ادعای گمراه‌کننده درباره رتبه چهارم ایران در علوم و فناوری آب

محمد همت، دبیر ستاد آب، اقلیم و محیط زیست معاونت علمی ریاست جمهوری در با اعلام اینکه فقط سه کشور چین، آمریکا و هند در زمینه علوم و فناوری آب بالاتر از ایران قرار گرفته‌اند گفته است: 

«در سال ۲۰۲۱ رتبه ششم جهان و در سال ۲۰۲۲ رتبه چهارم جهان برای کشور ایران در حوزه علوم و فناوری آب توسط سایت رنکینگ معتبر سایماگو تایید شده است.
در حال حاضر با توجه به رنکینگ اعلامی سایماگو، فقط سه کشور چین، آمریکا و هند بالاتر از ایران قرار گرفته‌اند و تمامی کشورهای اروپایی در این زمینه علمی در رتبه‌های پایین‌تری نسبت به ایران قرار دارند.»

او با تاکید بر اینکه در ستاد آب، اقلیم و محیط زیست معاونت علمی به دنبال حمایت جدی از فعالان، اساتید و دانشجویان این عرصه هستیم گفته با توجه به کسب رتبه‌های خوب در حوزه علوم و فناوری آب، تکلیف این ستاد تخصصی برای حمایت و جهت‌دهی فعالیت‌های علمی و فناورانه مضاعف خواهد شد و ما نهایت تلاش خود را در جهت استمرار توفیقات و کسب افتخارات جدید به کار خواهیم برد.

سایت سایماگو چیست و چه رنکینگی اعلام کرده‌است؟ 

SCImago Journal & Country Rank یک پورتال عمومی شامل مجلات و شاخص‌های علمی کشورها است که توسط چند دانشگاه و موسسه تحقیقاتی اسپانیایی اداره می‌شود و منابع آن اطلاعات موجود در پایگاه داده Scopus® است. بر اساس آنچه در معرفی این وبسایت آمده:

«از شاخص‌های این مجموعه می‌توان برای ارزیابی و تحلیل حوزه های علمی استفاده کرد. مجلات را می توان به طور جداگانه مقایسه یا تجزیه و تحلیل کرد و بر اساس آن کشورها را رتبه بندی کرد. داده های استنادی بیش از ۳۴۱۰۰ عنوان از بیش از ۵۰۰۰ ناشر بین المللی و معیارهای عملکرد ۲۳۹ کشور در سراسر جهان استخراج شده است.» 

جایگاه ایران در رنکینگ جهانی «علوم و فناوری آب» 

با مراجعه به وب سایت سایگمو و انتخاب دسته بندی «علوم و فناوری آب» می‌توانید رنکینگ جهانی کشورها را بر اساس تعداد:

• اسناد و مقالات Documents
• مقالات قابل استناد Citable documents
• ارجاع‌ها Citations
• خود ارجاعی‌ها Self-Citations
• نسبت ارجاع به سند Citations per Document
• و شاخص H (عددی که می‌کوشد تاثیر گذاری فردی یا گروهی پژوهشگران را به صورت کمی نمایش دهد.)

مشاهده کنید. 

جستجو‌های ما نشان می‌دهد جایگاه ایران در سال ۲۰۲۲ به ترتیب بر اساس تعداد اسناد منتشر شده با ۱۸۲۴ سند در رتبه ۴ ام

اسناد قابل استناد با ۱۷۸۷ سند در رتبه ۴ ام 

ارجاع با ۸۶۳ ارجاع در رتبه ۴ ام 

خود استنادها با ۲۵۰۹ ارجاع در رتبه ۴ ام 

نسبت ارجاع به سند با نمره ۱/۳۸ در رتبه ۲۸ ام  

و در نهایت بر اساس شاخص H، با امتیاز ۱۴۲ در رتبه ۲۲ ام جهان قرار داد. 

بنابراین در شاخص‌های کمی به‌خصوص تعداد مقالات و ارجاعات، عددی که محمد همت اعلام می‌کند درست است ولی هرچه رنکینگ‌ها به مسائل کیفی‌تر نزدیک می‌شوند، کیفیت مقالات ایران با معیارهایی مانند نسبت ارجاع به مقاله یا شاخص H، کم و کم‌اثر می شود.

ادعای «رتبه چهارم جهان برای کشور ایران در حوزه علوم و فناوری آب» گمراه‌کننده است زیرا بر فکت مهمی پوشش می‌گذارد و آن، داده‌های ۲ ستون سمت راست جدول سایت سایماگو است که کیفیت مقالات را می‌سنجد.

گمراه‌کننده بودن این ادعاها، سال‌هاست که مشخص شده‌است و آثارش را امروز در نظام آموزش عالی ایران می‌توان دید. فکت‌نامه پیش از این چند مورد را بررسی کرد که در ادامه خلاصه‌ای از آنها در اینجا ذکر می شود. فراگیری پدیده‌هایی مانند تقلب علمی در مقالات و حجم بالای مقالات بی‌کیفیت را می‌توان دلایلی بیرونی برای گمراه‌کنندگی کلیه ادعاهایی دانست که «پیشرفت در یک حوزه علمی» را با «رتبه‌بندی تعداد مقالات» و نه حتی سرانه آنها، می‌سنجند.

۱. بازار خرید و فروش مقاله

در مشاهدات میدانی هم شواهدی هست که نشان می‌دهد سازوکارهای غیررسمی تولید مقالات علمی و انتشار آنها در مجلات رسمی در ایران فعال است. گزارش‌های زیادی (مثل این گزارش) وجود دارد که نشان می‌دهد در ایران خرید و فروش مقالات علمی با تضمین چاپ در مجلات معتبر و ثبت در نمایه‌های داخلی و خارجی، بازار پررونقی دارد. 

رونق این بازار اگر چه کمکی به توسعه علمی نمی‌کند، اما از یک‌سو پربار شدن رزومه دانشجویان می‌شود و کار پذیرش شغلی و تحصیلی آنها را تسهیل می‌کند، و از سوی دیگر وزن کارنامه عملکرد دولت‌ها را در ایران سنگین می‌کند.

۲. تعداد بسیار زیاد مقاله

از سوی دیگر حجم بالای تولید مقالات علمی عملا کیفیت نظام تولید علم را در ایران زیر سوال می‌برد. 

به عنوان مثال بر اساس داده‌های سامانه علم‌سنجی اعضای هیات علمی (علوم پزشکی)، فقط یکی از اعضای هیات علمی دانشگاه شهید بهشتی (دکتر فریدون عزیزی) از سال  ۱۹۹۷ تا الان بیش از هزار مقاله تولید کرده که ۱۰۹ مقاله تنها مربوط به سال ۲۰۱۷ میلادی بوده‌اند. به عبارتی این استاد دانشگاه در سال ۲۰۱۷ هر هفته در تولید بیش از دو مقاله علمی مشارکت داشته است.

یا در سال ۲۰۱۷ میلادی ۵۴ مقاله علمی به نام سیدحسن قاضی‌زاده هاشمی، وزیر پیشین بهداشت ایران منتشر شده است. معنی این جمله این است که یکی از وزرای ایران در زمان مسئولیت وزارت و فعالیت نسبی درمانی، به طور میانگین هر هفته دست‌کم در تولید یک مقاله علمی هم مشارکت داشته است.

۳. سایر شاخص‌های توسعه دانش‌ و فناوری

هر چقدر که آمار تولید مقاله در ایران بالا است، اعتبار دانشگاه‌ها و موسسات آموزش عالی و تحقیقاتی ایران، حتی در مقیاس منطقه‌ای هم تعریف چندانی ندارد. 

علاوه بر این در بررسی موسسات علمی معتبر دنیا، نهادهای علمی ایرانی در میان ۵۰۰ نهاد علمی اول دنیا قرار ندارد. در غرب آسیا نیز موسسات ایرانی از جمله موسسه تحقیقات علمی، دانشگاه تهران، دانشگاه بهشتی، دانشگاه شیراز و دانشگاه شریف پس از موسسات علمی اسرائیل، عربستان و ترکیه قرار دارند. در میان ۱۰۰ موسسه معتبر پزشکی دنیا نامی از هیچ یک از دانشگاه‌های علوم پزشکی ایران به چشم نمی‌خورد.  به جز این شاخص‌های دیگر هم مثل شاخص نوآوری وجود دارند.

محمد همت؛ دبیر ستاد آب، اقلیم و محیط زیست معاونت علمی ریاست جمهوری گفته بر اساس رنکینگ سایماگو در سال ۲۰۲۲ ایران چهارمین کشور جهان در حوزه علوم و فناوری آب است. سایت سایماگو یک پورتال عمومی است که توسط چند دانشگاه و موسسه تحقیقاتی اسپانیایی اداره می‌شود و منابع آن اطلاعات موجود در پایگاه داده Scopus است و شش معیار دارد.

ایران در «تعداد، تعداد قابل استناد، تعداد ارجاع و تعداد خود ارجاعی» چهارم است. یکی از عوامل مهم در این چهار شاخص، جمعیت آن کشور است. اما در دو حوزه کیفی‌تر «نسبت ارجاع به سند و شاخص H» ایران در رتبه‌های ۲۸ و ۲۲ قرار دارد. ادعای «رتبه چهارم جهان برای کشور ایران در حوزه علوم و فناوری آب» گمراه‌کننده است زیرا بر فکت مهمی پوشش می‌گذارد و آن، داده‌های ۲ ستون سمت راست جدول سایت سایماگو است که کیفیت مقالات را می‌سنجد.

مواردی مانند «بازار خرید و فروش مقاله»، «تعداد بسیار زیاد مقاله»، «تقلب‌های علمی»، یا معیارهای دیگری مانند «جایگاه موسسات علمی ایرانی» و «شاخص نوآوری» و … نشان می‌دهد «پیشرفت در یک حوزه علمی» صرفا با «رتبه‌بندی تعداد مقالات» به‌دست نمی‌آید.

بنابراین فکت‌نامه به این ادعای محمد همت که گفته بود در سال ۲۰۲۲ ایران چهارمین کشور جهان در حوزه علوم و فناوری آب است، نشان گمراه‌کننده می‌دهد.