مجید امامی
دبیر شورای فرهنگ عمومی کشور
۷۵ درصد مردم ایران به حجاب اعتقاد دارند.
نادرست
خبرگزاری تسنیم
چند درصد مردم ایران به حجاب اعتقاد دارند؟
اگر وقت ندارید …
- دبیر شورای فرهنگ عمومی کشور مدعی است: «۷۵ درصد مردم ایران به حجاب اعتقاد دارند».
- هیچ نظرسنجی آزاد و معتبری برای سنجش اعتقاد ایرانیان درباره حجاب انجام نشده یا اگر شده نتایج آن در دست نیست.
- برخی سازمانهای مذهبی، تبلیغاتی و سیاسی در جمهوری اسلامی، جسته و گریخته نظرسنجی‌هایی درباره حجاب انجام می‌دهند که نتایج آنها پراکنده و بعضا ضد و نقیض است.
- در برخی نظرسنجی‌های رسمی گفته شده ۷۰ تا ۹۰درصد ایرانیان به حجاب اعتقاد دارند؛ در عین حال نتایج برخی پیمایش‌ها حکایت از آن دارد که بیش از ۷۰درصد زنان ایرانی حجاب شرعی را رعایت نمی‌کنند.
- نتایج نظرسنجی‌های رسمی در جمهوری اسلامی به دلیل تعارض منافع حکومتی برای دفاع از حجاب و حجاب اجباری معتبر نیستند.
- نتایج نظرسنجی‌هایی که از خارج از ایران انجام شده،اختلاف قابل ملاحظه‌ای با نظرسنجی‌های رسمی داخل کشور دارد. به عنوان نمونه، نظرسنجی گروه مطالعات افکارسنجی ایرانیان (گمان) نشان می‌دهد ۵۷ درصد به حجاب اعتقاد ندارند.
- مقام‌های جمهوری اسلامی، به خصوص افراد وابسته به نهادها و رسانه‌های محافطه‌کار سیاسی، مذهبی و تبلیغاتی، بارها از وضعیت حجاب در جامعه انتقاد و اظهار نگرانی کرده‌اند. این نگرانی قاعدتا در شرایطی که ادعا می‌شود ۷۰ تا ۹۰ درصد ایرانیان به حجاب معتقدند؛ سوال‌برانگیز است.
مجید امامی دبیر شورای فرهنگ عمومی کشور، می‌گوید: «۷۵ درصد مردم ایران به حجاب اعتقاد دارند».
او روز ۵ خرداد ۱۴۰۱ در یک نشست خبری در ساری گفته است:
«طبق بررسی‌های انجام شده ۷۵ درصد مردم ایران به حجاب اعتقاد دارند و پذیرای شاخص‌های عفاف و حجاب و پوشش ایرانی و اسلامی هستند».
آیا ۷۵ درصد مردم ایران به حجاب اعتقاد دارند؟ شاخص‌های عفاف و حجاب و پوشش ایرانی-اسلامی چیست و آیا مردم ایران پذیرای این شاخص‌ها هستند؟ «فکت‌نامه» در این گزارش می‌کوشد به این پرسش‌ها پاسخ دهد.
آیا شاخص برای سنجش عفاف و حجاب یا پوشش ایرانی-اسلامی وجود دارد؟
مساله عفاف و حجاب از سال‌های اولیه انقلاب اسلامی در ایران، به طور جد، مطرح بوده، ولی به طور مکتوب و قانونی شاخص‌هایی برای عفاف، حجاب و پوشش ایرانی-اسلامی وجود نداشت. نمایندگان مجلس هفتم در سال ۱۳۸۵ این موضوع را مطرح و «قانون ساماندهی مد و لباس» را تصویب کردند. در ماده اول این قانون آمده:
«به منظور حفظ و تقویت فرهنگ و هویت ایرانی - اسلامی، ارج‌نهادن، تبیین، تثبیت و ترویج الگوهای بومی و ملی، هدایت بازار تولید و عرضه البسه و پوشاک براساس طرح‌ها و الگوهای داخلی و نیز در جهت ترغیب عموم مردم به پرهیز از انتخاب و مصرف الگوهای بیگانه و غیر مانوس با فرهنگ و هویت ایرانی، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی مکلف است جهت پی‌ریزی ساختار مدیریتی موضوع این قانون، کارگروهی(کمیته‌ای) متشکل از یک نفر نماینده تام‌الاختیار از هر کدام از وزارتخانه‌های فرهنگ و ارشاد اسلامی، آموزش و پرورش،بازرگانی و صنایع و معادن و سازمانهای صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران و مدیریت و برنامه‌ریزی کشور و سه نفر از نمایندگان صنوف ذی‌ربط (طراحان و تولید‌کنندگان)و یک نفر نماینده از کمیسیون فرهنگی مجلس شورای اسلامی به عنوان ناظر تشکیل دهد».
در هیچ کجای این قانون به طور مشخص شاخص‌هایی برای عفاف و حجاب و یا پوشش اسلامی تعریف نشد و تنها دولت مکلف شده تا آیین‌نامه اجرایی این قانون را تصویب کند.
دولت محمود احمدی‌نژاد نیز در سال ۱۳۸۷ یعنی کمتر از دو سال از تصویب این قانون، «آیین نامه اجرایی قانون ساماندهی مد و لباس» را به تصویب هیات وزیران رساند. اما در این آیین‌نامه نیز شاخص‌هایی تدوین نشد و در عمل تغییری ایجاد نکرد.
شش سال پس از تصویب آیین‌نامه اجرایی قانون ساماندهی مد و لباس، شورای انقلاب فرهنگی مجدد در سال ۱۳۹۳ به این موضوع ورود و با تصویب «نقشه مهندسی فرهنگی کشور» و در بند ۴ راهبردهای ملی مقرر کرد که سند مد و لباس و ترویج پوشش منطبق با آموزه‌های اسلامی و ملی تدوین شود. یعنی مجدد شورای انقلاب فرهنگی مصوبه‌ای را به ثبت رساند که دولت را مکلف به تدوین سند مد و لباس و پوشش اسلامی می‌کرد.
مجدد ۶ سال پس از تصویب نقشه مهندسی فرهنگی کشور توسط شورای عالی انقلاب فرهنگی و سپردن مسئولیت تدوین سند مد و لباس و پوشش اسلامی به دولت، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی در سال ۱۳۹۹ «مصوبه فرآیند و مرجع تدوین سند ملی مد و لباس» را از هیات وزیران دریافت کرد. در این مصوبه نیز شاخصی تعریف نشده بلکه وزارت فرهنگ مسئولیت تدوین این شاخص‌ها را عهده‌دار شده است. نهایتا در ۱۰ آذر ۱۴۰۰ مجید امامی دبیر شورای فرهنگ عمومی اعلام کرد که از سوی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، شورای فرهنگ عمومی مسئول مرکزی اجرای قانون «ساماندهی مد و لباس» شده است.
نظرسنجی‌ها درباره اعتقاد ایرانیان به حجاب چه می‌گویند؟
هیچ نظرسنجی آزاد و معتبری در داخل ایران* برای سنجش اعتقاد ایرانیان درباره حجاب انجام نشده یا اگر شده نتایج آن در دست نیست. برخی سازمانهای مذهبی، تبلیغاتی و سیاسی جمهوری اسلامی، جسته و گریخته نظرسنجی‌هایی درباره حجاب انجام داده‌اند که نتایج آنها پراکنده و بعضا ضد و نقیض است.
به عنوان نمونه گفته می‌شود نتیجه بررسی‌های پیمایش ملی فرهنگ پوشش و حجاب که توسط سازمان تبلیغات اسلامی برگزار شده نشان می‌دهد ۸۸/۹ درصد از زنان پاسخگو گفته‌اند اساساً به حجاب اعتقاد دارند.
یا در یک نمونه دیگر مقام‌های نیروی انتظامی در سال ۱۳۹۶ گفته‌اند بر اساس پیمایش‌های رسمی ۷۰ درصد از زنان ایرانی به حجاب اعتقاد دارند.
یا در گزارشی دیگر که خبرگزاری تسنیم در سال ۱۳۹۳ منتشر کرده به نقل از یک پژوهش نامعلوم نوشته شده: «۷۵ درصد از زنان به حجاب اسلامی اعتقاد دارند.»
اما اعداد و ارقام دیگری هم در این باره گفته شده است. از جمله می‌توان به ادعای مطرح شده از سوی دو کارشناس مذهبی در یک میزگرد تلویزیونی در ایران اشاره کرد.
مهدی نصیری، مدیر مسئول پیشین روزنامه کیهان و پژوهشگر حوزه دین و سیاست، در این مناظره می‌گوید:
«از سال ۷۳ به این طرف نظرسنجی‌های بسیاری نشان می‌دهد که سالی بین یک تا دو درصد افت حجاب داریم و این محسوس هم است. میانگین عدم رعایت حجاب شرعی در کشور ما هفتاد درصد است. و سیر نزولی رعایت حجاب را هم شاهدیم… بر اساس یک پیمایشی که وزارت ارشاد در سال ۱۳۹۴ داشته است بیشتر از ۷۰ درصد جامعه ایرانی با الزام حجاب موافق نیست.»
حسین سوزنچی، دانشیار دانشگاه باقرالعلوم(ع) اما این ادعا را رد می‌کند:
«اینکه فرمودند هفتاد درصد قائل به عدم الزام حجاب هستند چنین چیزی وجود ندارد. مرکز پژوهش‌های صدا و سیما در سال ۹۶ پژوهش مفصلی انجام داده، ۷۰ درصد در آنجا نیامده. بله، در قشر فوق لیسانس و دکترا این آمار می‌تواند باشد، نزدیک شصت و خرده‌ای درصد می‌گویند الزام نباشد، اما شما باید فضای عمومی جامعه را ببینید، کشوری که تهران دارد، شهرستان هم دارد. از افراد پرسیده‌اند که حجاب زنان باید چگونه باشد؟ ۶۶.۳ درصد گفته‌اند پوشش کامل به جز کفین و صورت، حالا چه با مانتو و چه با چادر، ۲۵ درصد گفته‌اند پوشش حداقلی یعنی روسری باشد اما یقه‌اش باز باشد و مقداری از مو هم دیده شود.»
آقای نصیری هم دوباره در پاسخ می‌گوید:
«من راجع به آمارها این را بگویم که تقریبا ۱۵ سالی است که در جریان آمارهایی که شورای فرهنگ عمومی کشور و وزارت ارشاد درباره‌ی این موضوع ارائه می‌دهد هستم. البته آمارهای دیگری هم هست که کمی متفاوت است اما از نکات جالب این است که ما به دلیل اینکه نتایج آمارها در این موضوع خیلی مطلوب ما نبود، نتایج را منتشر نکرده‌ایم. حتی کمتر به این موضوع تن دادیم که یک مرکز آماری معتبر بی‌طرف انتخاب کنیم و بخواهیم آمارهای این مسئله را با دقت بالایی در جامعه دربیاورد».
بلافاصله پس از اتمام این مناظره، پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات وزارت ارشاد ادعای آقای نصیری را در جوابیه‌ای رد کرد و مدعی شد:
«در پیمایش ارزش‌ها و نگرش‌های ایرانیان (پژوهشی که در سال ۱۳۹۴ و در سطح شهری و روستایی کشور انجام شده، سوال شده «تا چه اندازه با این جمله که همه خانم‌ها باید حجاب داشته باشند حتی اگر به آن اعتقاد نداشته باشند، موافق یا مخالف هستید؟ براساس نتایج به دست آمده از این پیمایش ۵۳/۱ درصد موافق این گزینه بوده و تنها ۲۲/۲ درصد با آن مخالفت کرده‌اند. ۲۴/۸ درصد نیز گزینه نه موافق نه مخالف را انتخاب کرده‌اند».
یکی دیگر از نهادهایی که به این مساله پرداخته و گزارشی درباره آن منتشر کرده، مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی است. این مرکز در سال ۱۳۹۷ با انتشار گزارشی تحت عنوان «عوامل مؤثر بر اجرایی شدن سیاست‌های حجاب و راهکارهای پیشرو» و با بررسی نظرسنجی‌های انجام شده توسط نهادهای مختلف، جمع‌بندی خود را به این شرح منتشر کرد:
«نتایج نشان می‌دهد ۶۰ تا ۷۰ درصد زنان جامعه در گروه محجبه‌های عرفی (بدحجاب با تعریف شرعی) قرار دارند که از این میان ۱۰ تا ۱۵ درصد در وضعیت حاد و یا به عبارتی بدحجاب هنجارشکن بوده‌اند.»
در این گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس گفته شده ۷۰ درصد زنان جامعه ایرانی در قشر خاکستری هستند و متاثر از پارامترها، احتمال جابجایی آنها به سایر گروه‌ها وجود دارد و احتمال اضافه شدن آنها به طیف هنجارشکن بسیار زیاد است.
مرکز پژوهش‌های مجلس به یک نظرسنجی انجام شده در سال ۱۳۹۳ توسط مرکز افکارسنجی دانشجویان ایران اشاره کرده و آورده:
«وقتی حجاب در فضای خصوصی در مقابل نامحرم، مورد پرسش قرار می‌گیرد، ۴۳/۶ درصد از زنان با پوشش بلوز و دامن و شال؛ ۴۴/۲ درصد با مانتو و شلوار و شال و ۶۶/۹ درصد با چادر رنگی موافق هستند. این تفاوت در نوع پوشش در فضای خصوصی و عمومی نیز به نوعی بیانگر برداشت‌های متفاوت از حدود حجاب می‌باشد.»
به باور مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی:
- ارزش حجاب روندی نزولی دارد. این کاهش قابل توجه و ملموس بوده است؛
- ۸۵ درصد از افراد جامعه قائل به ضرورت حجاب برای زن مسلمان هستند؛
- ۵۰ درصد جامعه به حجاب عرفی گرایش دارند نه حجاب شرعی؛
- نگرش مردم به حدود حجاب عامل تعیین کننده در رفتار آنهاست و پذیرش پیامدهای بدحجابی را تحت‌الشعاع خود قرار می‌دهد؛
- صرفاً ۴۰ درصد از مردم از دخالت دولت در حجاب حمایت می‌کنند؛
نمودار زیر براساس کتاب وضعیت‌سنجی پوشش و آرایش ایرانیان نوشته منصور واعظی سال ۱۳۹۲ است که نشان می‌دهد بیش از ۶۰ درصد ایرانیان بدحجاب هستند و این آمار رو به افزایش است و کمتر از ۴۰ درصد باحجاب بوده‌اند که این روند نیز رو به کاهش است. این نمودار نشان می‌دهد که از سال ۱۳۸۸ تا ۱۳۹۱ یعنی در کمتر از ۴ سال بدحجابی از ۶۰ درصد به بالای ۷۰ درصد رسیده است.
آقای واعظی در کتاب وضعیت‌سنجی پوشش و آرایش ایرانیان به وضعیت حجاب در مشاغل مختلف پرداخته که در جدول زیر نمایان است:
نکته قابل تامل در این جدول این است که تعداد زنان محجبه در مشاغلی بالاست که نظام گزینش و کنترل حکومتی در آن بیشتر است برای مثال آمار زنان محجبه در نیروهای مسلح (۵۳.۳ درصد) و آموزش و پرورش (۵۷.۸ درصد) که نظام گزینش در آن حاکم است بالای ۵۰ درصد زنان باحجاب هستند ولی در مشاغلی مثل رسانه‌ها، مغازه‌دارها و بازار زیر ۳۰ درصد است و در میان بیکاران و دانش‌آموزان نیز کمترین میزان رعایت حجاب را شاهدیم. هاشمی گلپایگانی دبیر ستاد امر به معروف و نهی از منکر نیز در تایید این ادعا می‌گوید:
«طبق آمارهای ارسالی از نیروی انتظامی ۴۱ درصد افرادی که در حوزه حجاب و عفاف توبیخ شده‌اند، از نهادهای دولتی و حکومتی بودند که این مساله نشان می‌دهد که رسیدگی به مسئله حجاب و عفاف باید از نهادهای دولتی آغاز شود.».
نتایج نظرسنجی‌هایی که خارج از ایران انجام شده درباره اعتقاد ایرانیان به حجاب چیست؟
گمان، گروه مطالعات افکارسنجی ایرانیان اواخر تابستان ۱۳۹۹ نتایج نظرسنجی «نگرش ایرانیان به دین» را منتشر کرد. این نظرسنجی در تاریخ ۱۷ خرداد تا اول تیر ۱۳۹۹ به مدت ۱۵ روز به صورت آنلاین با حضور ۵۰ هزار نفر در داخل و خارج از کشور برگزار شده و نتایج آن در یک گزارش مفصل در تاریخ دوم شهریور ۱۳۹۹ به صورت عمومی منتشر شده است.
یکی از محورهای نظرسنجی «حجاب» و «حجاب اجباری» است. نتایج نظرسنجی نشان می‌دهد ۵۷ درصد جامعه به حجاب اعتقاد ندارند و بیش از ۷۲ درصد جامعه مخالف الزامی بودن حجاب (پوشش موی سر) در عرصه عمومی‌اند.
آیا در محیط‌هایی که حکومت، کمتر قدرت مداخله دارد، مثل فضای مجازی، شواهد از اعتقاد ۷۵ درصدی به حجاب حکایت دارد؟
فصلنامه علوم اجتماعی در سال ۱۳۹۶ نتایج یک مطالعه موردی در خصوص شیوه نمایش خود در کاربران اینستاگرام را منتشر کرده است.
اگرچه بیش از شش سال از انجام این پژوهش می‌گذرد و فضای جامعه ایران در این سال‌ها تغییر کرده اما نتایج حاصله این پژوهش نشان می‌داد که ۷۵ درصد زنان تمایل دارند در فضای بسته از خودشان عکس بگیرند تا راحت بتوانند خود را مطابق با نظر شخصی‌شان به نمایش بگذارند. این مقدار برای مردان ۴۸ درصد است که تقریباً برابر با تعداد عکس‌ها در محیط باز است. به این ترتیب فرض ما، مبنی بر این که قوانین پوشش بر فضای نمایش افراد اثرگذار است، تأیید می‌شود و زنان بیشتر خود را در محیط بسته به نمایش می‌گذارند.
نتایج این تحقیق نشان می‌دهد:
- ۴۲/۷ درصد زنان تمایل داشتند بدون حجاب عکس بگیرند اما بدن خود را به نمایش نگذارند؛
- ۳۵/۷ درصد زنان حجاب مرسوم در کوچه و خیابان را رعایت کرده‌اند؛
- ۱۹ درصد زنان عکس بدون حجاب و با نمایش بدن خود منتشر کرده‌اند؛
به اعتقاد محققان این گزارش، «زنان بیش از مردان با فشارهای ناشی از پوشش و حجاب روبه رو هستند و به همین جهت تمایل به قانون شکنی و نمایش بدون حجاب خود دارند. حتی داشتن شال هم به منزله داشتن حجاب مورد قبول از سوی قانون کشور نیست. هیچ کدام از زنان با حجاب کامل و مورد قبول حکومت در صفحاتشان عکس نداشتند و این موضوع را می‌توان هنجارشکنی و قانون‌گریزی به حساب آورد، چراکه در جامعه ما چادر و حجاب کامل همواره به عنوان حجاب برتر شناخته و معرفی می‌شود، که مطالعه ما نشان می‌دهد این امر چندان مورد پذیرش افراد جامعه نیست.»
از سوی دیگر گزارش رسانه‌های حکومتی از جمله «روزنامه جوان» که در طیف اصولگرایان تندرو و معتقد به حجاب طبقه‌بندی می‌شود، در گزارشی در سال ۱۳۹۹، فضای مجازی را در حوزه حجاب رها شده خوانده و از رواج بی‌حجابی در فضای مجازی به شدت انتقاد کرده است. این گزارش با تاکید بر اینکه مطابق قانون جرائم رایانه‌ای مصوب سال ۱۳۸۸، جرایم علیه عفت و اخلاق عمومی را مورد اشاره قرار داده و آورده: «هر موردی که در فضای حقیقی جرم تلقی شود در فضای مجازی نیز مستثنی نبوده و جرم محسوب می‌شود».
این گزارش برخورد با بی‌حجابی در فضای مجازی را وظیفه قانونی تلقی کرده و خواستار برخورد با افرادی شده که در فضای مجازی حجاب را رعایت نمی‌کنند و پلیس را تنها نهاد پای کار در مساله حجاب معرفی کرده است.
این گزارش دو پیام دارد:
- فضای مجازی نیز صد در صد آزاد نیست و هستند زنانی که به حجاب اعتقاد ندارند ولی از عواقب انتشار عمومی تصاویر بی‌حجاب خود در فضای مجازی نگرانند.
- بسیاری از زنان ایرانی در فضای مجازی حجاب را رعایت نمی‌کنند و چنانچه الزام به حجاب برداشته شود در فضای حقیقی نیز بدون حجاب ظاهر می‌شوند.
جمع‌بندی
مجید امامی دبیر شورای فرهنگ عمومی کشور مدعی است: «۷۵ درصد مردم ایران به حجاب اعتقاد دارند».
هیچ نظرسنجی آزاد و معتبری در داخل ایران برای سنجش اعتقاد ایرانیان درباره حجاب انجام نشده یا اگر شده نتایج آن در دست نیست. برخی سازمانهای مذهبی، تبلیغاتی و سیاسی جمهوری اسلامی، جسته و گریخته نظرسنجی‌هایی درباره حجاب انجام داده‌اند که نتایج آنها پراکنده و بعضا ضد و نقیض است.
به عنوان نمونه سازمان تبلیغات اسلامی مدعی است طبق پیمایش‌هایی که انجام داده حدود ۹۰ درصد مردم ایران «اساسا به حجاب اعتقاد دارند». مقام‌های انتظامی به تحقیقاتی اشاره می‌کنند که نشان می‌دهد ۷۰ درصد زنان ایرانی به حجاب اعتقاد دارند. از آن‌سو مرکز پژوهش‌های مجلس در گزارشی به نتایج نظرسنجی‌های رسمی اشاره می‌کند که در آن گفته شده بیش از ۷۰ درصد ایرانیان حجاب شرعی را رعایت نمی‌کنند.
نتایج نظرسنجی‌های رسمی در جمهوری اسلامی به دلیل وجود تعارض منافع حکومتی برای دفاع از حجاب و حجاب اجباری معتبر نیستند.
نتایج نظرسنجی‌هایی که از خارج از ایران انجام شده، اختلاف قابل ملاحظه‌ای با نظرسنجی‌های رسمی داخل کشور دارد. به عنوان نمونه، نظرسنجی گروه مطالعات افکارسنجی ایرانیان (گمان) نشان می‌دهد ۵۷ درصد به حجاب اعتقاد ندارند.
مقام‌های جمهوری اسلامی، به خصوص افراد وابسته به نهادها و رسانه‌های محافطه‌کار سیاسی، مذهبی و تبلیغاتی، بارها از وضعیت حجاب در جامعه انتقاد و اظهار نگرانی کرده‌اند. این نگرانی در شرایطی که گفته می‌شود ۷۰ تا ۹۰ درصد ایرانیان به حجاب اعتقاد دارند؛ سوال‌برانگیز است.
با این اوصاف فکت‌نامه این ادعای دبیر شورای فرهنگ عمومی کشور را که «۷۵ درصد مردم ایران به حجاب اعتقاد دارند» بی‌اعتبار می‌داند و به آن نشان «نادرست» می‌دهد.
*بخش مربوط به نظرسنجی‌های خارج از کشور در تاریخ ۱۷ خرداد ۱۴۰۱ به متن اضافه شده است. در نسخه اولیه متن نوشته شده بود هیچ نظرسنجی آزاد و معتبری برای سنجش اعتقاد ایرانیان به حجاب وجود ندارد، در سال‌های گذشته نظرسنجی‌هایی در خارج از ایران انجام شده که نتایج و روش‌شناسی آنها منتشر شده و در دسترس عموم قرار دارند.
