ادعای نادرست درباره آب ژرف با ظرفیت ۱۰۰۰ میلیارد مترمکعب

حسین طائب، فرمانده معزول اطلاعات سپاه، در سخنرانی مشهور ۱۵ آذر ۱۴۰۱ که به مناسبت روز دانشجو در دانشگاه زنجان برگزار شد، درباره موضوع آب ژرف (آب عمیق) گفت:

معاون علمی رئیس جمهور… بروید ازش بپرسید.، بچه دانشگاه صنعتی شریف است. همه تلاشش را کرد، به آب ژرف رسید. در دولت قبل هم رسید. اما ببیند بهش اجازه دادند آب ژرف را به تولید برساند؟
اجازه نمی‌دادند که آب را دربیاورد. می‌گفتند این خطاست... قیمت تمام‌شده‌اش [زیاد] است… بابا هنوز درنیامده، می‌گویید کیفیتش بد است؟
این دولت (دولت رئیسی) آمده روی آب ژرف سرمایه‌گذاری کرده و به فضل الهی تا دو ماه دیگر از بحران آبی عبور خواهیم کرد.

منظور از آب‌های ژرف، آن دسته از منابع آب زیرزمینی است که در عمق ۱۵۰۰ تا سه‌هزار متری زمین هستند؛ آب‌هایی که بخشی از آن فسیلی و تجدیدناپذیر است.

در زمان انتشار این مطلب یک ماه از زمان این سخنرانی گذشته است، در حالی که حسین طائب مدعی «عبور از بحران آبی طی دو ماه» است.

طرح مساله آب ژرف چندان هم جدید نیست. در پنج سال گذشته چندین‌بار این ادعا مطرح شده که آخرین بار در اواخر تابستان به‌صورت کمپینی ابتدا از زبان یک روزنامه‌نگاری که ردی از آن در شبکه‌های اجتماعی پیدا نمی‌شود بیان شد و سپس وارد رسانه‌های رسمی (فارس، ایرنا) و شبکه‌های اجتماعی شد: ویدیویی با عنوان «کشف یک سفره آب زیر زمینی».

«محسن بیدی، روزنامه‌نگار با انتشار این فیلم در اینستاگرام خود نوشت:
شرح یک خبر خوب…
در میان اخبار مایوس‌کننده این روزها ناگهان خبر بسیار خوبی که امید و زندگی بهمراه دارد هم به‌گوش رسید که این خبر مهم مربوط میشه به شناسایی یکی از بزرگترین سفره‌های آب زیرزمینی آب جهان در ایران است، اما امروز در یک نشست، گزارش کارشناسان را شنیدم که این موضوع با آزمایش‌های صورت گرفته به قطعیت رسیده‌است.
یک سفره آب زیر زمینی که از کوههای هندوکش و از طریق منطقه سیستان وارد ایران می‌شود و پس از طی کردن منطقه کویری ایران، به خلیج فارس و دریای عمان می‌ریزد.
عظمت این سفره آبی که به شکل رود در عمق ۱۰۰۰متری زمین در جریان است  اکنون کل مصرف آب شرب کشور طبق آمار سال ۹۶ حدود ۷میلیارد متر مکعب است.
این سفره زیرزمینی  بیشتر از ۱۰۰۰ میلیارد متر مکعب آب سالم و شیرین در خود جای داده‌است. یعنی معادل حدود۱۷۳ سال مصرف آب شرب کل ایران. /سرخط‌آنلاین»

در خبر فارس گفته شده که این ویدیو مربوط به سال ۱۳۹۷ است. متن کپشن ویدیو هم حداقل  یک سال قبل‌تر در خرداد ۱۴۰۰ منتشر شده‌بود.

اما واقعیت چیست؟ آیا در سیستان در عمق ۱۰۰۰ متری زمین یک سفره‌ زیرزمینی با بیش از ۱۰۰۰ میلیارد متر مکعب آب شیرین کشف شده؟ آیا چنین ظرفیتی تا دو ماه دیگر کشور را از بحران آبی عبور خواهد داد؟ آیا این دولت رئیسی بوده که روی پروژه آب ژرف در سیستان سرمایه‌گذاری کرده؟ در این راستی‌آزمایی قصد داریم این ادعا‌ها را بررسی کنیم. 

سابقه کشف سفره عظیم زیرزمینی با بیش از ۱۰۰۰ میلیارد متر مکعب آب 

سابقه این خبر حداقل به مهر ۱۳۹۷ باز می‌گردد. براساس گزارش فارس:

در دوره‌ای که چیت‌چیان در دولت یازدهم وزیر نیرو بود از استخراج و مطالعه آب های ژرف حمایت کرده و اعلام کرده بود که دستیابی به آب‌های ژرف که در دستور کار دولت تدبیر و امید قرار گرفته موجب تامین منابع آبی پایدار برای کشور خواهد شد بنابراین طرح اکتشاف آب‌های ژرف از اعماق زمین قرار است با کمک محققان روس در ایران اجرایی شود.

حبیب‌اله دهمرده نماینده زابل در مجلس شورای اسلامی در ۷ مهر ۱۳۹۷ این بحث را در رسانه‌ها پیش کشید:‌ 

حبیب‌اله دهمرده با اشاره به تلاش‌ها برای بهره‌برداری از رودخانه‌ زیرزمینی با ظرفیت ۱۰۰ میلیارد متر مکعب آب در سیستان،‌ اظهار داشت:
بحث مربوط به پروژه چاه آب رژفی است که سورنا ستاری. معاون علمی و فناوری رئیس‌جمهور آن را شروع کرده است.
از مدتی پیش کارهای مربوط به این چاه آب را آغاز کردند که حفاری‌های چاه هم انجام شده است؛ البته این موضوع برای اولین بار است که انجام می‌شود که درباره آن به نتایج خوبی هم دست یافته‌اند.
قبلا آقایان ستاری، معاون علمی و فناوری رئیس‌جمهور و سعیدی‌کیا از بنیاد مستضعفان این کار را شروع کردند؛ دستگاه حفاری و موارد مشابه با شرکت‌های وابسته به بنیاد مستضعفان انجام شده‌است.

در متنی که در شهریور ۱۴۰۱ منتشر شد، حجم این سفره آب را ۱۰۰۰ میلیارد مترمکعب اعلام شده یعنی ده برابر آنچه نماینده زابل گفته‌بود. 

پاسخ محیط‌زیست به این ادعا

سال ۱۳۹۶ و در زمان حضور کاوه‌ مدنی در سازمان حفاظت محیط زیست ایران بیانیه‌ای رسمی‌ از سوی این سازمان در مورد منابع آب‌های ژرف ایران منتشر شد.

این سازمان به دلایلی همچون:

• «ناکافی بودن دانسته‌ها و نادانسته‌های علمی»،
• «محدودیت تجربیات عملی ملی و بین‌المللی در مورد آب ژرف»  
• «همچنین تجربیات منفی کشور از تبعات دراز مدت محیط زیستی» 

با هر گونه استحصال و بهره برداری از منابع آب ژرف تجدیدپذیر و غیرتجدیدپذیر مخالفت کرد و تنها مطالعات علمی و امکان سنجی بهره‌برداری از منابع آب ژرف تجدید پذیر را بلامانع دانست.

کاوه مدنی معاون وقت بین‌الملل و نوآوری سازمان حفاظت محیط زیست ایران در بهمن ۱۳۹۶ این موضوع را در شبکه‌های اجتماعی منتشر کرد (تلگرام، توییتر).

او در سال‌های بعد و زمانی که دیگر در دولت حسن روحانی نقشی نداشت و از کشور خارج شده بود بارها بر مواضع پیشین سازمان محیط زیست، پیرامون مسئله آب ژرف در بیانیه بهمن ۱۳۹۶ این سازمان تاکید کرده است. (لینک ۱، لینک ۲)

کاوه مدنی همچنین در یک پست توییتری که تصویر همین متن تلگرامی در مورد  ادعای کشف سفره زیرزمینی عظیم ۱۰۰۰ میلیارد متر مکعبی آب، واکنش نشان داده و آن را «مزخرف» دانسته بود. 

پاسخ وزارت نیرو به این شایعه

پس از برکناری کاوه مدنی، این طرح دوباره در دولت مطرح شد. در آذر ماه ۱۳۹۷، هدایت فهمی، معاون دفتر برنامه‌ریزی کلان آب و آبفای وزارت نیرو گفت:

«نباید به مردم آدرس غلط داد … احجام و برآوردهای اعلام‌شده در خصوص این سفره صحیح نیست و لازم است در چنین شرایطی با اطلاعات دقیق و رعایت جوانب لازم عمل کرد…
…اگر آبی در سیستان و بلوچستان یافت شود که از منابع آب تجدیدپذیر بوده و کیفیت مناسبی داشته باشد قطعا از آن برای تامین آب شرب مردم استفاده خواهیم کرد اما اگر از نوع آب‌های غیرقابل تجدیدپذیر باشد از این آب‌ها برای اهداف مختلف مگر در شرایط اضطرار استفاده نمی‌شود.

چند روز بعد از این موضع گیری، مجددا هدایت فهمی معاونت آب و آبفای وزارت نیرو توضیحی مکتوب پیرامون ادعای کشف این چاه منتشر کرد.

«عملیات حفاری اکتشافی این چاه در ابتدای سال جاری آغاز و در تیرماه به پایان رسید که نتایج کمی و کیفی قابل قبولی تاکنون به‌همراه نداشته است.
لازم به ذکر است که به‌رغم رضایت‌بخش نبودن نتایج حاصل از این چاه اکتشافی تاکنون، بنا به درخواست مشاور دانش بنیان انتخاب شده برای طرح و تایید کمیته راهبری مربوطه، عملیات تکمیلی در این چاه جهت رسیدن به نتایج قطعی ادامه خواهد یافت.
در پایان ذکر این نکته ضروری است، که ادعاهایی از قبیل کشف سفره آب زیرزمینی با مقادیری نظیر 1000 میلیارد مترمکعب در منطقه سیستان فاقد پشتیبانی علمی بوده و از مستندات قابل دفاع برخوردار نیست و شواهد به‌دست آمده تاکنون نیز تایید کننده این ادعاها نیست.»

پروژه‌ آب ژرف ایران، نقش روسیه و بنیاد مستضعفان

جستجو‌های ما نشان می‌دهد که از حدود یک دهه پیش طرح‌هایی برای مطالعه و بهره‌برداری از آب‌های ژرف در وزارت نیروی جمهوری اسلامی اجرا شده است. ایرنا در ۱۲ بهمن ۱۳۹۳ و به نقل از رضا راعی عزآبادی، مديركل دفتر مطالعه‌های پايه منابع آب «شركت مديريت منابع آب ايران» از آغاز مطالعه آب‌های ژرف در دو استان خراسان رضوی و سيستان و بلوچستان خبر می‌دهد. راعی آب های ژرف را در دو گروه تجديدپذير و تجديدناپذير دسته بندی می‌کند و می‌گوید:

«آب‌های ژرف تجديدپذير در چرخه هيدرولوژيک آب حضور دارند، اما آب‌های ژرفی كه قابل تجديد نيستند، آب‌های فسيلی ناميده می‌شوند كه در دوره‌های مختلف زمين‌شناسی در بين رسوب‌ها حبس شده و باقی مانده‌اند كه اين آب‌های فسيلی به دليل گذشت ميليون‌ها سال از وجودشان با عناصر محيط اطراف خود تركيب شده‌اند و بيشتر آنها شور هستند و حجم معينی هم دارند.»

کمتر از یک سال بعد در آذر ۱۳۹۴ رحیم میدانی معاون وزیر نیرو در آب و آبفا، از قراردادی ۲۵۰ میلیون دلاری بین ایران و روسیه برای مطالعه و حفاری آب‌های ژرف ایران خبر می‌دهد:

«برخی از آب‌های ژرف به دلیل داشتن آلودگی از جمله آلودگی‌های اتمی و یا شوری بیش از حد قابل استفاده نیستند و با توجه به این‌که مباحث اقتصادی در استحصال آب مهم است، لذا باید پس از ارزیابی تمامی موارد کار حفاری را آغاز کنیم.»

در زمستان ۱۳۹۴ محمد حاج رسولی‌ها؛ مدیرعامل شرکت مدیریت منابع آب ایران استفاده از آب‌های ژرف را یک پروژه تحقیقاتی دانست که هنوز به عنوان یک پروژه اجرایی مطرح نشده‌است.

حاج رسولی‌ها هدف پروژه را شناسایی منابع آب در عمق‌های بالای ۲ کیلومتر و معرفی آن به عنوان ذخایر استراتژیک دانست تا در مواقع اضطراری دولت بتواند بر نحوه استحصال آنها را رصد کند.

یک سال بعد در زمستان ۱۳۹۵ مهر گزارشی منتشر کرد که بلافاصله تسنیم هم بازنشر کرد. این گزارش جمع‌بندی کاملی از جنبه‌های مختلف این پروژه تا آن روز را به‌دست می‌داد.

این گزارش مدعیست حداکثر ۱/۵ تا ۲ میلیارد مترمکعب آب ژرف تجدیدپذیر در کشور موجود است. در این گزارش آمده حفاری هر حلقه چاه اکتشافی در بلوک‌ها و نقاط عمیق و ژرف حدود ۳۰ میلیارد تومان اعتبار سالانه نیاز دارد و قرار است که بعد از انجام مطالعات ژئوفیزیک کار حفاری صورت گیرد.

غلامعباس کاظمی، استادیار سابق دانشگاه صنعتی شاهرود و متخصص ایزوتوپ و شیمی آب زیرزمینی در مورد بهره برداری از آب‌های ژرف و اینکه چقدر این پروژه عملیاتی است، گفته‌بود:

این پروژه از حدود ۳ سال پیش سر زبان‌ها افتاده و حتی اول برخی شرکت‌های خصوصی می‌خواستند در مورد آن اقدام کنند اما نتوانستند از وزارت نیرو مجوز بگیرند. در ابتدا برخی دانشگاه‌ها نیز درگیر این پروژه بودند.
واقعیت آن است که اطلاعات و دانش و تخصص مربوط به آب‌های ژرف در ایران بسیار کم است و در مورد اینکه چقدر آب ژرف در زیر زمین وجود دارد و یا کدام مناطق دارای آب ژرف هستند، اطلاعات کافی در دسترس نیست.
اینکه در این پروژه روس‌ها چه پیشنهادی داده‌اند و می‌خواهند چه تخصص‌ها، تکنولوژی‌ها و ابزارهایی را وارد کار کنند، اطلاعات زیادی در دست نیست.
به طور کل در سطح دنیا هم تخصص و اطلاعات زیادی راجع به این روش وجود ندارد و تنها چند کشور روی آن کار کرده‌اند که البته با خطا هم همراه بوده‌است.

در مرداد ۱۳۹۶ حمید چیت‌چیان وزیر وقت نیرو از حفر نخستین چاه عمیق آب که در واقع منابع آب «ژرف» به حساب می‌آید، طی چند ماه آینده خبر داده‌بود. چاهی که قرار بود در کم‌آب‌ترین منطقه ایران یعنی استان سیستان‌وبلوچستان احداث شده و بخشی از نیاز آبی استان را پوشش دهد.

اما در مهرماه ۱۳۹۷ و بعد از اینکه کاوه از سازمان محیط زیست کنار گذاشته‌شده‌بود: «کار به بنیاد سپرده شد.» در این گزارش فارس از قول یک مقام ارشد در وزارت نیرو در گفتگو با خبرنگار اقتصادی فارس که نامش فاش نشده، گفته‌شد:

قرار بود که روس‌ها تکنولوژی اکتشاف آب ژرف را که یک تکنولوژی نفتی است را وارد کار کنند و اتفاقا بحث قرارداد ۲۵۰ میلیون دلاری نیز در همان سال‌های دوره وزارت حمید چیت‌چیان وزیر سابق نیرو نیز مطرح شد اما چون روس‌ها تامین مالی و فاینانس آن را انجام ندادند این کار عملیاتی نشد.
بنابراین قراردادی با روس‌ها امضا نشد و کاری هم به آنها ارجاع نشد و در حال حاضر یک شرکت ایرانی وابسته به بنیاد مستضعفان کار حفاری در منطقه سیستان را انجام می‌دهد.
اینکه چاهی در منطقه سیستان حفر شده و هنوز نتیجه نداده مثل هر اکتشاف دیگری شاید نتیجه مثبت و یا منفی داشته‌باشد. نتیجه منفی آن نیز به این معنی نیست که موضوع آب ژرف در منطقه سیستان و بلوچستان منتفی است چرا که منطقه سیستان یکی از مستعدترین مناطقی است که گفته می شود آب ژرف در آن منطقه وجود دارد!

از آن زمان تا امروز ۳ حلقه چاه آب ژرف در استان سیستان احداث شده و مراحل احداث ۷ چاه آب ژرف دیگر ادامه دارد.

با تغییر دولت، رویکرد وزارت نیرو به آب‌های ژرف هم تغییر کرد. محرابیان وزیر نیرو، استفاده از آب‌های ژرف را جزو برنامه‌های خود در کنار انتقال آب اعلام کرد.

سورنا ستاری در ۷ شهریور ۱۴۰۱، در سفر به سیستان و بلوچستان و در حاشیه رونمایی از آب شیرین کن ۲۵۰۰متر مکعبی چاه ژرف شماره ۳، گفت:

در حوزه توسعه آب ژرف در استان به نتایج قابل قبولی رسیده‌ایم که امیدواریم این پروژه بتواند یک پروژه پایلوت برای ارزیابی مناسب آب ژرف باشد.
امیدواریم با احداث و حفاری چاه های ژرف جدید بتوانیم تنش آبی منطقه سیستان را برطرف کنیم.

در شهریور ۱۴۰۱ در حالی پایگاه خبر رسانی دولت خبر از اتصال آب‌ژرف استحصال شده به شبکه آب شهری خبر داد که محمد پور شریف استاد دانشگاه درباره اب‌های عمیق اکتشافی به فارس گفته بود: 

«نکته مهم اینکه این آب بر اساس اطلاعات اکتشافی، شوری بالایی دارد و برای استحصال باید انرژی صرف شود، مضاف اینکه فرآنید حفاری هم بسیاری پرهزینه است و اقتصاد پروژه در این شرایط بسیار مهم است.‌»

به گزارش فارس، با توجه به اطلاعات موجود به نظر می‌رسد، اظهار نظر پیرامون نتایج اکتشافات آب ژرف حداقل در این مرحله صحیح نبوده و فعلا نباید مصارف کشور را با اتکا به این منابع تشدید کنیم.

بنابراین به نظر می‌رسد این پروژه تنها یک پروژّ کوچک تحقیقاتی زیر نظر معاونت علمی و فماوری ریاست جمهوری است و نه پروژه‌ای ملی به یکی از بحران‌های زیست‌محیطی کشور را برطرف کند.

تنها عاملی که باعث می‌شود به این ادعای حسین طائب نشان شاخدار ندهیم این است که واقعا همان‌طور که کارشناسان و متخصصان در یک دهه گذشته گفته‌اند « اطلاعات و دانش و تخصص مربوط به آب‌های ژرف، نه‌تنها در ایران بسیار کم است بلکه به طور کل در دنیا هم تخصص و اطلاعات زیادی راجع به این روش وجود ندارد و تنها چند کشور روی آن کار کرده‌اند که البته با خطا هم همراه بوده‌است.»

در آخرین گزارش فارس در این باره در شهریور ۱۴۰۱ آمده:

بر اساس اطلاعات مستند از جزئیات اکتشاف آب ژرف از چاه اول حفرشده در منطقه سیستان و بلوچستان، شوری آب حاصل‌شده در حد دریای خزر بوده و هم‌چنین فرآیند پمپاژ آب به سطح زمین و حفر چاه بسیار پرهزینه است.

حسین طائب، فرمانده سابق اطلاعات سپاه، در سخنرانی روز دانشجو در دانشگاه زنجان ، درباره موضوع آب ژرف (آب عمیق) گفت: «معاون علمی رئیس جمهور… همه تلاشش را کرد، به آب ژرف رسید. در دولت قبل هم رسید. اما ببیند بهش اجازه دادند آب ژرف را به تولید برساند؟ اجازه نمی‌دادند که آب را دربیاورد. می‌گفتند این خطاست... قیمت تمام‌شده‌اش [زیاد] است… بابا هنوز درنیامده، می‌گویید کیفیتش بد است؟ این دولت (دولت رئیسی) آمده روی آب ژرف سرمایه‌گذاری کرده و به فضل الهی تا دو ماه دیگر از بحران آبی عبور خواهیم کرد.»

این خبر از سال ۱۳۹۳ تا امروز چندین‌بار در کشور منتشر شده و سپس فراموش شده و دوباره مدتی بعد مسئول دیگری، آن را به‌عنوان راه‌حل بحران کم آبی کشور توصیه می‌کند. با این‌حال به‌نظر می‌رسد این پروژه تنها به یک پژوهش در معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری ختم شده و ماحصل آن تنها ۳ حلقه چاه است که حداقل ۲تای آن کیفیت لازم را نداشته‌اند.

شواهد و گزارش‌های مختلف و همین‌طور اظهارنظر متخصصان مختلف در حوزه آب که در رسانه‌های داخلی نزدیک به حاکمیت هم بازتاب داشته، نشان می‌دهد:

یک، این طرح پشتوانه علمی ندارد.

دو، ابهام‌هایی درباره عملی‌بودن آن با توجه به میزان شوری آب و هزینه پمپاژ از عمق ۲ کیلومتری زمین مطرح است.

سه، درباره آلودگی این آب ابهاماتی وجود دارد.

چهار، این ادعا در گذشته چندین بار امتحان شده و از آن جالب‌تر اینکه طیف سیاسی خاصی آن را دنبال کرده‌اند.

پنج، ابهام‌هایی درباره منافع مالی شرکت‌های روسی که پیمانکار اولیه این طرح بودند و همین‌طور شرکت‌های دانش‌بنیان وابسته به بنیاد مستضعفان در تعریف این پروژه‌ها وجود دارد.

شش، از همه مهم‌تر اینکه بحران کم آبی یک معضل بزرگ بین‌المللی در منطقه خاورمیانه و یک بحران زیست‌محیطی جهانی است که دهه‌هاست گریبان این منطقه را گرفته و به نظر می‌رسد رو به وخامت هم می‌رود. چنین شرایطی با حفر یک یا چند حلقه چاه و در مدت یک یا دو ماه قابل رفع نیست.

خبرگزاری فارسی در گزارشی که در شهریور ۱۴۰۱ منتشر شده مدعیست: براساس اطلاعات مستند از جزئیات اکتشاف آب ژرف از چاه اول حفرشده در منطقه سیستان و بلوچستان، شوری آب حاصل‌شده در حد دریای خزر بوده و هم‌چنین فرآیند پمپاژ آب به سطح زمین و حفر چاه بسیار پرهزینه است.

بنابراین فکت‌نامه به این ادعای حسین طائب که «دولت روی آب ژرف سرمایه‌گذاری کرده و به فضل الهی تا دو ماه دیگر از بحران آبی عبور خواهیم کرد.» نشان نادرست می‌دهد.