایت پرکاربرد علمی چیست اما جستجو‌های ما در فکت‌نامه نشان می‌دهد که با افزایش فشار جامعه جهانی و تحریم‌های آمریکا علیه برنامه هسته‌ای ایران در اوایل دهه ۱۳۹۰ دسترسی ایرانیان به بسیاری از خدمات در فضای مجازی مسدود شد.

وزیر ارتباطات سندی مبنی بر اینکه بتواند عدد ۱۰هزار را تایید کند، ارائه نداده با این‌حال می‌دانیم که تعداد سایت‌هایی که به ایرانیان یا IP‌های ایرانی سرویس نمی‌دهند ممکن است عدد قابل توجهی باشد. 

علت اصلی این قطع دسترسی، تحریم‌های اولیه و ثانویه ایالات متحده است. تحریم‌ها عملا در حوزه‌هایی همچون «خدمات هاست و دامنه»، «نرم‌افزارها»، «خدمات ابری»، «خدمات آموزشی»، «امنیت سایبری»، «مبادلات بانکی»، «اپلیکیشن‌ها» و … باعث قطع دسترسی کاربران ایرانی به هزاران صفحه در اینترنت شده‌است.

بنابراین ادعای «فیلتر شدن» به آن صورتی که در ایران سایت‌ها براساس محتوا یا قابلیت‌های‌شان توسط کمیته مصادیق محتوای مجرمانه «فیلتر» می‌شوند، اتفاق نیوفتاده، بلکه وب‌سایت‌ها و سرویس‌های اینترنتی، به‌ خاطر تحریم‌های وزارت خزانه‌داری آمریکا، به ایرانیان یا IP‌های ایرانی سرویس نمی‌دهند.

بنابراین فکت‌نامه به این ادعای عیسی زارع‌پور که «مدعیان آزادی بیان ۱۰ هزار سایت پرکاربرد علمی را روی مردم ایران فیلتر کرده‌اند» نشان نیمه‌درست می‌دهد.