عظیم خیاوی
عضو بازنشسته هیات علمی انستیتو پاستور
زهر نیش زنبور عسل، درمان کرونا است.
نادرست
آیا نیش زنبور در برابر کرونا ایمنی ایجاد می‌کند؟
کرونا همچنان قربانی می‌گیرد و البته بازار ادعاها و شایعات درباره این بیماری هم هر روز داغ‌تر می‌شود. ما در ماه‌های گذشته موفق شدیم بخشی از این ادعاها را در فکت‌نامه بررسی کنیم؛ از شایعات درباره واکسن تا دست‌ساز بودن این ویروس و تاثیر آنتی‌بیوتیک و نوشیدن الکل برای درمان این بیماری. به نظر می‌رسد هیچ کدام از دو طرف هم خیال خسته شدن نداریم و این مبارزه حداقل تا لحظه ریشه‌کن شدن این بیماری ادامه داشته باشد؛ مدعیان ادعا می‌کنند، ما هم بررسی می‌کنیم. برخی از این ادعاها در شبکه‌های اجتماعی دست‌به‌دست می‌شوند اما تعدادی از آنها، از طریق رسانه‌های رسمی کشور و از زبان افرادی بیان می‌شود که به عنوان عضوی از گروه‌های مرجع شناخته می‌شوند؛ ادعاهایی که اگر دقیق نباشند ممکن است برای گروه زیادی از مردم، خطرناک باشند.
ادعایی که در صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران پخش شده و مدعی آن هم، یکی از پژوهشگران و مسئولان اسبق بهداشتی و درمانی کشور است.
در این مطلب، این ادعا را بررسی می‌کنیم تا ببینیم درمان کرونا با زهر نیش زنبور عسل به لحاظ علمی چه جایگاهی دارد و فردی که چنین ادعایی کرده کیست.
ماجرا از کجا شروع شد؟
روز دوشنبه ۱۳ مرداد، عظیم اکبرزاده خیاوی مهمان برنامه طبیب بود؛ برنامه‌ای که موضوع آن درباره سلامت است و صفحه اینستاگرام آن بیش از ۵۷۰ هزار بیننده دارد. او در این برنامه زنده (که معمولا مهمانان خود را به جای «دکتر» با لقب «طبیب» معرفی می‌کند)، ادعایی جنجالی را درباره درمان کووید ۱۹ مطرح کرد: درمان به وسیله زهر نیش زنبور عسل.
/?utm_source=ig_web_copy_link
ابتدای برنامه کلیپی پخش شد که آقای اکبرزاده خیاوی را در یک مرکز پرورش زنبور عسل نشان می‌داد. او در این کلیپ توضیح داد که زهر زنبور عسل چه مزایایی دارد و در ادامه، زنبوردار، یک زنبور عسل را به زانوی او نزدیک کرد تا او را بگزد. ادامه برنامه در استودیو پیگیری شد و عظیم اکبرزاده خیاوی، توضیح داد که نیش زنبور عسل می‌تواند بیماری کرونا را درمان کند؛ ادعایی جنجالی که بازتاب‌های زیادی در شبکه‌های اجتماعی داشت.
واکنش‌های رسمی و غیررسمی به این ادعا چه بوده است؟
این ادعای آقای اکبرزاده خیاوی با واکنش‌هایی در شبکه‌های اجتماعی مواجه شد. کانال‌های تلگرامی، اکانت‌های اینستاگرامی و کاربران توییتر فارسی این ویدئو را منتشر کردند و برخی از آنها، با دیدی انتقادی، این ادعا را زیر سوال بردند. اما این فقط بخشی از واکنش‌ها بود. نهادهای رسمی نیز نسبت به ادعاهای او واکنش نشان دادند.
انستیتو پاستور در اطلاعیه‌ای با عنوان «عدم تایید تاثیر نیش زنبور عسل بر درمان کرونا ویروس» اعلام کرد عظیم اکبرزاده خیاوی، عضو هیات علمی بازنشسته این انستیتو بوده و این ادعاهای او در این موسسه بررسی نشده است. این اطلاعیه در ادامه به روندهای قانونی کسب مجوز یک واکسن اشاره می‌کند و این ادعا را مطالبی اثبات‌نشده و تایید‌نشده می‌داند که توصیه نمی‌شود به آن عمل کرد.
مینو محرز، عضو کمیته علمی ستاد ملی مدیریت مقابله با کرونا نیز در واکنش به این ادعا گفت: «در حال حاضر موضوع تاثیر زهر زنبور عسل بر ویروس کرونا قطعی نیست و هنوز اطلاع و مقاله‌ای در این باره بیرون نیامده است.» او از مردم درخواست کرد به اشتباه به سمت چنین درمان‌هایی نروند.
مسعود مردانی، متخصص بیماری‌های عفونی و عضو کمیته ملی ستاد مقابله با کرونا هم به روزنامه آفتاب یزد گفت: «در وهله اول سوال من این است که چرا صدا و سیما اجازه ورود چنین افرادی را به یک برنامه تلویزیونی می‌دهد؟ درمان کرونا با زهر زنبور عسل اصلا صحت ندارد و مطرح کردن این مسئله غیر علمی و غیر کارشناسی است.»
زنبور درمانی چیست؟
سازمان بهداشت جهانی، ماه‌هاست به صراحت اعلام کرده است هنوز دارو، ماده یا روش درمانی قطعی برای ایمنی در برابر کرونا و همچنین برای درمان آن وجود ندارد. بنابراین می‌توان ادعا کرد یکی از اصلی‌ترین منابع علمی و رسمی در زمینه اطلاع‌رسانی کرونا، چنین ادعایی را نه درباره اثرات نیش زنبور بلکه برای هیچ داروی دیگری تایید نمی‌کند. هر چند داروهای مختلفی برای بیماران مبتلا به کرونا تجویز می‌شود که می‌تواند به فرایند بهبود آنها کمک کند.
اما برای جستجوی بیشتر درباره این ادعای آقای اکبرزاده خیاوی، باید به سراغ منابع مربوط به طب سنتی و «زنبور درمانی» یا Apithrapy رفت؛ شاخه‌ای از طب جایگزین که بر اساس پژوهش‌ها ریشه در طب سنتی چین، روسیه، مصر و یونان دارد و گفته می‌شود بقراط حکیم یونانی که نزدیک ۲۵۰۰ سال پیش زندگی می‌کرده، برای درمان برخی از بیماری‌ها و ناراحتی‌ها، از آن استفاده می‌کرده است.
زنبوردرمانی از زهر، موم، عسل و سایر فراورده‌های مربوط به زنبور عسل، استفاده می‌کند. بنابراین استفاده از زنبوردرمانی، مساله جدیدی نیست. اما بررسی‌ها نشان می‌دهد این شاخه از طب جایگزین، در علم تجربی پزشکی نوین به عنوان یک روش درمانی به رسمیت شناخته نمی‌شود و ممکن است برای برخی از بیماری‌ها در کنار درمان‌های اصلی، توصیه شود. به عنوان مثال در این صفحه می‌توانید توصیه‌های عمومی کلینیک مایو را درباره استفاده از عسل بخوانید.
ضمن اینکه باید توجه کرد این روش درمانی ممکن است منجر به مرگ افراد شود؛ مانند زنی اسپانیایی که در سال ۲۰۱۸ در اثر این روش درمانی درگذشت. او هنگامی که برای درمان، در معرض زهر نیش زنبور قرار گرفت، به آن واکنش حساسیتی نشان داد، دچار مشکلات تنفسی شد و از دنیا رفت. نمونه‌های مشابهی نیز در برخی از کشورها مثل کره جنوبی گزارش شده که نشان می‌دهد این روش درمانی می‌تواند باعث مرگ افراد شود.
آیا زهر زنبور عسل در درمان کرونا تاثیری دارد؟
اصلی‌ترین منبعی که در این زمینه وجود دارد، یک مطالعه موردی و محدود مربوط به ووهان در چین است. ژورنال Toxicon در شماره ۱۸۱ خود که در تاریخ ۱۵ جولای منتشر شده، مقاله‌ای را منتشر کرده که تاثیر کووید ۱۹ را بر گروهی از زنبورداران ووهان بررسی کرده است. وی یانگ، سرطان‌شناس چینی به همراه همکاران خود، به سراغ زنبورداران و همچنین افرادی رفته است که زنبوردرمانی می‌کنند. بر اساس پرسشنامه‌هایی که در اختیار این افراد قرار گرفته به نظر می‌رسد هیچ کدام، به ویروس کرونا مبتلا نشده‌اند. از تعداد ۵۱۱۵ نفر، ۷۲۳ نفر در ووهان زندگی می‌کرده‌اند. این تحقیق نشان می‌دهد که هیچ کدام از زنبورداران به کووید ۱۹ مبتلا نشده‌اند. محققان البته اشاره می‌کنند که این افراد معمولا در شرایطی زندگی می‌کنند که با دیگر افراد فاصله دارند. ضمن اینکه بر اساس ادعای زنبوردرمان‌ها، هیچ کدام به این بیماری دچار نشده‌اند. آنها گفته‌اند از ۱۲۱ بیماری که به آنها مراجعه کرده‌اند هیچ کدام کرونا ندارند و این در حالی است که سه نفر از آنها افرادی را در خانواده خود داشته‌اند که به این ویروس مبتلا بوده است.
همان‌طور که مشخص است، این مطالعه در منطقه‌ای محدود و بر اساس اظهارات نمونه محدودی از افراد انجام شده است و نتایج آن نمی‌تواند به عنوان یک یافته علمی در نظر گرفته شود؛ ادعایی که خود نویسندگان گزارش نیز به آن اشاره می‌کنند. ضمن اینکه حتی اگر مشخص شود که واکسن زهر نیش زنبور عسل، ممکن است موثر باشد (که چنین چیزی هنوز اعلام نشده) زمان طولانی و مطالعات گسترده‌ای لازم است تا این دارو یا هر داروی دیگری به مرحله تولید نهایی برسد؛ فرایندی که چند مرحله دارد و نیاز به بررسی‌های قانونی، علمی و اخلاقی زیادی دارد. بنابراین طرح مساله‌ای شبیه به داروی زهر زنبور عسل برای درمان کرونا در این مرحله، ادعایی آزمایش‌نشده، بی‌اساس و حتی خطرناک است.
عظیم اکبرزاده خیاوی کیست؟
سامانه جستجوی اعضای نظام پزشکی نشان می‌دهد عظیم اکبرزاده خیاوی سال ۱۳۶۳ دکترای حرفه‌ای بیوشیمی آزمایشگاهی گرفته است. بر اساس اعلام این سامانه، نوع عضویت او «آزمایشگاهی (بالینی)» است و او نه در گذشته و نه در حال حاضر هیچ مجوز صلاحیت حرفه‌ای یا پروانه مطبی ندارد. بنابراین عظیم اکبرزاده خیاوی به لحاظ رسمی اجازه تجویز دارو و درمان بیماران را ندارد. این در حالی است که در شبکه سراسری تلویزیون ایران با لقب «پروفسور» درباره درمان کرونا صحبت می‌کند.
انستیتو پاستور نیز در اطلاعیه خود اشاره کرده که آقای اکبرزاده خیاوی، عضو بازنشسته هیات علمی این موسسه بوده است. فهرست فعالیت‌های پژوهشی او در سایت رسمی انستیتو پاستور قابل بررسی است. او همچنین در فاصله سال‌های ۱۳۶۴ تا ۱۳۶۵ رئیس انستیتو تحقیقات تغذیه‌ای و صنایع غذایی کشور بوده است.
در یک برنامه تلویزیونی که مرداد ۱۳۹۳ از تلویزیون ایران پخش شده، عظیم اکبرزاده خیاوی این طور معرفی شده است:
«دیپلم علوم طبیعی، لیسانس زیست‌شناسی، فوق‌لیسانس در شیمی و شیمی آلی و پی‌اچ‌دی شیمی آلی از دانشگاه آنکارا و تخصص اصلی بیوشیمی بالینی، عضو شبکه نانو کشور و دبیر واژگان نانو فرهنگستان زبان.»
او در این مصاحبه مدعی می‌شود ۲۶۷-۲۶۸ مقاله و ۷۶ جلد کتاب دارد. اما به جز تعداد معدودی مقاله و طرح تحقیقاتی که در سایت انستیتو پاستور آمده، اثری از تولیدات انبوه علمی او در دست نیست.
زمینه فعالیت آقای اکبرزاده خیاوی چیست؟
جست‌وجوی نام او نشان می‌دهد، او بیش از آنکه در سال‌های گذشته در حوزه تحقیق و پژوهش علمی فعالیت داشته باشد، در زمینه طب سنتی و همین طور فعالیت در موسسات نه‌چندان معتبر در زمینه فروش محصولات دارویی سنتی فعالیت داشته و دارد.
او رئیس هیات علمی موسسه پیشگامان طب سنتی ایرانیان است؛ موسسه‌ای که دوره‌های تحصیلی آزاد برگزار می‌کند. این مرکز دامنه رسمی (ac.ir) دانشگاه‌ها و موسسات آموزش عالی در ایران را ندارد و یک مرکز رسمی نیست. در صفحه «درباره ما» سایت این موسسه گفته شده این موسسه «بهترین موسسه خصوصی ولایت‌مدار و ساعی در تحقق سیاست‌های اقتصاد مقاومتی و تنها نماینده و شعبه دانشگاه پزشکی سنتی ارمنستان در ایران» است. این که این «دانشگاه پزشکی سنتی ارمنستان» دقیقا چیست و چقدر معتبر است را ما نمی‌دانیم.
او همچنین مدرس آموزشگاه کشاورزی و گیاهان دارویی جوانه سبز است و در سایت این آموزشگاه به عنوان «استاد فرمولاتور محصولات بهداشتی و کرم‌ها» معرفی شده است.
اکبرزاده علاوه بر این فعالیت‌ها، عضو هیات مدیره شرکت فربغ است. در سایت شرکت این‌طور می‌خوانیم: «آقای پروفسور عظیم اکبرزاده خیاوی عضو هیئت مدیره شرکت و عضو انجمن بیوشیمی آمريکا و پرمراجعه‌ترین دانشمند علمی جهان طبق آمار رسمی سایت بین المللی گوگل در چهل سال گذشته». شرکت فربغ یک شرکت پیمانکاری ساختمانی است که در سال‌های اخیر دامنه فعالیت خود را به «خرید و فروش و تولید و توزیع و واردات و صادرات انواع محصولات دارویی و مشتقات دارویی و بهداشتی و آرایش و همچنین «برپایی و شرکت در نمایشگاه‌های داخلی و خارجی و ایجاد و تاسیس شعبه در داخل و خارج از کشور» گسترش داده است.
جمع‌بندی
ادعای درمان کرونا با کمک واکسنی که از زهر نیش زنبور عسل ساخته شده، از سوی هیچ نهادی تایید نشده است و ادعایی بی‌پایه و اساس است که واکنش‌های زیادی را نیز در پی داشته است.
تاکنون هیچ مرجع علمی معتبری اثر نیش زنبور را بر ویروس کرونا تایید نکرده است. مراجع رسمی در ایران نیز به صراحت اعلام کرده‌اند: «درمان کرونا با زهر زنبور عسل اصلا صحت ندارد و مطرح کردن این مسئله غیر علمی و غیر کارشناسی است.»
تحقیقات فکت‌نامه نشان می‌دهد عظیم اکبرزاده خیاوی، پژوهشگر بازنشسته انستیتو پاستور است که هیچگاه اجازه طبابت و تجویز دارو نداشته است. او در سال‌های اخیر یکی از مروجان طب سنتی بوده و در برخی در موسسات غیر رسمی آموزش طب سنتی مشغول فعالیت بوده و به عنوان عضو یا رئیس هیات علمی شرکت‌هایی معرفی شده که در زمینه‌های متعدد، از پیمانکاری ساختمان گرفته تا تولید داروهای گیاهی فعالیت می‌کنند.
با این اوصاف فکت‌نامه به این ادعای آقای عظیم اکبرزاده خیاوی که «زهر نیش زنبور عسل واکسن کرونا است» نشان نادرست می‌دهد.