ادعای شاخ‌دار معاون زنان رئیس‌جمهوری درباره «گشت ارشاد»

انسیه خزعلی معاون امور زنان و خانواده رئیس‌جمهوری ایران می‌گوید: «ما اصلا گشت ارشاد نداریم، اینها پلیس امنیت اجتماعی هستند».

خانم خزعلی روز ۵ مرداد ۱۴۰۱ در برنامه استودیو هشت رادیو نمایش گفته است:

«ما اصلا گشت ارشاد نداریم اینها پلیس امنیت اجتماعی است که به همه مسائلی که خلاف قانون باشد، یا جرم باشد، می‌پردازد و ممکن است از جمله آنها به برهنگی بپردازند که آن هم در قانون جرم است. شاید ۱۰ درصد از مواردی که نیروی انتظامی برخورد می‌کند درباره مساله پوشش است آن هم درباره بی‌حجابی و برهنگی است وگرنه اکثر برخوردهای نیروی انتظامی با مساله سرقت، زورگیری مواد مخدر و... مواردی است که واقعا ضامن امنیت ماست، مربوط می‌شود».

برای درستی‌سنجی ادعای خانم خزعلی کافی است به یک سوال پاسخ دهیم. آیا گشت ارشاد نداریم؟ این پرسش دو وجه دارد:

یک لغوی به این معنی آیا فرایندی تحت عنوان «گشت ارشاد» در ایران وجود دارد.

و دوم معنایی، یعنی آیا میان «گشت ارشاد» و «پلیس امنیت اجتماعی» با توجه به کارکرد آنها تفاوت کارکردی وجود دارد.

آیا گشت ارشاد یک واژه متعارف و رسمی است؟

بله. این واژه در ادبیات عمومی یک عبارت متعارف است که به طور روزمره با بسامد بالا در شبکه‌های اجتماعی و انواع رسانه‌های رسمی و غیررسمی به کار می‌رود.

استفاده از این عبارت در رسانه‌های رسمی و دولتی متداول و مرسوم است و حتی مسئولان بلندپایه دولتی و انتظامی نیز در مصاحبه‌های خود از آن استفاده می‌کنند.

به عنوان مثال، صولت مرتضوی، معاون اجرایی رئیس‌جمهور روز اول مرداد ۱۴۰۱ در گفت‌وگویی از این واژه استفاده کرده و گفته:

«نباید خطاهای فردی به گونه‌ای انعکاس داده شود که تمام کارهای خوب نیروی انتظامی و گشت ارشاد نادیده گرفته شود»

در یک نمونه دیگر، در مصاحبه‌ای که خبرگزاری مهر در تاریخ ۱۱ تیر ۱۴۰۱ با مهدی حاجیان، سخنگوی فرماندهی کل انتظامی انجام داده، این مقام انتظامی به صراحت از این واژه استفاده کرده‌اند:

«گشت ارشاد در وهله اول با نگاه ایجابی با افرادی که اقدام به کشف حجاب کرده‌اند برخورد می‌کند و در صورت عدم تمکین بر مبنای قانون با فرد برخورد می‌شود و کاری فراتر از قانون انجام نمی‌دهد. گشت ارشاد همراه مردم است و شیوه کارشان هم اول تذکر و بعد برخورد قانونی است.»

خبرگزاری فارس، وابسته به سپاه پاسداران، از برچسب «گشت ارشاد» برای پوشش اخبار مربوط به نیروی انتظامی استفاده می‌کند. در فاصله روزهای اول تا یازدهم مرداد امسال، در ۶ گزارش منتشر شده در این خبرگزاری از برچسب «گشت‌ ارشاد» استفاده شده است.

نتیجه جست‌وجوی این واژه در خبرگزاری جمهوری اسلامی، رسانه رسمی دولت نیز، ده‌ها گزارشی است که تا روزهای اخیر در این خبرگزاری منتشر شده‌اند.

حتی در سایت «معاونت امور زنان و خانواده» ریاست‌جمهوری نیز که مسئول آن خانم خزعلی است، از این واژه استفاده می‌شود. به طور مشخص در گزارشی به تاریخ ۷ مهر ۱۴۰۰ در این سایت این عبارت به نقل از بهمن کارگر از مقام‌های پیشین نیروی انتظامی نوشته شده است:

«بنده مدتی در ناجا بودم و در حوزه گشت ارشاد و حجاب و عفاف مسئولیت‌هایی را برعهده داشتم. در آنجا مشاهده کردم مردان برای زنان تصمیم می‌گرفتند اما کار گروهی تشکیل دادیم از زنان نظرسنجی کردیم.»

با این اوصاف مشخص است که واژه «گشت ارشاد» نه‌تنها به طور غیر رسمی، بلکه در ادبیات رسمی مسئولان و رسانه‌های جمهوری اسلامی نیز یک واژه متداول و متعارف با یک معنای مشخص است.

منظور از «گشت ارشاد» چیست؟

معنای غالب عبارت گشت ارشاد، ماموریت نیروی انتظامی (پلیس) برای برخورد با آن چیزی است به تشخیص پلیس مصداق «بی‌حجابی» و «بدحجابی» است.

به طور مشخص عبارت «گشت ارشاد» یادآور ون‌های نیروی انتظامی در شهر است که با مردم به دلیل نحوه پوششان برخورد می‌کند. در آرشیو رسانه‌های رسمی تصاویری از این ون‌ها وجود دارد که عبارت «گشت ارشاد» روی شیشه ماشین درج شده است.

سابقه تاریخی گشت ارشاد چیست؟

پس از وقایع سال‌های اولیه انقلاب و مطرح شدن مساله ممنوعیت حضور زنان بدون حجاب اسلامی در ادارات دولتی، مجلس شورای اسلامی در سال ۱۳۶۲ در جریان تصویب قانون مجازات اسلامی حضور زنان بدون «حجاب شرعی» در اماکن عمومی را ممنوع کرد.

در ماده ۶۳۸ قانون مجازات اسلامی ذیل کتاب تعزیرات و مجازات‌های بازدارنده مقرر شد:

«هر کس علناً در انظار و اماکن عمومی و معابر تظاهر به عمل حرامی نماید علاوه بر کیفر عمل به حبس از ده روز تا دو ماه یا تا (۷۴) ضربه شلاق محکوم می‌گردد و در صورتی که مرتکب عملی شود که نفس آن عمل دارای کیفر نمی‌باشد ولی عفت عمومی را جریحه‌دار نماید فقط به حبس از ده روز تا دو ماه یا تا (۷۴) ضربه شلاق محکوم خواهد شد.»

تبصره این ماده قانونی به صراحت به مساله حجاب شرعی می‌پردازد. در تبصره این قانون آمده:

«زنانی که بدون حجاب شرعی در معابر و انظار عمومی ظاهر شوند به حبس از ده روز تا دو ماه و یا از پنجاه هزار تا پانصد هزار ریال جزای نقدی محکوم خواهند شد».

با تصویب این قانون «گشت جندالله» ماموریت یافت تا با بدحجابی و انجام فعل حرام در اماکن عمومی برخورد کند. ضمن اینکه گشت‌های کمیته انقلاب نیز در این ماموریت نقشی فعالی داشتند. روی ماشین‌ گشت‌های جندالله آرم ژاندارمری درج شده بود، اما مشخص نیست کدام نهاد مسئول سازماندهی این گشت‌ها بوده است.

با روی کار آمدن دولت محمود احمدی نژاد، طرح عفاف و حجاب در شورای عالی انقلاب فرهنگی، نیروی انتظامی با ون‌هایی با نشان «گشت ارشاد» وارد خیابان‌‌ها شدند.

با تصویب طرح عفاف و حجاب مصوبه شورای فرهنگ عمومی شورای انقلاب فرهنگی در سال ۱۳۸۴ نیروی انتظامی موظف شد:

۱- اعلام حدود و ضوابط قانونی عفاف و ملاک‌های بدحجابی در جامعه به منظور تشخیص مصادیق آن.
۲- اهتمام بیشتر به برخورد قانونی و محترمانه.
۳- همکاری با سازمان‌های ذیربط در فضاسازی تبلیغی و فرهنگی در کلیه مسیرهای منتهی به کوهستان‌ها و تفرج‌گاه‌های کوهستانی و سایر اماکن عمومی و تفریحی.
۴- الزام اتحادیه‌ها، سندیکاها و صنوف در مقابله با بدحجابی.
۵- تذکر به افراد بدحجاب و برخورد با آنها طبق ضوابط قانونی در اماکن عمومی شهر.
۶- پیشنهاد لایحه قانونی به مراجع قانونگذار در خصوص رعایت پوشش مناسب در هنگام رانندگی.
۷- برخورد قانونی با افراد خیابانی، افراد بدحجاب و باندهای اصلی فساد، فحشا و ... .
۸- نظارت و کنترل قانونی و اصولی بر وضعیت اماکن تفریحی و عمومی نظیر پارک‌ها، سالن‌های سینما، سالن‌ها و اماکن ورزشی، کوهستان‌ها، سواحل دریایی، جزایر، مناطق آزاد تجاری، فرودگاه‌ها، پایانه‌ها و ... (با مشارکت نهادها و دستگاه‌های ذیربط).
۹- اهتمام بیشتر به آگاه‌سازی جامعه از آثار مثبت اجتماعی و اخلاقی حجاب و عفاف و نتایج منفی عدم رعایت آن از طریق خلق آثار فرهنگی، هنری و تبلیغی (با مشارکت دستگاه‌های ذیربط).
۱۰- ممانعت از تولید، توزیع و نمایش محصولات سمعی و بصری غیرمجاز و نمایش لباس‌هایی که موجب بی‌عفتی و بدحجابی می‌شوند.
۱۱- کنترل و نظارت جدی بر رعایت حدود و ضوابط قانونی عفاف در مجتمع‌های مسکونی، برج‌ها و شهرک‌ها از طریق مدیریت بر این گونه اماکن.
۱۲- توجه و نظارت بر مراکز خطرناک، ویژه و آلوده و اولویت دادن به این برنامه‌ها و مراکز حساس و سلب ابتکار عمل از آنان در نفی امنیت اجتماعی زنان.
۱۳- اولویت در بکارگیری زنان مجرب در دستگیری زنان متخلف و تحویل دادن آنان به مراکز امنیتی و جلوگیری از بازتاب منفی آن در بین مردم.
۱۴- الزام برگزار‌کنندگان جشن‌ها و مراسم عروسی به رعایت شئونات اسلامی و کنترل افراد شرکت‌کننده در آن و برخورد جدی با مراکز غیرقانونی و فاقد مجوز.
۱۵- الزام آرایشگاه‌ها به رعایت ضوابط شرعی و قانونی عفاف و کنترل نحوه ورود و خروج عروس و همراهان وی.
۱۶- نظارت مستمر بر اماکن تجاری عمومی شامل: فرودگاه‌ها و مجتمع‌های مسکونی، نمایشگاه‌ها و... بر نحوه پوشش و بازرسی از این اماکن در رفع بدحجابی (با همکاری دستگاه‌های ذیربط).
۱۷- آموزش، ساماندهی و بکارگیری نیروهای آگاه زنان جهت نظارت بر رعایت حجاب و پوشش در اجتماع، با رعایت حریم و حرمت شخصی افراد.
۱۸- کسب اعلام نظر از وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و نیروی انتظامی در خصوص برگزاری هرگونه کنسرت و یا جنگ شادی قبل از صدور مجوز.
۱۹- توقیف خودروهای دولتی‌ که سرنشینان آن شئونات اسلامی را رعایت نمی‌کنند.
۲۰- اعلام نظر درخصوص فعالیت یا عدم فعالیت بخش‌هایی که می‌توانند موجب ترویج فساد شوند.
۲۱- جلوگیری از فعالیت واحدهای صنفی متخلف که باعث مخدوش کردن عفت عمومی می‌شوند.

با تصویب این مصوبه طرح «گشت ارشاد»، ذیل طرح بزرگ‌تری با نام رسمی «طرح ارتقای امنیت اجتماعی» در نیروی انتظامی اجرایی شد و گشت‌های پلیس با نامی جدید ولی با شرح وظایف مشابه گشت‌های کمیته انقلاب به خیابان‌ها بازگشتند.

محمد تقی رهبر نماینده مجلس شورای اسلامی روز ۱۸ آبان ۱۳۸۹ از تغییر نام گشت ارشاد به گشت حقوق شهروندی خبر داد و گفت: «سردار رادان و سردار ساجدی‌نیا در مورد چرایی حذف گشت‌های ارشاد، مدعی شدند براساس دستورات مقامات مجبور شده‌اند تا گشت ارشاد را جمع کنند و نام آن را به گشت حقوق شهروندی تغییر دهند».

او در تشریح شرح وظایف گشت حقوق شهروندی گفته بود: «حقوق شهروندی این است که اجازه ندهیم در حکومت اسلامی فساد و بدپوششی وجود داشته باشد».

دو ماه بعد یعنی در ۱۳ دی ماه ۱۳۸۹، سردار احمد روزبهانی با عنوان رئیس پلیس امنیت اخلاقی در گفتگو با خبرنگاران به طور رسمی از تغییر نام گشت ارشاد و تشکیل پلیس امنیت اخلاقی خبر داد و گفت: «طرح جدید پلیس ،تغییر نام گشت ارشاد بود، البته این گشت همانند گذشته به فعالیت‌های خود در زمینه مقابله با اراذل و اوباش، مزاحمان نوامیس، آلودگی صوتی و موارد اخلاقی در شهر می‌پردازد». او برخورد با بدحجابی را دیگر وظیفه پلیس امنیت اخلاقی اعلام کرد و گفت: «پلیس با زنانی که با پوشش و آرایش نامناسب و همانند مانکن‌ها در سطح جامعه حاضر می‌شوند، برخورد می‌کنند. تمامی گشت‌های پلیس مصادیق بد پوششی را می‌دانند و با افرادی که به این صورت در خیابان‌ها تردد کنند، برخورد خواهند کرد. شهروندان باید بدانند این امر هیچ مخالفتی با حقوق شهروندی ندارد چرا که معنی حقوق شهروندی قانون شکنی نیست، بلکه اجرای صحیح قانون است».

به گفته سردار روزبهانی گشت امنیت اخلاقی با رصد و برطرف کردن ایرادات گشت ارشاد تشکیل شده است.

آنچه روشن است اینکه گشت جندالله، گشت ارشاد، گشت امنیت اخلاقی و هر اسم دیگری که برای ماموریت پلیس در طول ۴ دهه گذشته به کار رفته یک هدف بیشتر نداشته و آن تحمیل حجاب اجباری به زنان ایران بوده است. به همین دلیل هم مردم و هم مسئولان این گشت‌ها را با نام گشت ارشاد می‌شناسند همانطور که محسن پیرهادی نماینده مجلس شورای اسلامی اخیرا در نامه ای به فرمانده نیروی انتظامی از «عنوان گشت‌های ارشاد» استفاده کرده و به انتقاد از آن پرداخته است. در نماینده نماینده تهران در مجلس شورای اسلامی آمده: «…متاسفانه به‌رغم این تاکیدات و سفارشات در برخی موارد که امیدوارم به صورت معدود و محدود بروز یافته باشد، بعضا سبک مواجهه ماموران گشت ارشاد با زنان کم حجاب در سطح شهر شایسته عنوان نیروی انتظامی که بنا بر هویت ذاتی اش قرار است حافظ و مامن شهروندان ورای دین و ملیت شان باشد نیست. متاسفانه آنطور که در مواردی محل گلایه برخی خانواده‌ها و شماری از زنان قرار گرفته است. برخوردهای مختلف و سلیقه ای با پوشش زنان از سوی برخی ضابطان، هدایت آنها به ون‌های گشت ارشاد، استفاده از ادبیات نامناسب، تحقیر و برخورد نامناسب برخی از ماموران زن در محل بازداشتگاه و بعضا برخورد با زنان بازداشت شده از قبیل هُل دادن از جمله موارد یاد شده است. موارد این چنینی نه در شان زنان ایران اسلامی است و نه زیبنده مجریان طرح حجاب و عفاف که خود عنوان طرح، گواه چرایی و چگونگی اجرای آن است».

ماه گذشته علیرضا ادیانی، رئیس سازمان عقیدتی سیاسی انتظامی کشور روز ۱۸ تیر ۱۴۰۱ از تشکیل «پلیس امنیت اخلاقی» خبر داده و گفته: «در قالب ساختار جدید ابلاغی انتظامی که پایال سال گذشته توسط فرمانده کل قوا ابلاغ شد پلیس امنیت اخلاقی در حال راه‌اندازی است. در طرح صیانت اخلاقی، برخورد هدفمند، قانونمند، روشمند و مستمر با هنجارشکنان اخلاقی در دستور کار قرار می گیرد». فعلا روشن نیست طرح و برنامه پلیس برای «صیانت اخلاقی» چیست و چه تغییری قرار است در رویه پلیس امنیت اخلاقی ایجاد کند. آنچه روشن است اینکه هم در قانون عفاف و حجاب مصوبه شورای عالی انقلاب فرهنگی، نیروی انتظامی وظیفه برخورد با مصادیق بدحجابی را دارد و هم رهبر جمهوری اسلامی از آن حمایت می‌کند.

به طور مشخص علی خامنه‌ای در یک سخنرانی در تاریخ ۱۷ اسفند ۱۳۹۶ از لزوم برخورد حکومت اسلامی با بی‌حجابی صحبت کرده است:

«آقا از آن طرف درآمده [میگوید] که آقا! این گناه که مثلاً از غیبت بزرگ‌تر نیست؛ چرا شما در مقابل غیبت کسی را تعقیب نمیکنید، در مقابل این [کار] که مثلاً روسری را بردارد‌ یا بی‌حجاب باشد، تعقیب میکنید. ببینید چه [خطایی]؟ عدم تشخیص؛ آنچه انسان [از آن] رنج میبرد، این است که تشخیص نیست. ما که نگفتیم اگر کسی در خانه‌ی خودش در مقابل نامحرم روسری‌اش را برداشت، ما او را تعقیب میکنیم؛ [خیر] ما او را تعقیب نمی‌کنیم، در خانه‌ی خودش است، کار شخصی میکند. آن کاری که در ملأ انجام میگیرد، در خیابان انجام می‌گیرد، یک کار عمومی است، یک کار اجتماعی است، یک تعلیم عمومی است؛ این [خطا]، برای حکومتی که به نام اسلام بر سرِ کار آمده است تکلیف ایجاد میکند. حرام کوچک و بزرگ ندارد؛ آنچه حرام شرعی است نبایستی به‌صورت آشکار در کشور انجام بگیرد… شارع مقدّس بر حکومت اسلامی تکلیف کرده است که مانع از رواج حرام الهی در جامعه بشود؛ حکومت اسلامی موظّف است در مقابل حرام بایستد، در مقابل گناه بایستد. امروز ما در داخل کشور، مفتخریم به حجاب زنانمان»

خامنه‌ای پیش‌تر نیز در سخنرانی‌های خود از «گشت ارشاد» و اقدامات نیروی انتظامی برای برقراری -به قول او- «امنیت اخلاقی» حمایت کرده است. به طور مشخص او در یک سخنرانی به تاریخ ۹ تیر ۱۳۸۶ بدون نام بردن از «گشت ارشاد» می‌گوید:

«همین مساله‌ امنیت اخلاقی که این روزها نیروی انتظامی و وزارت کشور دنبالش هستند، بسیار مساله‌ی مهمی است. بله، جنجال میکنند - مثل همان قضیه‌ی بنزین و مثل خیلی از قضایای دیگر - ولی به این جنجالها نباید توجه بکنند؛ باید ببینند تکلیف چیست، آن را انجام بدهند.»

انسیه خزعلی معاون امور زنان و خانواده رئیس‌جمهوری می‌گوید: «ما اصلا گشت ارشاد نداریم اینها پلیس امنیت اجتماعی هستند».

این ادعا طبق استانداردهای فکت‌نامه «شاخ‌دار» است.

«گشت‌ارشاد» چه از نظر لغوی و چه از نظر «کارکردی» یک مفهوم عینی با کارکرد مشخص است که هم در افواه عمومی و هم در سطوح رسمی حاکمیتی و رسانه‌های جمهوری اسلامی از آن استفاده می‌شود.

در هفته‌های اخیر دست‌کم یک معاون رئیس‌جمهوری، یک مقام ارشد انتظامی، چند نماینده مجلس، چند امام جمعه و چند مقام دیگر برای اشاره به طرح پلیس از عبارت «گشت ارشاد» استفاده کرده‌اند.

از ابتدای تاسیس جمهوری اسلامی، برخورد با زنان به دلیل نوع پوشش آنها،‌ یکی از ماموریت‌های کمیته‌های انقلاب و پس از آن نیروی انتظامی بوده است.

طی سال‌ها طرح‌های برخورد با آنچه به آن «بدحجابی» و «بی‌حجابی» گفته می‌شود، اسامی مختلفی، از «جندالله» تا «گشت ارشاد» و حتی «گشت حقوق شهروندی» داشته، اما پس از تشدید برخوردها در نیمه دوم دهه ۱۳۸۰ و استقرار ون‌های نیروی انتظامی با نشان «گشت ارشاد» در فضای شهری، این عبارت به یک واژه عمومی متعارف تبدیل شد که به طور عام برای توصیف عملیات پلیس برای برخورد شهروندان به دلیل نحوه پوشش آنها، به کار می‌رود.

«فکت نامه» این گفته انسیه خزعلی معاون امور زنان و خانواده رئیس‌جمهوری را که: «ما اصلا گشت ارشاد نداریم اینها پلیس امنیت اجتماعی هستند»، به شکل واضحی خلاف واقعیت و سرپوش گذاشتن روی واقعیت می‌داند و به آن نشان «شاخ‌دار» می‌دهد.