آیا واکسن‌هایی که در ایران استفاده شده از فایزر و مدرنا بهتر است؟

بهرام عین‌اللهی وزیر بهداشت، درمان و آموزش پزشکی دولت سیزدهم، روز ۱۹ اردیبهشت ۱۴۰۱ در مراسم گرامیداشت هفته سلامت و رونمایی از کتاب طرح عدالت و تعالی نظام سلامت گفت دولت ابراهیم رئیسی در زمینه واکسیناسیون با موفقیت عمل کرده و یکی از عوامل این موفقیت را اینگونه اعلام کرده است: «عامل سوم نوع واکسن بود که از واکسن ویروس کشته شده و پروتئین نوترکیب استفاده کردیم و امروزه ثابت شده واکسن‌هایی که در کشور ما استفاده شده موفق‌تر بوده است.»

او پیش از این نیز در یک مصاحبه تلویزیونی گفته بود: «امروزه ثابت شده واکسن‌هایی که از ویروس کشته‌شده استفاده می‌شود اثر بهتری دارد و واکسن‌هایی که با عنوان واکسن‌های نوترکیب… پروتئین‌های نوترکیب هستند مثل فایزر و مدرنا انقدر اثربخشی نداشته‌اند و همه اینها باعث شد که ما الحمدلله این موفقیت را به دست بیاوریم.»

در این مطلب این گفته‌ها را بررسی می‌کنیم و به چند سوال پاسخ می‌دهیم.

چه واکسن‌هایی تا کنون در ایران استفاده شده است؟

برای اینکه بررسی کنیم که گفته وزیر بهداشت ایران چه معنایی دارد، لازم است ابتدا ببینیم تا زمان نوشته‌شدن این گزارش (۱۹ اردیبهشت ۱۴۰۱) وزارت بهداشت ایران برای مبارزه با کووید۱۹ چه واکسن‌هایی را به مردم تزریق کرده است.

بر اساس اطلاعات رسمی دولت ایران در سامانه واکسیناسیون، در مجموع پنج واکسن ایرانی و چهار واکسن خارجی در ایران به مردم تزریق شده است.

واکسن‌های ساخت ایران:

کووایران برکت (فناوری ویروس غیرفعال)

پاستوکووک (فناوری پروتئین نوترکیب)

رازی کووپارس (فناوری پروتئین نوترکیب)

فخراوک (فناوری ویروس غیرفعال)

اسپایکوژن (نوعی واکسن ساب‌یونیت با فناوری پروتئین نوترکیب)

واکسن‌های وارداتی:

​​سینوفارم (فناوری ویروس غیرفعال)

اسپوتنیک وی (آدنو ویروس نوترکیب)

بهارات ( ویروس غیرفعال یا ضعیف شده)

آکسفورد آسترازنکا (آدنو ویروس ChAdOx1)

همان‌طور که مشاهده می‌کنید، در هیچ کدام از این واکسن‌ها از فناوری mRNA استفاده نشده است و این واکسن‌ها از فناوری‌هایی مانند ویروس غیرفعال یا ضعیف‌شده و همچنین، پروتئین‌ها و آدنویروس‌های نوترکیب استفاده می‌کنند. 

وزیر بهداشت و اشتباهی که تصحیح شد

نکته جالب در مصاحبه وزیر بهداشت با صداوسیما این است که او می‌گوید «ما در ایران واکسن‌های نوترکیب مانند فایزر و مدرنا را تزریق نکرده‌ایم». در حالی که این گفته اشتباه است. فایزر و مدرنا از فناوری‌های mRNA استفاده می‌کنند و اصلا نوترکیب نیستند. 

ضمن اینکه بخشی از واکسن‌هایی که در ایران تزریق شده‌اند از فناوری پروتئین نوترکیب استفاده می‌کنند. می‌توان این اشتباه را به حساب پخش زنده تلویزیونی گذاشت. ضمن اینکه او در سخنرانی بعدی خود، چنین اشتباهی را تکرار نمی‌کند و می‌گوید نوع واکسن‌های استفاده شده در ایران یعنی ویروس‌های غیرفعال و پروتئین‌های نوترکیب، از فایزر و مدرنا موفق‌تر بوده است. اما همین گفته نیز نیاز به درستی‌سنجی دارد.

آیا امروزه ثابت شده واکسن‌هایی که در ایران استفاده شده از فایزر و مدرنا موفق‌تر بوده است؟

تا آنجایی که ما گشتیم هیچ پژوهش و مطالعه علمی و معتبری پیدا نکردیم که نشان دهد واکسن‌هایی که در ایران استفاده شده، واکسن‌های موفق‌تری به نسبت واکسن‌هایی فایزر و مدرنا بوده‌اند.

یکی از پژوهش‌های معتبر در زمینه بررسی اثربخشی واکسن‌های کرونا، مقاله‌ای است که در مجله Nature منتشر شده است. این مقاله با استفاده از روش‌های مختلف تلاش کرده اثربخشی واکسن‌های گوناگون کرونا در مرحله بالینی را با هم مقایسه کند. این پژوهش بر اساس مطالعات مختلف بر روی بیش از ۲۰۰ هزار نفر انجام شده و در بخش خلاصه آن آمده است: «در مقایسه غیرمستقیم ما، واکسن‌های BNT162b2 (یعنی فایزر) و mRNA-1273 (یعنی مدرنا) که هر دو از فناوری mRNA استفاده می‌کنند، در مقایسه با دیگر واکسن‌ها اثربخشی بیشتری در پیشگیری از کووید-۱۹ همراه علائم داشته‌اند.»

این پژوهش توضیح می‌دهد که در بقیه موارد (یعنی جلوگیری از بیماری‌های شدید و همچنین بیماری‌های همراه علائم در میان سالمندان) تفاوتی میان این واکسن‌ها وجود ندارد.

بنابراین نه تنها این گفته بهرام عین‌اللهی درباره اینکه «ثابت شده واکسن‌هایی که در ایران تزریق شده از فایزر و مدرنا موفق‌تر بوده است» درست نیست بلکه شواهد و مطالعات معتبر و قابل توجهی وجود دارد که خلاف این گفته را ثابت می‌کند.

اظهارنظر علمی یا تبلیغات سیاسی؟

نکته مهمی که در این میان وجود دارد، توضیحی است که نویسندگان مقاله Nature نیز به آن اشاره می‌کنند و آن هم محدودیت‌های مطالعه بر روی اثربخشی واکسن کووید۱۹ و همچنین متغیرهایی است که ممکن است در این زمینه وجود داشته باشد. 

آنها در مقاله خود، خوانندگان را به این نکته توجه می‌دهند که دسترسی واکسن، هزینه‌ها، زیرساخت‌ها، عوارض جانبی و همچنین میزان پذیرش از سوی بیماران و عوامل دیگر، فاکتورهایی هستند که باید در کنار چنین یافته‌هایی به آنها توجه کنیم.

انجمن بیماری‌های عفونی آمریکا IDSA نیز در صفحه‌ای که مجموعه پژوهش‌های معتبر درباره ایمنی و اثربخشی واکسن‌های mRNA را گردآوری کرده، نشان می‌دهد که میزان این تاثیرگذاری در برابر ویروس کرونا و همچنین گونه‌های مختلف آن تفاوت دارد و به این مساله تاکید می‌کند که این‌گونه مطالعات به دلیل کوتاه‌بودن دوره مطالعه و همچنین شرایط مختلف جمعیتی، می‌تواند دستخوش تغییراتی شود.

به نظر می‌رسد این گفته عین‌اللهی که «ثابت‌ شده» یک نوع واکسن از دیگر واکسن‌ها موفق‌تر بوده است، بیش از آنکه جمله‌ای علمی و بر اساس یافته‌های دقیق در ایران باشد، جمله‌ای است که می‌تواند بر اساس سوگیری‌های سیاسی گوینده آن باشد؛ گوینده‌ای که خود در زمان دستور ممنوعیت واردات واکسن‌های آمریکایی و انگلیسی از سوی رهبر ایران، یکی از امضاکنندگان نامه حمایت از آن بود.

پیش از این در فکت‌نامه مطلبی را درباره نامه معروف به «نامه ۲۵۰۰ پزشک» در حمایت از دستور آیت‌الله خامنه‌ای و تکرار ادعاهای بی‌اساس و غیرعلمی آن، منتشر کرده‌ایم. بهرام عین‌اللهی که اکنون وزیر بهداشت دولت ابراهیم رئیسی است، در آن زمان یکی از حامیان اصلی و رسمی این ماجرا بود.

قابلیت به‌روزرسانی سریع واکسن‌های mRNA

یکی دیگر از نکاتی که درباره فرایند اثربخشی واکسن‌ها باید به آن توجه کرد، توانایی آنها در به‌روزرسانی سریع است. توضیحی که وزارت بهداشت کانادا درباره مزیت واکسن‌های mRNA می‌دهد، تا حدی این موضوع را روشن می‌کند: «واکسن‌های mRNA می‌توانند زودتر از روش‌های سنتی، توسعه پیدا کنند زیرا در حالی در آزمایشگاه‌ها ساخته شده‌اند که مواد اولیه آنها به سادگی در دسترس است.»

بنابراین از این جهت نیز می‌توان به یکی از برتری‌های واکسن‌های مبتنی بر فناوری mRNA اشاره کرد.

بهرام عین‌اللهی وزیر بهداشت دولت سیزدهم یک بار در مصاحبه با صداوسیما و پس از آن در یک سخنرانی عمومی اعلام کرد واکسن‌هایی که در ایران تزریق شده از فایزر و مدرنا موفق‌تر بوده و این واکسن‌ها از واکسن‌هایی که از فناوری mRNA استفاده می‌کنند، بهترند.

هیچ مطالعه و بررسی معتبری وجود ندارد که صحبت‌های وزیر بهداشت را تایید کند اما برخی مقالات که در نشریات معتبر علمی منتشر شده‌اند نشان می‌دهند واکسن‌هایی که از فناوری mRNA برای مواجهه با کووید۱۹ استفاده می‌کنند، در بیماری‌های دارای علائم، موثرترند. هر چند این مطالعه، برای پیشگیری از بیماری‌های شدید و همچنین برای افراد بالای ۶۰ سال، تفاوتی را در میان واکسن‌ها مشاهده نکرده است.

فاکتورهای مختلفی در زمینه موفقیت یک واکسن در کشور وجود دارد که به نظر می‌رسد در این جمله بهرام عین‌اللهی نادیده گرفته شده است؛ موضوعی که باعث شده جمله او بیش از آنکه اظهارنظری علمی باشد، جمله‌ای با رنگ و بوی سیاسی و در جهت تصمیم‌هایی باشد که ایران برای جلوگیری از واردات واکسن فایزر و مدرنا به کشور گرفته است.

دی ماه ۱۳۹۹ بلافاصله پس از آنکه رهبر جمهوری اسلامی اعلام کرد ورود فایزر و مدرنا به ایران ممنوع است، بهرام عین‌اللهی یکی از کسانی بود که چند روز بعد، نامه‌ای را در حمایت از این تصمیم امضا کرد؛ نامه‌ای که در آن ادعاهای بی‌اساس و نادرستی درباره واکسن‌های فایزر و مدرنا مطرح شده بود.

با این اوصاف فکت‌نامه به این ادعای بهرام عین‌اللهی درباره اینکه واکسن‌هایی که در ایران تزریق شده از فایزر و مدرنا بهتر بوده است، نشان «نادرست» می‌دهد.