آیا ۸۰درصد طلاب زیر خط فقر زندگی می‌کنند؟

محمد جواد فاضل لنکرانی، استاد درس خارج حوزه علمیه قم و رئیس مرکز فقهی ائمه اطهار(ع) در برنامه «دستخط» شبکه پنج سیمای جمهوری اسلامی که روز جمعه ۳۰ خردادماه به روی آنتن رفت مدعی شد: «بیش از ۸۰ درصد طلاب زیر خط فقر زندگی می‌کنند».

او گفت: «وضع معیشتی طلاب قبل از انقلاب خیلی بهتر بود. یک طلبه مثل من با یک‌سوم حقوقی که ماهانه می‌گرفتیم می‌توانستیم اجاره خانه بدهیم. اما الان یک حقوقی که طلبه می‌گیرد، دو برابر را روی این حقوق بگذارد نمی‌تواند اجاره خانه خود را بدهد! وضع معیشتی ۸۰ و بلکه بیش از ۸۰ درصد طلاب از خط فقر بسیار پائین‌تر است. ۱۵-۱۰ درصدی که شغل دولتی دارند، زندگی مرفهی دارند و مردم اینها را می‌بینند و همه را به یک چوب می‌رانند. 

فاضل لنکرانی مدعی است یکی از کارهایی که رایج است نماز و روزه استیجاری که مردم به بیوت مراجع می‌دهند، چقدر از اساتید را می‌شناسم که شب‌ها ۳-۲ ساعت نماز استیجاری می‌خوانند. او می‌گوید: «حالا یک ساختمانی درست می‌شود و دو صندلی هم داخل آن گذاشته می‌شود و دو نفر هم تبلیغ می‌کنند در حالی که هیچ مجلل نیست و هیچ عنوان تشریفاتی ندارد. حوزه‌های لاکچری تهمتی است که زده‌اند. آن هم که قدر متیقن است، یکی است و آن هم به قیاس سایر مدارس، ممکن است مقداری جلوتر است، ولی آن هم لاکچری نیست.»

پیش از این فکت‌نامه در سه گزارش به موضوع تامین معیشت طلاب و روحانیون پرداخته است. 

گزارش اول با عنوان «وابستگی تامین معیشت طلاب به بودجه دولتی» در مهر ۱۳۹۷ منتشر شده است. گزارش دوم مقاله تکمیلی است که در ادامه گزارش اول منتشر شده است. و گزارش سوم در مراد ۱۳۹۸ با عنوان «درآمد روحانیون چقدر است» منتشر شده است. در این گزارش جدید سعی می‌کنیم ببینیم «آیا ۸۰ درصد طلاب زیر خط فقر زندگی می‌کنند؟» 

برای پاسخ به این پرسش باید بدانیم: 

اول: خط فقر چقدر است؟

خط فقر خیلی عدد روشنی ندارد و به سادگی نمی‌توان به این پرسش پاسخ داد. اما در برخی گزارش‌های رسمی حدود آن مشخص شده است. مرکز پژوهش‌های مجلس در خرداد ۱۳۹۹ یعنی یک ماه پیش، براساس داده‌های سال ۱۳۹۸ خط فقر در یک خانواده ۴ نفره در تهران را حدود ۵ میلیون و متوسط کشوری را حدود ۲ میلیون تومان اعلام کرده است:

در برخی گزارش‌های رسمی و اظهار نظرهای کارشناسان خط فقر بیش از گزارش مرکز پژوهش‌ها برآورد شده است. 

دوم: طلاب به چه کسانی گفته می‌شود؟

تحصیلات حوزوی در چهار سطح تعریف شده است. طلاب دروس پایه ۱ تا ۶، سطح یک را تشکیل می‌دهند. آنها وقتی دروس پایه ۷ تا ۹ را می‌گذرانند، سطح ۲ و با ورود به درس پایه ۱۰ سطح ۳ به حساب می‌آیند. طلاب پس از پایان ۱۰ درس پایه، اصطلاحا وارد مقطع درس خارج می‌شوند. طلاب درس خارج سطح ۴ به شمار می‌آیند که عالی‌ترین سطح طلبگی است. بنابراین به دلیل نبود آمار مشخص از تعداد طلاب هر سطح و به دلیل تفکیک نشدن تعداد طلاب ۴ سطح حوزه و روحانیونی که درس خارج را تمام کرده‌اند مجبوریم در این گزارش فرض را بر کل طلاب و روحانیون که آمار آن حدود ۹۰ هزار نفر قبلا اعلام شده بگذاریم.

سوم: منابع درآمدی طلاب چیست و درآمدشان چقدر است؟ 

منابع درآمدی طلاب ترکیبی از شهریه‌ای است که از سوی مراجع پرداخت می‌شود، مقرری‌هایی است که در قانون بودجه برای رفاه طلاب در نظر گرفته شده و به مرکز خدمات حوزه‌های علمیه داده می‌شود. منبع سوم درآمدی طلاب هم درآمدهای حرفه‌ای و شخصی آنها است. 

شهریه مراجع: گزارش رسمی از میزان شهریه مراجع وجود ندارد، اما به طور پراکنده برخی رسانه‌ها گزارش‌هایی در این باره منتشر کرده‌اند. مثلا خبرگزاری قرآنی ایکنا در ۲۳ دی ۱۳۹۷ گزارشی منتشر کرده و در آن نوشته که شهریه طلاب بستگی به تاهل و سطح آنها بین ۱۰ هزار تا ۵۶۰ هزار تومان در نوسان است. 

ما نمی‌توانیم به طور مستقل این اعداد و ارقام را تایید کنیم یا بگوییم متوسط شهریه طلاب چقدر است، اما در عوض می‌دانیم که در بودجه دولتی چقدر برای معیشت و رفاه طلاب در نظر گرفته می‌شود.

کمک‌هزینه معیشت و رفاه طلاب در بودجه: اعتبارات مرکز خدمات حوزه علمیه قم در بودجه امسال ۱۱۹۵ میلیارد و ۲۰۰ میلیون تومان است. از این مبلغ ۳۹۵ میلیارد و ۶۰۰ میلیون تومان به «حق بیمه طلاب و روحانیون غیرشاغل» اختصاص دارد و ۷۹۹ میلیارد و ۶۰۰ میلیون تومان هم برای امور مشخصی به مرکز خدمات داد می‌شود. 

ریز بودجه مرکز خدمات حوزه علمیه جهت تامین معیشت طلاب در جلد اول پیوست ۴ قانون بودجه ۱۳۹۹ (صفحه ۱۶۵ و ۱۶۶) موجود است. 

در این ردیف‌ها به طور مشخص برای ۸۰ هزار طلبه سالانه مبلغ ۱۳۵ هزار تومان کمک هزینه تغذیه، برای ۱۲۱،۵۳۰ طلبه سالانه ۳،۶۹۷،۶۰۰ تومان «کمک هزینه معیشتی»، برای ۱۶ هزار طلبه از کارافتاده و خانواده طلاب مرحوم سالانه ۱۵،۹۵ هزار تومان مستمری، برای ۱۵۰ هزار طلبه ۲۳۶ هزار تومان «ارائه خدمات فرهنگی، رفاهی و ورزشی» و برای ۴۱۲۵ طلبه کمک‌هزینه ۶میلیون تومانی مسکن برای ۴۱۲۵ طلبه دیگر کمک ۶ میلیون تومانی به صندوق قرض‌الحسنه در نظر گرفته شده است. 

علاوه بر این طلاب اهل سنت نیز ردیف بودجه خاص در زیرمجموعه سازمان اوقاف دارند. در این ردیف‌ها هم برای ۵۰ هزار روحانی اهل سنت هم مبلغ ۱۷۱،۹۶۰ تومان برای حمایت در نظر گرفته شده است. 

در سال‌های گذشته مناطق و شهرک‌های برای اسکان طلاب ساخته شده است. از جمله می‌توان به شهرک مهدیه قم اشاره کرد که در نشریه پیام حوزه در سال ۱۳۷۴ گفته شده در آن بیش از ۱۲ هزار واحد مسکونی جهت اسکان طلاب ساخته و تحویل داده شده است. علاوه بر دولت، شهرداری قم نیز بابت اسکان طلاب ردیف بودجه ای برای شهرک مهدیه که متعلق به طلاب است اختصاص می‌دهد. در سال ۱۳۹۹ شهرداری قم ۵.۵ میلیارد تومان به مسکن طلاب اختصاص داده است.

درآمدهای حرفه‌ای: طلاب خصوصا طلبه‌هایی که با مدرک دیپلم وارد حوزه علمیه می‌شوند تا پایه شش ملزم به شرکت در کلاس‌ها هستند. یعنی مثل دانشجویان و دانش آموزان هر روز صبح و عصر کلاس درس دارند که باید در آن حاضر شوند و در پایان سال ششم مدرکی معادل مدرک فوق دیپلم دریافت می‌کنند. بنابراین عملا آنها امکان اشتغال ندارند.

طلاب سطح ۳ و ۴ به دلیل اینکه الزامی به حضور در کلاس‌ها ندارند و تنها می‌توانند در امتحانات شرکت کنند، عموما علاوه بر تحصیل، به تدریس، تبلیغ و انجام فعالیت‌های فرهنگی اشتغال دارند و از حقوق و مزایای اشتغال خود بهره‌مند هستند. بسیاری از پرسنل رسمی و قراردادی مراکز دینی و فرهنگی و سیاسی را طلاب و روحانیون تشکیل می‌دهند. مراکز و نهادهایی همچون حوزه نمایندگی ولی فقیه در نیروهای مسلح و اداره روحانیون سپاه، حوزه نمایندگی ولی فقیه در دانشگاه‌ها، حوزه نمایندگی ولی فقیه در وزارتخانه‌ها و ادارات و دستگاه‌های دولتی، سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی، مجمع تقریب مذاهب اسلامی، مجمع جهانی اهل بیت، دفتر تبلیغات اسلامی، سازمان تبلیغات اسلامی، شورای هماهنگی سازمان تبلیغات اسلامی، ستاد اقامه نماز، مساجد، ستاد هماهنگی ائمه جماعات، امور تربیتی مدارس و معلمان معارف اسلامی، مرکز اعزام به خارج روحانیون، ستاد اجرایی شورای مدیریت حوزه‌های علمیه و مدیریت مدارس علمیه سراسر کشور و... 

آماری از تعداد طلاب و روحانیون فعال در این دستگاه‌ها در دست نیست ولی می‌توان گفت بخش قابل توجهی از طلاب در این دستگاه‌ها عضویت دارند و دریافتی آنها کمتر از سایر کارکنان دولت و نیروهای مسلح نیست.

علاوه بر این برخی طلاب نیز در ایامی از سال به عنوان مبلغ مشغول فعالیت هستند. در جدول شماره هفت بودجه امسال که بودجه دستگاه‌ها را به تفکیک برنامه مشخص کرده در مجموع نزدیک ۱۳۶ میلیارد تومان اعتبارات در ارتباط با ارسال روحانیون به عنوان مبلغ در نظر گرفته شده است. 

اگر فرض کنیم سالانه ۱۰ هزار مبلغ مذهبی به سراسر کشور اعزام شوند، برای هر کدام ۱۳ میلیون و ۶۰۰ هزار تومان اعتبار دولتی پیش‌بینی شده است. 

شرح تصویر: تصویر بالا از جدول اینتراکتیو جزئیات بودجه فرهنگی در گزارش دیگری از فکت‌نامه برداشته شده است.

جمع‌بندی

محمد جواد فاضل لنکرانی می‌گوید «بیش از ۸۰ درصد طلاب زیر خط فقر زندگی می‌کنند». تا وقتی اطلاعات شفاف و موثقی درباره سطح درآمدی طلاب وجود ندارد، چگونه می‌توان صحت و سقم این ادعا را بررسی کرد. 

فکت‌نامه پیش‌تر هم تحقیقاتی در این باره انجام داده است، در این مقاله هم سعی کردیم تا ببینم چه اطلاعات مستندی درباره درآمد و منابع درآمدی طلاب و روحانیون وجود دارد. 

به طور عمومی درآمد طلاب از سه منبع تامین می‌شود:

منبع اول، شهریه مراجع است. در برخی رسانه‌ها مبالغ پراکنده‌ای از ۱۰ هزار تومان تا ۶۰۰ هزار تومان درباره شهریه طلاب گفته شده، اما هیچ گزارش مالی مستندی از حساب و کتاب مراجع وجود ندارد. 

منبع دوم، بودجه دولتی و حق بیمه و کمک‌هزینه‌های معیشتی و رفاهی است که به طور مشخص در قانون بودجه سالانه تعیین می‌شود. این بودجه طبق قانون به مرکز خدمات حوزه علمیه پرداخت می‌شود که باید میان طلاب توزیع شود. در بودجه سال ۱۳۹۹ در مجموع ۱۱۹۵ میلیارد و ۲۰۰ میلیون تومان برای مرکز خدمات حوزه علمیه در نظر گرفته شده است.

منبع سوم، هم درآمدهای حرفه‌ای است. طلابی که در سازمان‌های تبلیغاتی، سیاسی، مذهبی، دستگاه‌های اجرایی دولتی و نهادهای غیردولتی، سازمان‌های نظامی و… مشغول فعالیت هستند، دست‌کم درآمدی در سطح افراد عادی دارند.

اما خارج از نهادهای عمومی و دولتی باز هم شرایطی برای کسب درآمد حرفه‌ای برای طلاب وجود دارد. طلبه‌هایی که به طور تمام وقت مشغول تحصیل هستند نیز در برخی ایام سال مانند ماه رمضان یا محرم فرصت فعالیت به عنوان مبلغ را دارند. در بودجه دولتی برای شناسایی و اعزام مبلغان اعتباری معادل ۱۳۶ میلیارد تومان در نظر گرفته شده که در اختیار سازمان تبلیغات اسلامی و حوزه علمیه قم قرار داده می‌شود. 

از دو مورد بالا تنها در مورد دوم اطلاعات نسبتا شفافی وجود دارد که آن هم نه از طریق گزارش رسمی مرکز خدمات حوزه‌های علمیه، بلکه از طریق بودجه دولتی به دست آمده است. حتی اگر مورد اول را هم قطعی بدانیم، باز هم اطلاعاتی در مورد منبع سوم درآمد طلاب، یعنی درآمدهای حرفه‌ای و شخصی آنها وجود ندارد. تا کنون هیچ تحقیق و آمارگیری در این باره انجام نشده یا اگر شده ما به آن دست پیدا نکرده‌ایم که نشان دهد متوسط درآمد طلاب و روحانیون در ایران چقدر است. به همین دلیل فکت‌نامه ادعای محمدجواد فاضل لنکرانی، مبنی بر اینکه «بیش از ۸۰ درصد طلاب زیر خط فقر زندگی می‌کنند» غیرقابل اثبات می‌داند.