روز جهانی درستی‌سنجی و یک سالگی فکت‌نامه

پارسال در چنین روزی خبر آمدن فکت‌نامه را در روز جهانی درستی‌سنجی (فکت‌چکینگ) منتشر کردیم و امسال این روز را همراه با ۱۲۰ گروه و رسانه پیشروی دیگر در ۴۹ کشور جهان جشن می‌گیریم.

در سال‌های اخیر با انتشار و گردش بی‌واسطه‌ اطلاعات نادرست و اخبار جعلی که از پیامد‌های عصر دیجیتال و شبکه‌های اجتماعی‌اند، نیاز به درستی‌سنجی در سراسر جهان بیشتر احساس می‌شود.

همان طور که در گزارش‌های پیشین توضیح داده‌ایم، درستی‌سنجی سیاسی به شکل امروزی‌اش در سال ۲۰۰۳ و با سایت “فکت‌چک” در آمریکا آغاز شد و موفقیتش راه را برای پروژه‌های تاثیرگذاری چون “پُلیتی‌فکت” و بخش “فکت‌چکر” واشنگتن‌پست گشود. پلیتی‌فکت به‌خاطر فعالیت‌هایش در پوشش متفاوت انتخابات ریاست جمهوری سال ۲۰۰۸ آمریکا، موفق به دریافت جایزه پولیتزر شد.

پس از آن بود که فکت‌چکینگ مستقل در سایر نقاط جهان نیز ظاهر شد: Full Fact در بریتانیا، “چِِکیادو” Chequeado در آرژانتین و“آفریقا چک” Africa Check در آفریقای جنوبی. با اینکه بیشتر این پروژه‌ها سیاسی هستند و گفته‌های اهل سیاست را درستی‌سنجی می‌کنند اما موسساتی مانند “ته‌ایت” Teyit در ترکیه و “اسنوپس”  Snopes در آمریکا، صحت مطالب منتشر شده در رسانه‌ها و شبکه‌های اجتماعی را نیز دیدبانی می‌کنند.

پیش از فکت‌نامه، می‌توان به نمونه‌هایی پراکنده‌ از درستی‌سنجی در ایران اشاره کرد. چنانکه در سال‌های گذشته اقداماتی در فضای مجازی برای درستی‌سنجی شایعات مثل صفحه ستاد مبارزه با چرندیات صورت گرفته بود، یا برخی رسانه‌ها به طور مقطعی یا برخی روزنامه‌نگاران به طور مستقل دست به کار درستی‌سنجی شده‌اند، اما جای خالی فکت‌چکینگ به عنوان شاخه‌‌ای مستقل در روزنامه‌نگاری نوین ایران خالی به نظر می‌رسید.

ما از چند سال پیش برای پر کردن این جای خالی با سامانه وعده‌سنجی «روحانی‌سنج» وارد میدان شدیم و فعالیت‌های‌مان را از سال گذشته با فکت‌نامه گسترش دادیم.

امروز مفتخریم که فکت‌نامه نخستین سامانه تخصصی درستی‌سنجی در میان رسانه‌های فارسی‌زبان است که به طور ساختاری، گفته‌ها و اظهارات سیاست‌مداران و مسئولان را زیر ذره‌بین درستی‌سنجی می‌گذارد. در این میان البته از محتوای فراگیر و عامه‌پسند رسانه‌ها و شبکه‌های اجتماعی نیز غافل نیستیم و تلاش می‌کنیم، در این عرصه نیز فعالیت جانبی داشته باشیم.

هدف از این کار، یکی تلاش برای گسترش مفهوم درستی‌سنجی در سطح جامعه و دیگری تلاش برای غلبه حقیقت است. آنچه در فضای مطبوعاتی و شبکه‌های اجتماعی منتشر می‌شود تاثیر مستقیمی بر افکار عمومی می‌گذارد و اگر آن محتوا‌ها با واقعیات فاصله داشته باشند می‌تواند تاثیرات مخربی در برداشته باشند.

 

ساختار فکت‌نامه

مثل بسیاری از سامانه‌های درستی‌سنجی، ما نیز از نظام نمره‌دهی استفاده کرده‌ایم. حالت‌های چهره‌‌ میرزا -سردبیر کارتونی فکت‌نامه- درستی و نادرستی هر موضوع را در یکی از ۶ نشان زیر تعریف و دسته‌بندی می‌کند:

درست، نیمه درست، غیرقابل اثبات، گمراه کننده، نادرست و البته شاخ‌دار برای گفته‌هایی که مرغ پخته را به خنده می‌اندازد! برای هر کدام تعریفی نوشتیم و تا وزنه‌های سنجش‌مان برای همه روشن باشد.

البته همه فکت‌چکرها از نمره‌دهی استفاده نمی‌کنند. ولی نظام نمره‌دهی فوایدی دارد که ما را بر آن داشت برای فکت‌نامه از نشان استفاده کنیم:

• • نشان‌ها در یک نگاه اطلاعات لازم را به خواننده می‌دهند.
  • نظام نمره‌دهی نویسندگان را ترغیب می‌کند که درستی‌سنجی را به یک نتیجه مشخص برسانند.
  • نشان‌ها به دلیل جذابیت باعث گردش بیشتر و دیده شدن مطلب در شبکه‌های اجتماعی می‌شوند.
  • نشان‌ها به تلطیف گزارش‌های عمدتا خشک و غیرجذاب درستی‌سنجی کمک می‌کنند.

 

روش کار فکت‌نامه

روش کار فکت‌نامه، حاصل بررسی شیوه‌نامه‌های بهترین سامانه‌های درستی‌سنجی دنیا با در نظر گرفتن محدودیت‌ها و ویژگی‌های خاص یک رسانه فارسی‌زبان خارج از کشور است.

روش کلی ما برای بررسی هر موضوع به شرح زیر است.

در گام اول، سعی می‌کنیم تا جای ممکن با گوینده تماس بگیریم و از او درباره منبع اظهاراتش بپرسیم. با این کار به گوینده فرصت دفاع و توضیح می‌دهیم. گاهی اوقات توضیحات گوینده در مسیر درستی‌سنجی راهگشا است و به ما در پیدا کردن نقطه شروع بررسی کمک می‌کند.

تا کنون به جز سه نفر - زهرا احمدی‌پور،  مصطفی‌ تاج‌زاده و حسین عبده تبریزی - هیچ کس به این درخواست ما پاسخی نداده است.

گام دوم، پیدا کردن نقطه شروع است. برای این کار باید دید دقیقا چه گفته شده، موضوع در چه بستری مطرح شده و منظور دقیق گوینده چه بوده است. ما معمولا به آنچه در رسانه‌ها مطرح شده بسنده نمی‌کنیم و تلاش می‌کنیم سابقه خبر را جست‌وجو و در حد امکان فیلم یا صدای گوینده را پیدا و منتشر کنیم. این کار ما را به نقطه شروع می‌رساند. جایی که مشخص است درستی و اعتبار چه گفته و نکته‌ای را بررسی کنیم.

در گام سوم، تلاش می‌کنیم تا داده‌های مرتبط با موضوع را از منابع رسمی و معتبر پیدا کنیم:

• منابع معتبر: در این میان تعریف منابع و آمارهای معتبر، موضوع مفصلی است. به طور خلاصه در زمینه‌های آماری و اطلاعاتی، فکت‌نامه آمارهای بین‌المللی (مثل سازمان ملل، سازمان بهداشت جهانی، بانک جهانی یا صندوق بین‌المللی پول و...)، داده‌های مراکز معتبر ملی (مثل مرکز آمار ایران یا بانک مرکزی) و گزارش‌ها و  پژوهش‌های مراکز پژوهشی تخصصی (مثل مرکز پژوهش‌های مجلس یا پژوهشگاه آمار و...) و تحقیقات معتبر و جامع علمی را جزو منابع معتبر به حساب می‌آورد. تا زمانی که نشانه‌ای قابل قبول از ارائه اطلاعات یا آمار نادرست از این منابع دیده نشود، بسته به موضوع درستی‌سنجی به آنها استناد می‌کنیم.
• منابع رسانه‌ای: گزارش‌های رسانه‌ها و آمارهای ارائه شده از سوی مسئولان در گفت‌وگوهای رسانه‌ای ارزش ایجابی ندارد. یعنی می‌تواند برای تطبیق گفته‌ها مورد استفاده قرار بگیرد، اما آمار ارائه شده در یک گفت‌وگو یا مصاحبه از نظر فکت‌نامه ارزش یک داده معتبر را ندارد.
• منابع کمکی: ما در مطالعه منابع در حد امکان محافظه‌کارانه برخورد می‌کنیم و برای اطمینان سعی می‌کنیم مطمئن شویم همه منابع محتمل را بررسی کنیم. این منابعِ کمکی می‌توانند داده‌های نهادهای موازی آماری یا پژوهش‌های نهادهای پژوهشی یا تحقیقات و مقاله‌های دانشگاهی باشند.
• نظر کارشناسان و متخصصان:‌ در برخی موارد، گفت‌و‌گو و مشورت با کارشناسان و متخصصان می‌تواند تصویر واضح‌تری ترسیم کند که به ما در رسیدن به واقعیات یک موضوع یاری دهد. شاید بهترین نمونه در این مورد، مقاله‌مان درباره زیان‌های سگ‌های خانگی (به روایت خبرگزاری مهر) بود که راهنمایی‌های یک دامپزشک به ما در روشن کردن موضوع کمک بزرگی کرد.

در گام چهارم، با کنار هم چیدن و جمع‌بندی داده‌ها تلاش می‌کنیم تا اعتبار و درستی یک گفته را در یکی از ۶ وضعیت تعریف شده دسته‌بندی کنیم و به هر گفته یک نشان دهیم. برای این کار معمولا هیات تحریریه فکت‌نامه جلسات مفصلی برگزار می‌کند تا پس از بحث و تبادل نظر و اطمینان از استدلال و روش تحقیق، وضعیت هر گفته مشخص شود. برای این کار تلاش می‌کنیم از زاویای دید مختلف و بعضا مخالف گزارش‌ها را بخوانیم و با نگاهی انتقادی موضوعات را نگاه کنیم.

 

سوژه‌های فکت‌نامه از کجا می‌آیند؟

ما از دو راه کلی برای انتخاب سوژه‌هایمان استفاده می‌کنیم:

در بیشتر مواقع، سوژه‌هایمان را در خبر‌گردی‌ها و گشت‌ و گذار در شبکه‌های اجتماعی پیدا می‌کنیم. فارغ از اینکه گفته‌ی چه کسی است، اگر ما را نسبت به درستی یا نادرستی‌اش کنجکاو کند سراغش می‌رویم و ته و تویش را در می‌آوریم.

راه دیگر پیشنهاد کاربران و مخاطبان فکت‌نامه است که از راه‌های گوناگون می‌توانند موضوع مورد نظرشان را برای بررسی پیشنهاد کنند. بیش از ۳۰درصدِ مطالب منتشر شده، پیشنهاد خوانندگان است.

برای انتخاب موضوع چند ملاحظه داریم:

اول، گفته باید قابل سنجش باشد.

دوم، ما عقاید و نظرات کلی و شخصی را درستی‌سنجی نمی‌کنیم. مثل «فلان چیز امر مهمی است» یا «بهمان کس انسان فرهیخته‌ای است».

سوم، ما کاری به اظهارنظرهای کلی، تعارف‌ها و اغراق‌های کلامی نیز نداریم. مثل اینکه «ما مهمان‌نوازترین مردم دنیا هستیم».

چهارم، ما از ورود به مسایلی که تحلیل آنها نیازمند تفسیر باشد پرهیز می‌کنیم. مثل موضوعات اقتصادی که محل اختلاف نظر اقتصاددانان راست و چپ است یا موضوعات حقوقی که حقوق‌دانان درباره آنها اختلاف نظر دارند.

یا حتی گزارش‌ها و تحقیقات پزشکی که گاهی اوقات نتیجه دو تحقیق معتبر علمی با هم متفاوت است.

پنجم، ما مچ‌گیری نمی‌کنیم. یعنی اشتباه‌های کوچکی که به وضوح اشتباه لفظی هستند یا اغراق‌های آشکار کلامی را نادیده می‌گیریم. بیش از هر چیز اهمیت گفته‌ها در گفتمان عمومی است که ما را راغب به بررسی یک سوژه یا یک گفته می‌کند.

 

فعالیت‌های یک ساله فکت‌نامه

در این یک سال، ۶۷ مقاله درستی‌سنجی از ۳۲ شخص حقیقی و ۳ شخص حقوقی منتشر کردیم. از این‌ها ۳۷ گفته نشان نادرست گرفتند و ۵ شاخ‌دار. یعنی بیش از ۶۰درصد گفته‌هایی که توسط فکت‌نامه مورد بررسی قرار گرفتند نسبتی با واقعیت نداشتند.

تصویر زیر نمایی کلی از درستی‌سنجی‌های یک سال گذشته فکت‌نامه را نشان می‌دهد:

 

در این مدت برخی افراد به خاطر سمت‌شان و یا شرایط انتخاباتی بیشتر زیر ذره‌بین ما رفتند. ۱۱بار گفته‌های حسن روحانی، ۷ بار ابراهیم رییسی و ۳ بار اظهارات محمدباقر قالیباف مورد بررسی تیم فکت‌نامه قرار گرفتند. مطالب منتشر شده در شبکه‌های اجتماعی و رسانه‌های رسمی نیز هر کدام ۶ مقاله در پروفایل فکت‌نامه خود دارند.

 

تجربه انتخابات

کمتر از یک ماه پس از راه‌اندازی وب‌سایت، کارزار‌های انتخاباتی دوازدهمین انتخابات ریاست جمهوری آغاز شد. در این زمان که نامزد‌ها سعی می‌کنند با ارائه آمار و فکت‌ها اعتماد و رای شهروندان را به دست بیاورند، بهترین فرصت است برای فکت‌چکر‌ها - و این در همه جهان صادق است- تا با بررسی صحت گفته‌ها و اظهارات نامزد‌ها  رای‌دهندگان را در انتخابی مبنی بر واقعیات و اطلاعات درست کمک کنند.

در بسیاری از موارد، به خصوص در حین مناظرات انتخاباتی، موضوعات را به عهده مخاطبان‌مان گذاشتیم. از طریق تلگرام و شبکه‌های اجتماعی از کاربران می‌خواستیم تا اگر گفته‌ای از نامزد‌ها شنیدند که به نظرشان نیاز به درستی‌سنجی دارد با ما در میان بگذارند.

ما در طول مدت انتخابات ریاست جمهوری دوازدهم، ۲۱ مقاله درستی‌سنجی منتشر کردیم.

 

اولین نشان شاخ‌دار را هم در همین مدت به گفته‌ای از محمدباقر قالیباف دادیم که گفته بود: "بیش از ۱۳ درصد مدیران شهرداری از بانوان هستند". در حالی که سهم زنان در پست‌های ارشد بخش‌های مختلف شهرداری تهران، در حوزه‌ی ستادی ۱ درصد و در مناطق ۴ درصد بود.

 

چشم‌انداز آینده

در اعتراضات سراسری زمستان گذشته، با حجم زیادی از خبر‌ها، فیلم‌ها و تصاویری مواجه شدیم که یا به کلی جعلی بودند و یا آنچه ادعا می‌شد نبودند. کمتر رسانه‌ حرفه‌ای داخلی این اعتراضات را پوشش داد و روزنامه‌نگاران حرفه‌ای مستقل ترجیح دادند برای دورماندن از دردسر از دور نظاره‌گر تحولات باشند. این غیاب بهترین فرصت بود برای کانال‌های تلگرامی و رسانه‌های بی‌نام و نشان تا این خلا را با خبر‌هایی تایید نشده و شایعات پر کنند.

با وجودی که جعلی بودن برخی از این تصاویر را می‌شد ثابت کرد ولی راستی‌آزمایی بسیاری از این تصاویر و خبر‌ها برای ما که از آن شهرها دور هستیم، کاری است تقریبا غیرممکن. به همین‌ خاطر مناسب‌تر دیدیم مخاطبانمان را با ابزار و راه‌های بررسی محتواهای آنلاین آشنا کنیم و مقاله‌ای در همین ارتباط ترجمه و منتشر کردیم. با توجه به اهمیت این مساله برای همه - به ویژه روزنامه‌نگاران - قصد داریم مطالب و منابع آموزشی بیشتری تولید کنیم.  

از زمانی که ارتباط با خوانندگان را راه اندازی کردیم چیزی نزدیک به ۱۰۰۰ پیشنهاد درستی‌سنجی از کاربران مختلف در تلگرام دریافت کردیم. بیشتر این پیشنهاد‌ها مربوط به شایعاتی بود که کاربران در شبکه‌های اجتماعی به خصوص تلگرام دیده بودند. بسیاری از آنان را می‌شد در کمتر از چند دقیقه درستی‌سنجی کرد و با لینک‌های مرتبط برای پیشنهاد دهنده می‌فرستادیم. با بیشتر شدن این پیام‌ها، فکر کردیم شاید بد نباشد قسمتی از وبسایت را به «درستی‌سنجی‌های فوری» و موضوعات کم‌اهمیت‌تر اما جذاب اختصاص بدهیم. موضوعاتی مثل بازسازی قلعه الموت در دانشگاه کلمبیا و یا صداهای عجیب در آسمان آستارا که این دومی تا این لحظه پربیننده‌ترین مقاله فکت‌نامه است!

در این مدت سعی کردیم روش‌های تازه‌ ارائه درستی‌سنجی را هم امتحان کنیم. قالب ویدیو یکی از روش‌هایی است که فکر کردیم راه خوبی برای جذب مخاطبانی است که شاید وقت یا حوصله خواندن مقاله‌های مفصل را نداشته باشند. در سال دوم سعی خواهیم کرد به این قالب اعتنای بیشتری کنیم.

 

درستی‌سنجی و فکت‌چکینگ به شکل امروزی‌اش هنوز پدیده‌ جوانی است و ما به عنوان تازه‌وارد‌های این عرصه در میان رسانه‌های ایرانی، هر روز در حال آموختن و به‌روز کردن خود هستیم. ممکن است شعاری به نظر بیاید، اما این یک واقعیت است که بازخورد همکارانِ روزنامه‌نگار و پژوهشگر و البته نظرات خوانندگان و کاربران، بی‌اندازه برای ما ارزش‌مند است. آرزوی ما این است که روز جهانی درستی‌سنجی سال آینده را تنها جشن نگیریم و شاهد ظهور فکت‌چکر‌های ایرانی بیشتر، به‌ویژه در داخل کشور باشیم.