بررسی ادعای امام جمعه تهران در مورد اکتشافات معدنی اعماق زمین

کاظم صدیقی، امام جمعه موقت تهران، در نماز جمعه روز ۲۶ خرداد ۱۴۰۲، با بیان دستاوردهای صنعت هسته‌ای، گفت: «هواپیمایی داریم که با صنعت هسته‌ای ۱۵ کیلومتر زیر زمین را نشان می‌دهد که در کجا معادن و مخازن زیرزمینی داریم.»

یکی از دستاوردهای صنعت هسته‌ای همین است؛ که هواپیمایی، بالگردی، مجهز به این صنعت است، عبور که می‌کند، تا ۱۵کیلومتر زیر زمین را نشان می‌دهد؛ اگر نفتی داریم و اگر ذخیره‌ای داریم… و این چه مساله پر برکتی است برای این کشوری که از نظر معادن و ذخایر زیرزمینی و معادن خیلی غنی است و انشالله با به‌کار افتادن این ابزار، باید ثروت ملی ما و وسیله رفاه مردم ما رو به توسعه باشد.

این صحبت‌ها در شبکه‌های اجتماعی واکنش‌هایی را در پی داشت و سوالاتی را مطرح کرد؛ امام جمعه موقت تهران درباره چه چیزی صحبت می‌کند؟ دستاورد هسته‌ای که هواپیما به آن مجهز شده، چیست؟ آیا دستگاهی برای اکتشاف از عمق ۱۵کیلومتری زمین ابداع شده‌است؟

صدیقی درباره چه چیزی صحبت می‌کند؟

رادیواکتیویته، فعالیت هسته‌ای طبیعی است. ایزوتوپ‌های ناپایدار در طبیعت پس از گذشت زمان، به عناصر سبک‌تر تبدیل شده و پرتو ایکس یا گاما از خود ساطع می‌کنند. با پایش سطح زمین، می‌توان مناطقی که در آنها پرتوزایی بیشتر است را به‌عنوان مکان‌هایی با پتانسیل بالای معدنی در نظر گرفت تا تحقیقات بیشتری در آن مناطق انجام شود. سابقه این نوع تحقیقات به اواسط قرن نوزدهم می‌رسد.

همچنین اگر منبع این فعالیت رادیو اکتیو، در دل زمین باشد، این اشعه را می‌توان ردیابی کرد و فهمید چه موادی سر راه آن تا رسیدن به سطح زمین و آشکارسازی در دستگاه سنجشگر قرار دارد (کاملا شبیه عکس‌برداری اشعه ایکس در رادیولوژی). سابقه این نوع پژوهش‌ها هم به اواسط قرن بیستم می‌رسد.

به‌نظر می‌رسد است صدیقی، به‌خاطر عدم تخصص، با بیان عامیانه قصد داشته درباره چنین «دستاورد هسته‌ای» صحبت کند. 

این نخستین‌بار نیست که چنین ادعایی مطرح می‌شود. هفته گذشته، علی خامنه‌ای رهبر جمهوری اسلامی ایران از نمایشگاه دستاوردهای صنعت هسته‌ای کشور که در محل اقامتش «حسینیه امام خمینی» برگزار شده، بازدید کرد.

متن واحدی از این «دستاوردها» در سایت رهبر جمهوری اسلامی، سازمان انرژی اتمی و سایر رسانه‌های نزدیک به حکومت منتشر شده که بسیار به گفته‌های صدیقی نزدیک است و به‌نظر می‌رسد همان متن در اختیار امام جمعه تهران قرار گرفته‌است. در پاراگراف انتهایی این متن آمده:

استفاده از دانش هسته‌ای در بخش معدن و صنایع نفت و پتروشیمی و استفاده از آن در کشف معادن اورانیوم و کشف چاه‌های نفت با استفاده از ژئوفیزیک هوابرد یکی از دستاوردهای علمی مهم است که در نمایشگاه ارائه شد. کشورمان اکنون قادر است با استفاده از ژئوفیزیک هوابرد تا عمق ۱۵ هزار متری زمین، معادن مختلف و چاه‌های نفت را شناسایی کند.

آنچه از شواهد پیداست ما با یک هواپیمای سبک معمولی مواجه هستیم که روی آن تجهیزات خاصی نصب شده (خود هواپیما، در این میان اهمیتی ندارد). در تصاویری که از نمایشگاه «دستاوردهای صنعت هسته‌ای» منتشر شده، تصویر زیر دیده می‌شود.

تصویر هواپیما، جزییاتی از دستگاه اکتشافی که روی هواپیما نصب شده و نقشه‌هایی از سطح کشور که پتانسیل وجود مواد پرتوزا در آنها دیده شده، در این ویدیو قابل تشخیص است. 

آیا دستگاهی برای اکتشاف از عمق ۱۵کیلومتری زمین ابداع شده‌است؟

ادعای اکتشافات هوایی معادن (ژئوفیزیک هوابرد - Airborne geophysics)، به‌خصوص فلزات و مواد پرتوزا، سابقه طولانی در دنیا دارد و در ایران هم ادعای جدیدی نیست و حتی پیش از انقلاب هم سابقه داشته‌است. سازمان زمین‌شناسی کشور سال‌هاست که از نمونه‌های تجاری چنین دستگاه‌هایی در ایران برای عمق‌های بسیار کمتر، استفاده کرده و مدل‌های خارجی این تجهیزات برای فروش یا اجاره در دسترس هستند. اصولا نمونه‌های تجاری هم برای عمق‌های کمتر از ۲ تا ۳ کیلومتر متناسب‌سازی شده‌اند زیرا دسترسی به منابع معدنی بسیار عمیق، گران بوده و به‌صرفه نیست.

برای اکتشاف معادنی مانند اورانیوم که ایزوتوپ‌های رادیواکتیو دارند، از تجهیزاتی استفاده می‌شود که در صنایع هسته‌ای توسعه داده می‌شود. البته دانش هسته‌ای آن چندان جدید نیست. در شهریور ۱۴۰۱، محمد اسلامی، رئیس سازمان انرژی اتمی در گفت‌وگو با تلویزیون ایران گفت:

امروز می توانیم اعلام کنیم که با استفاده از سامانه‌های بومی می‌توانیم از اعماق زمین دیتابرداری کنیم. از اطلاعات به‌دست آمده علاوه بر معادن اورانیوم برای شناسایی سایر کانسنگ‌ها، منابع آبی و نفت و گاز کشور استفاده می‌شود که در اختیار وزارتخانه‌های مرتبط قرار می‌گیرد.

در ویدیوی بالا اسلامی اذعان می‌کند که پیش از این با استفاده از فناوری‌های خارجی نصب‌شده روی هلی‌کوپتر، این نوع اکتشافات انجام می‌شده و حالا توانسته‌اند نمونه داخلی دستگاه ردیاب را در سازمان انرژی اتمی بسازند و آن را روی یک هواپیما (که در تصویر کنار خامنه‌ای دیده می‌شود) نصب کنند.

اسلامی، این موضوع را در دی‌ماه ۱۴۰۱ در نشست با روسای پیشین سازمان انرژی اتمی بیان کرده‌بود. کمالوندی، معاون بین‌الملل سازمان انرژی اتمی نیز هفته گذشته در گفتگو با تلویزیون ایران، این ادعا را تکرار کرد:

برای نخستین بار از سال گذشته امکان تحلیل داده‌های خود را داریم و هم اکنون این ظرفیت در اختیار سازمان است که با هواپیما و هلیکوپتر در عمق ۱۵کیلومتری زمین،‌ انواع فلزات را تشخیص دهد و می‌توانیم این کار را حتی برای اکتشاف نفت انجام دهیم. 

همچنین سازمان انرژی اتمی، مدعی است این پروژه را از مرحله تحقیقاتی یک گام به پیش برده و آن را صنعتی کرده‌است. اسلامی در اسفند ۱۴۰۱ از امضای تفاهم‌نامه همکاری استخراج مواد معدنی بین وزارت کار و سازمان انرژی اتمی خبر داده‌بود. اسلامی، همچنین از این موضوع به‌عنوان یکی از دستاوردهای سازمان انرژی اتمی در سال ۱۴۰۱ یاد کرده‌بود.

در بهمن‌ ۱۳۹۸ هم علی‌اکبر صالحی، رییس وقت سازمان انرژی اتمی ایران، گفته‌بود این سازمان «۷۸درصد از سرزمین ایران را پوشش هوایی داده است»:

در زمینه فناوری هسته‌ای بسیار جلو هستیم و به مرحله اکتشاف هوایی رسیده‌‌ایم. همچنین مرحله استخراج نیز توسط نیروهای داخلی انجام می‌شود و تمام بخش‌های کار، بومی شده‌است.
به استثنای هلی‌کوپتری که برای اکتشاف باید از خارج کشور وارد شود تمام امکانات، خلبان‌ها و تفسیرکننده نقشه‌های برداشت شده، ایرانی هستند.
سازمان انرژی اتمی، ۷۸درصد از سرزمین ایران را پوشش هوایی داده‌است. گرچه هدف سازمان یافتن اورانیوم است اما معادن دیگر همزاد با اورانیوم مانند آهن، مس و عناصر نادر خاکی نیز مدنظر قرار دارند.

براساس گفته‌های دو رئیس فعلی و قبلی سازمان انرژی اتمی و آنچه در این نمایشگاه‌ها به معرض دید رهبر جمهوری اسلامی قرار داده شده، می‌توان نتیجه گرفت که دستگاه‌هایی برای اکتشاف نواحی پرتوزا به کشور وارد شده (روی هلی‌کوپتر نصب شده) و در مرحله عملیاتی است و در سازمان انرژی اتمی، مشابه همین دستگاه مهندسی معکوس شده و روی هواپیما نصب شده‌است.

فکت‌نامه نمی‌تواند مستقلا کیفیت دستگاه ساخته‌شده در سازمان انرژی اتمی را بررسی و توانایی آن برای «دیتا برداری» از عمق ۱۵ کیلومتری را تایید یا رد کند. هرچند همان‌طور که گفته‌شد پایش در عمق ۱۵ کیلومتری هم چندان جنبه کاربردی ندارد و کشف معادن در عمق چند صد متری زمین، ارزش تجاری دارد. سازمان انرژی اتمی ایران، هنوز شواهد مستقلا قابل ارزیابی بر تایید «عمق ۱۵کیلومتری» منتشر نکرده‌است.

باید توجه داشت دستگاه‌های ردیاب طیف مواد، روی هواپیما، هلی‌کوپتر، پهپاد، یا حتی ماهواره نصب شده و  برای اکتشافات اولیه معدن استفاده می‌شوند، اما این یک نقطه شروع برای اکتشاف است و جزییات بیشتر درباره مواد معدنی، مقدار، ارزش و عمق آنها و محدوده حفاری (در صورت امکان) در پژوهش‌های زمین‌شناسی بعدی مشخص خواهد شد.

کاظم صدیقی، امام جمعه موقت تهران، در نماز جمعه روز ۲۶ خرداد ۱۴۰۲، با بیان دستاوردهای صنعت هسته‌ای، گفت: «هواپیمایی داریم که با صنعت هسته‌ای ۱۵ کیلومتر زیر زمین را نشان می‌دهد که در کجا معادن و مخازن زیرزمینی داریم.»

سایت رهبر جمهوری اسلامی ایران، ۴ روز پیش از صدیقی در حاشیه بازدید خامنه‌ای از نمایشگاه «دستاوردهای صنعت هسته‌ای» متنی را منتشر کرده که همه رسانه‌ها از آن استفاده کرده‌اند و به‌نظر می‌رسد امام جمعه تهران هم بر اساس همان متن این ادعا را مطرح کرده‌است. در پاراگراف آخر آن متن آمده: «کشورمان اکنون قادر است با استفاده از ژئوفیزیک هوابرد تا عمق ۱۵ هزار متری زمین، معادن مختلف و چاه‌های نفت را شناسایی کند.»

ژئوفیزیک هوابرد، یعنی شناخت زمین با استفاده از دستگاه‌ها و طیف‌سنج‌ها که روی هواپیما، هلی کوپتر یا پهپاد نصب می‌شوند، جدید نیست. سال‌ها در سازمان زمین‌شناسی کشور استفاده می‌شده‌است.

برای اکتشافات معادن موادی مانند اورانیوم که پرتوزا هستند، از دستگاه‌هایی استفاده می شود که در صنایع هسته ای توسعه داده می‌شود. سازمان انرژی اتمی هم نمونه خارجی آن را در اختیار داشته‌است. اما آنچه به‌عنوان «دستاورد صنعت هسته‌ای» مطرح شده، ساخت نمونه ایرانی آن است.

ابداع (مهندسی معکوس) این دستگاه از ادعاهایی است که حدود یک سال است توسط رییس سازمان انرژی اتمی ایران، به عنوان «دستاورد صنعت هسته‌ای» تبلیغ می‌شود هرچند برای ما راهی برای تایید کیفیت آن (پایش عمق ۱۵کیلومتری زمین) وجود ندارد. هرچند پایش در عمق ۱۵ کیلومتری هم چندان جنبه کاربردی ندارد و کشف معادن در عمق چند صد متری زمین، ارزش تجاری دارد. سازمان انرژی اتمی ایران، هنوز شواهد مستقلا قابل ارزیابی بر تایید «عمق ۱۵کیلومتری» منتشر نکرده‌است.

بنابراین ادعای کاظم صدیقی، امام جمعه موقت تهران، که «هواپیمایی داریم که با صنعت هسته‌ای ۱۵ کیلومتر زیر زمین را نشان می‌دهد که در کجا معادن و مخازن زیرزمینی داریم» نیمه‌درست ارزیابی می‌شود.