ادعای شاخ‌دار برقراری دموکراسی کامل در ایران

حسین امیرعبداللهیان، وزیر امور خارجه جمهوری‌ اسلامی ایران در گفتگو با وبگاه خبری المانیتور مدعی شد: «در ایران دموکراسی کامل وجود دارد». او در این گفتگو خطاب به خبرنگار المانیتور اظهار داشت:

«پیشنهاد من به شما این است که به ایران سفر کنید تا ببینید در خیابان‌های تهران چه می‌گذرد؛ آزادی بیان، آزادی عمل مردم و همچنین [آزادی] حجاب. مردم حجاب را جوری که دوست دارند رعایت می‌کنند.
البته چارچوبی کلی وجود دارد. من مطمئنم خود به خود پاسختان را خواهید گرفت. هر توضیحی که من سعی کنم به شما بدهم، برایتان کافی نخواهد بود، چون شما تا حد زیادی تحت تاثیر برخی افسانه‌بافی‌های رسانه‌های شبکه‌های اجتماعی قرار دارید. آن را تماما باور نخواهید کرد. اما می‌گویم که در ایران دموکراسی کامل وجود دارد. خودتان باید ببینید».
“I'm telling you there is full democracy in Iran, you will have to see it for yourself.”

در این راستی‌آزمایی، برخی از شرایط لازم و نه کافی برای برقراری دموکراسی را بررسی می کنیم تا ببینیم آیا در جمهوری اسلامی ایران دموکراسی کامل وجود دارد؟ آیا نظام سیاسی ایران دموکراتیک است؟

شرایط و اصول دموکراسی

براساس تعریف لری دایمند، استاد علوم سیاسی دانشگاه استنفورد که بیشترین تحقیقات و تالیفات را در حوزه دموکراسی انجام داده:

«برای فهم حکومت دموکراسی باید بدانیم که دموکراسی علاوه بر انتخابات آزاد، سالم، عادلانه و رقابتی، نیازمند حاکمیت قانون، تقسیم قوا، استقلال دستگاه قضایی، آزادی بیان، آزادی رسانه‌ها، آزادی تشکیل انجمن‌ها، رعایت حقوق اقلیت‌ها، جامعه مدنی و کنترل نیروهای نظامی توسط نهادهای مدنی است».

یعنی دموکراسی علاوه بر انتخابات آزاد، سالم و عادلانه که پیش نیاز دموکراسی است، شرایط و اصولی دارد که بدون رعایت آنها نمی‌توان حکومتی را دموکراتیک خواند.

حسن روحانی رئیس جمهور سابق ایران در سال ۲۰۱۹ ادعایی مشابه ادعای آقای امیرعبداللهیان کرده و گفته بود «امروز در ایران یک دموکراسی و مردم‌سالاری به معنای واقعی کلمه وجود دارد» همان زمان «فکت نامه این ادعا را بررسی و به آن نشان «شاخ دار» داد، چراکه جمهوری اسلامی ایران به هیچ یک از شرایط و اصول دموکراسی پایبند نیست.

در آن گزارش به برخی اصول دموکراسی از جمله:

• حاکمیت قانون
• انتخابات آزاد، سالم، عادلانه و رقابتی
• شفافیت
• جامعه مدنی
• تفکیک قوا و استقلال قضایی

پرداخته و یادآوری شد، در نظامی که 

• حاکمیت فردی بر حاکمیت قانون غلبه دارد؛
• انتخابات مبتنی بر نظارت استصوابی شورای نگهبان جای انتخابات آزاد را گرفته؛
• پنهان کاری و پاسخگو نبودن رویه جاری است؛
• تهدید و تحدید جامعه مدنی تداوم دارد؛
• قوه قضاییه وابسته به رهبری است، ادعای داشتن دموکراسی به معنای واقعی کلمه ادعایی فاقد بنیان قابل دفاع است. این شرایط در طول سه سال گذشته اگر بدتر نشده باشد، شاهد گشایشی هم نبوده است.

آخرین برآوردها از وضعیت دموکراسی در ایران 

اکونومیست در شاخص دموکراسی ۲۰۲۱ که در فوریه سال ۲۰۲۲ منتشر کرده، ایران را در میان ۱۳ کشور دنیا با کمترین نسبت با دموکراسی ارزیابی کرده است.

برآوردهای اکونومیست نشان می‌دهد که به ترتیب افغانستان، میانمار، کره شمالی، کنگو، آفریقای مرکزی، سوریه، ترکمنستان، چاد، لائوس، گینه، تاجیکستان، یمن و ایران غیردموکرات‌ترین نظام‌های سیاسی را در دنیا دارند:

اکونومیست در ارزیابی وضعیت نظام‌های سیاسی در کشورهای دنیا و نسبت آنها با دموکراسی، با بررسی پنج شاخص «نظام انتخاباتی و تکثرگرایی»، «کارآمدی دولت»، «مشارکت سیاسی»، «فرهنگ سیاسی» و «آزادی‌های مدنی/اجتماعی»، آنها را به چهار گروه زیر تقسیم کرده و ایران را در ردیف کشورهای گروه چهار، ارزیابی کرده است:

گروه اول، دموکراسی کامل:

یعنی انتخابات آزاد و سالم و رقابتی است؛ آزادی‌های مدنی،‌ سیاسی و اجتماعی به رسمیت شناخته شده؛ فرهنگ سیاسی مقوم دموکراسی است؛ حکومت کارآمد و رضایتمندی از آن بالاست؛ رسانه‌ها مستقل و آزاد هستند؛ سیستم کنترل و تعامل به طور کارآمد وجود دارد؛ قوه قضاییه مستقل و احکام آن لازم‌الاجراست.

گروه دوم، دموکراسی ناقص:

یعنی انتخابات آزاد و سالم وجود دارد ولی در پاره‌ای امور مثل آزادی رسانه‌ها نقصی وجود دارد؛ بدیهیات آزادی‌های مدنی رعایت می‌شود ولی مشکلاتی در حکومت و فرهنگ سیاسی وجود دارد و مشارکت سیاسی در این نظام‌ها پایین است.

گروه سوم، شبه دموکراسی:

یعنی ظاهرا وجوهی از دموکراسی مثل انتخابات را رعایت می‌کنند ولی انتخابات آزاد و سالم نیست؛ سرکوب مخالفان و ایجاد محدودیت برای احزاب اپوزیسیون وجود دارد؛ فرهنگ سیاسی ناسالم و مشارکت سیاسی پایین است؛ فساد جاری و حاکمیت قانون وجود ندارد؛ جامعه مدنی ضعیف است و فشار روی روزنامه‌نگاران وجود دارد و قوه قضاییه مستقل نیست.

گروه چهارم، رژیم‌های استبدادی:

یعنی در نظام سیاسی تکثرگرایی جایی ندارد؛ دیکتاتور در آن حاکم است، برخی از اشکال دموکراسی ممکن است به شکل ظاهری وجود داشته باشد ولی صوری است؛ انتخابات آزاد، سالم و رقابتی وجود ندارد،؛ رسانه‌ها معمولا دولتی هستند و توسط دولت کنترل می‌شوند؛ سیاست سانسور و فیلترینگ حاکم است؛ قوه قضاییه مستقل نیست.

اکونومیست در شاخص دموکراسی ۲۰۲۱ ایران را حتی در میان کشورهای منطقه خاورمیانه،‌ کشوری غیردموکراتیک ارزیابی کرده و وضعیت‌اش را تنها بهتر از سوریه و شبیه لیبی ارزیابی کرده است:

بررسی‌های موسسه خانه آزادی نیز نشان می‌دهد که جمهوری اسلامی ایران در شاخص آزادی از ۱۰۰ نمره‌ای بهتر از ۱۴ نمی‌گیرد. این گزارش ایران را کشوری غیر آزاد ارزیابی کرده است. نمره حقوق سیاسی ایران ۴ و نمره آزادی‌های مدنی ۱۰ از ۱۰۰ برآورد شده است:

خانه آزادی، نمره ایران در شاخص آزادی اینترنت را نیز از ۱۰۰،‌ معادل ۱۶ دانسته و ایران را کشوری غیر آزاد ارزیابی کرده است:

حسین امیرعبداللهیان، وزیر امور خارجه جمهوری‌ اسلامی ایران مدعی است: «در ایران دموکراسی کامل وجود دارد». فکت نامه این ادعا را بررسی و آن را فاقد هرگونه مبنای قابل دفاع می‌داند. بررسی‌های فکت نامه نشان می‌دهد:

• ایران در ایندکس دموکراسی ۲۰۲۱ که توسط اکونومیست منتشر شده، در میان ۱۳ کشور دنیا با کمترین نسبت با دموکراسی قرار و کشوری استبدادی شناخته شده است. این گزارش حتی قائل به وجود شبه دموکراسی در ایران نیست و ایران را کشوری استبدادی می‌داند.
• نمره ایران در شاخص آزادی شامل حقوق سیاسی و آزادی‌های مدنی ۱۴ از ۱۰۰ و در شاخص آزادی اینترنت ۱۶ از ۱۰۰ و در ردیف کشورهای غیر آزاد ارزیابی شده است.
• هیچ یک از اصول و ارزش‌های دموکراسی در ایران رعایت نمی‌شود:
  • انتخابات آزاد، سالم و عادلانه نیست؛
  • حاکمیت قانون وجود ندارد؛ (حتی بسیاری از اصول قانون اساسی مثل حق آزادی تجمعات به رسمیت شناخته نمی شود).
  • شفافیت وجود ندارد؛
  • نظام سیاسی کارآمد نیست؛
  • حقوق اقلیت ها به رسمیت شناخته نمی شود؛
  • رسانه ها دولتی و یا توسط دولت کنترل شدید می شوند؛
  • قوه قضاییه مستقل نیست و زیر نظر رهبر ایران اداره می شود؛
  • جامعه مدنی ضعیف و مشارکت سیاسی پایین است؟
  • تفکیک قوا وجود ندارد و همه قوا زیر نظر ولی فقیه اداره می‌شوند.

بنابراین «فکت نامه» به ادعای حسین امیرعبداللهیان، وزیر امور خارجه جمهوری‌ اسلامی ایران مبنی بر اینکه: «در ایران دموکراسی کامل وجود دارد» نشان «شاخدار» می دهد.