آیا ویروس کرونا سلاح بیولوژیک آزمایشگاهی است؟

محمود احمدی‌نژاد، رئیس‌جمهوری پیشین ایران، روز ۱۹ اسفند ۱۳۹۸ در حساب کاربری انگلیسی‌زبان خود در توییتر نوشت: 

«برای همه دنیا روشن است ویروس جهش‌یافته کرونا، یک در آزمایشگا‌ه‌های جنگ بیولوژیک قدرت‌های بزرگ ساخته شده و تاثیر آن در تهدید بشر بیشتر و مخرب‌تر از سایر سلاح‌های ضد انسانی است.»

او در این توییت متن نامه خود به دبیرکل سازمان ملل متحد را منتشر کرده است. در این نامه از آنتونیو گوترش خواسته ضمن پیگیری موضوع و شناسایی و معرفی و مجازات سازندگان این «سلاح بیولوژیک»، ساخت و استفاده از این سلاح‌ها و حتی تحقیقات درباره آنها را ممنوع کند. 

او در نامه دیگری خطاب به تدروس ادهانوم دبیرکل سازمان جهانی بهداشت، از سازمان جهانی بهداشت  خواسته «آزمایشگاهی را که ویروس کرونای کویید۱۹ ساخته و پخش کرده است، و همچنین سایر مراکزی که از جنگ بیولوژیک علیه انسانیت حمایت می‌کنند، فورا شناسایی و معرفی کند.»

از ابتدای شیوع ویروس کرونا در چین و انتشار اخبار عمومی درباره آن از ابتدای سال میلادی ۲۰۲۰، «جنگ بیولوژیک» یکی از پرطرفدارترین تئوری توطئه در این باره بوده است. 

فکت‌نامه پیش‌تر هم در مقاله «آنچه درباره ویروس کرونا می‌دانیم...» چند نمونه از این نظریات را به دلیل مغایرت با شواهد علمی و عدم وجود سند، «بی‌اعتبار» دانسته بود. 

یکی از سوالات آن مقاله این بود که «آیا ویروس کرونا یک سلاح جنگی بیولوژیک است؟» که پاسخ آن براساس شواهد موجود منفی است.

چه چیزی «بر همه دنیا روشن است»؟

رئیس‌جمهوری پیشین ایران در توییت و نامه‌‌های خود نوشته «برای همه دنیا روشن است...» این جمله نشان می‌دهد که فرض قطعی توطئه «جنگ بیولوژیک» است، محمود احمدی‌نژاد هیچ دلیلی برای اثبات فرض  خود ارائه نمی‌کند و با استفاده از جمله «برای همه دنیا روشن است...» تلاش می‌کند روایت خود را در قالب یک فکت قطعی جا بزند که این طور نیست. 

سابقه شیوع ویروس کرونا

نه‌تنها همه نمی‌دانند، بلکه شواهد و قرائن علمی به طور واضح نشان می‌دهند ویروس کرونای جدید از خانواده ویروس کرونا است که هنوز معلوم نیست به طور مستقیم یا با واسطه حیوانی دیگر از خفاش به انسان منتقل در اثر انتقال انسانی به یک بیماری همه‌گیر در سراسر دنیا تبدیل شده است. پیش‌ از این نیز دو ویروس از این خانواده سارس و مرس در سال‌های ۲۰۰۳ و ۲۰۱۲ منجر به شیوع بیماری‌های مرگبار در سراسر دنیا شده بود. 

سابقه شیوع بیماری‌های واگیردار پیش از به وجود آمدن آزمایشگاه‌های پیشرفته

شیوع بیماری‌های ویروسی مرگبار البته مختص امروز نیست، بلکه در طول تاریخ، پیش از به وجود آمدن آزمایشگاه‌های مدرن امروزی، شیوع بیماری‌ یکی از علل مرگ‌ومیرهای گسترده در سراسر جهان بوده است. از جمله می‌توان به نمونه ۱۰۰ سال پیش آنفلوآنزای اسپانیایی اشاره کرد. بر اساس برآوردها در چیزی در حدود ۵۰۰ میلیون نفر (حدود یک سوم جمعیت وقت جهان) در سال‌های ۱۸-۱۹۱۷ به این ویروس مبتلا شدند و چیزی در حدود ۵۰ میلیون نفر -از جمله ۱/۵ میلیون ایرانی- به دلیل ابتلای به این بیماری جان باختند. 

نمونه‌های تاریخی از شیوع انواع طاعون در دوره‌های مختلف تاریخی در سراسر دنیا وجود دارد که ثابت می‌کند، ویروس‌ها لزوما با توطئه قدرت‌های بزرگ شیوع پیدا نمی‌کنند و قربانی نمی‌گیرند. ما اطلاعی درباره فعالیت‌های پنهان نظامی در زمینه جنگ بیولوژیک نداریم، اما می‌دانیم آزمایشگاه‌ها به طور عمومی در زمینه شناخت و مقابله با بیماری‌های واگیردار نقش فعالی دارند. 

کرونا و توطئه انتخاباتی؟

رواج تئوری توطئه چندان عجیب نیست. اطلاعات کلیدی درباره ویروس کرونا محدود است و جواب علمی بسیاری از سوالات هنوز معلوم یا برای جامعه کافی و قانع‌کننده نیست. به همین دلیل میدان برای ماهی‌گیری هواداران تئوری توطئه آماده است تا جای خالی را با داستان‌های دلخواه خود پر کنند. 

نمونه ساده فرضیات توطئه به صورت خام و بدون سند و مدرک منتشر می‌شوند. به عنوان نمونه در روزهای اول شیوع کرونا در ایران، ماجرا «توٓطئه انتخاباتی» خوانده شد.

حتی آیت‌الله علی خامنه‌ای رهبر ایران نیز در نخستین واکنش خود، خبر شیوع این ویروس در قم را فعالیت «علیه شرکت مردم در انتخابات»‌ توصیف کرد. 

رفته رفته با افزایش آگاهی عمومی درباره اینکه شیوع این ویروس مختص ایران نیست، «توطئه انتخاباتی» رنگ باخت و حتی از سوی مطرح‌کنندگان آن هم پیگیری نشد. 

چطور بعضی از ۴۰ سال پیش با خبر بوده‌اند؟ 

نمونه‌های دیگری هم وجود دارند که می‌توان آنها را در قالب تئوری توطئه قرار داد. مثل شایعاتی که درباره پیش‌بینی شیوع ویروس کرونا در کتابی در سال ۱۹۸۱ یا پیش‌گویی سیمپسون‌ها یا تن‌تن دست به دست گشته و این شائبه را ایجاد کرده بود برخی دهه‌ها قبل از ماجرا خبر داشته‌اند. با کمی جست‌وجو می‌توان پی برد که ماجرا ان طور که شایع شده نبوده و نیست. ما در فکت‌نامه هر سه ادعا را بررسی کردیم و نشان دادیم آنچه گفته می‌شود صحت ندارد. 

جنگ بیولوژیک؛ از وینیپگ کانادا تا ۳۰ کیلومتری بازار میوه و تره‌بار ووهان؟!

محمود احمدی‌نژاد در ادعای خود هیچ مدرکی ارائه نمی‌کند، اما روایت مشابهی هست که بازخوانی آن خالی از لطف نیست. پیش از شرح داستان باید گفت این قصه غیرواقعی است و اولین بار در تاریخ ۲۶ ژانویه ۲۰۲۰ (۶ بهمن ۱۳۹۸) در یک سایت هندی منتشر شده که به نوشته سایت پولیتی‌فکت «در انتشار اخبار نادرست سابقه‌دار است.»

خلاصه داستان غیر واقعی به این شرح است: 

«ویروس کرونا توسط یک مامور چینی از یک آزمایشگاه در وینیپگ کانادا دزدیده شده و به آزمایشگاه امنیت ووهان چین برده شده است. ماجرا از یک آزمایشگاه در وینیپگ کانادا شروع می‌شود که سابقه تحقیق روی ویروس مرس داشته است. در این آزمایشگاه یک متخصص چینی در آن کار می‌کرد. او ویروس را از آزمایشگاه می‌دزدد و با کمک همسر و دانشجویانش آن را به آزمایشگاه امنیت بیولوژیک در ووهان چین می‌رساند. این ظاهرا در ۲۰ مایلی بازار گوشت و ماهی‌ای قرار دارد که گفته شده بیشتر افرادی که در یک ماه نخست به این ویروس مبتلا شده‌اند به آن رفت و آمد داشته‌اند». 

داستان با کنار هم گذاشتن برخی اطلاعات درست و غلط خواننده را دچار تردید می‌کند.  

از جمله ماجرای تحقیق پلیس کانادا درباره «احتمال نقض قوانین داخلی آزمایشگاه ملی میکروبیولوژی» توسط یکی از محققان در بهار گذشته است که خبر آن در اوایل تابستان در رسانه‌های کانادایی منتشر شد. 

جزئیات زیادی درباره این ماجرا اعلام نشد، اداره سلامت عمومی کانادا اعلام کرد موضوع «یک مساله اداری» است و ارتباطی با سلامت عمومی ندارد. کسی در این رابطه دستگیر نشد و تحت مراقبت خانگی قرار نگرفت. 

از آن تاریخ دیگر خبری در این باره منتشر نشد، حال آنکه اگر موضوع مهم‌تری در کار بود، احتمالا خبر به نحوی از طریق یک منبع آگاه به یکی از رسانه‌ها درز پیدا می‌کرد. قطعا رسانه‌های کانادایی از کنار این سوژه جذاب به سادگی نمی‌گذشتند. 

اما چند ماه بعد، این ماجرا تبدیل دست‌مایه داستانی شد که بر پایه نظریه «جنگ بیولوژیک» ساخته شده بود:

«آزمایشگاه مشغول تحقیق روی ویروس مرس (از خانواده کرونا) بوده است. در این آزمایشگاه یک متخصص چینی در آن کار می‌کند، بعد از چند وقت او و همسرش که سابقه همکاری با سرویس امنیتی چین را دارد غیبشان می‌زند. آنها ویروس را به آزمایشگاه امنیت بیولوژیک در ووهان چین می‌برند که در فاصله ۳۰ کیلومتری  بازار گوشت و ماهی‌ای قرار دارد که گفته شده بیشتر افرادی که در یک ماه نخست به این ویروس مبتلا شده‌اند به آن رفت و آمد داشته‌اند…»

این در حالی است که زمینه تخصصی تحقیق نه مرس، بلکه ابولا بوده و محقق چینی یکی از دانشمندانی است که روی ساخت واکسن ابولا فعالیت داشته و از دست فرماندار کل کانادا جایزه هم دریافت کرده است. ادعای همکاری شوهر این محقق با سازمان امنیت چین هم پایه و اساسی ندارد و اصلا معلوم نیست ماجرای «نقض قوانین داخلی» چه بوده است. اگر موضوع جدی و امنیتی بوده چطور تا یک سال بعد خبری از آن نمی‌شود؟

در جزئیات داستان نکات ریز و درشت فراوانی وجود دارد که می‌توان با استناد به آنها با اطمینان آن را بی‌اساس و بی‌اعتبار قلمداد کرد. 

جمع‌بندی

ویروس کرونای جدید این روزها مهم‌ترین خبر دنیا و ایران است. اطلاعات درباره ویروس کرونا محدود است و شاید برای بخش‌هایی از جامعه قانع‌کننده نیست. چنین شرایطی برای هواداران تئوری توطئه فرصت مناسبی است تا سوالات عمومی را با فرضیات توطئه پر کنند. 

این فرضیات اغلب بی‌پایه و اساس‌اند. سندی در تایید آنها وجود ندارد یا اینکه کمی تحقیق نشان می‌دهد این اسناد فاقد اعتبارند یا نظریه‌ای را که مطرح شده ثابت نمی‌کنند. 

محمود احمدی‌نژاد در ادعای خود سندی ارائه نمی‌کند و با این نهاد «برای همه دنیا روشن است...» گزاره خود را به عنوان فکت قطعی مطرح می‌کند. او می‌گوید ویروس کرونا یک سلاح بیولوژیک است که توسط «قدرت‌های بزرگ» در آزمایشگاه ساخته شده است. 

این ادعا بی‌اعتبار و نادرست است:

شواهد و قرائن علمی به اندازه‌ای هستند که ثابت می‌کنند شیوع بیماری کووید ۱۹، یک اتفاق «طبیعی» است. به هر حال دانشمندان و متخصصان زیادی در این باره صحبت کرده‌اند و همچنان در حال صحبت در این باره‌اند. اگرچه هنوز اطلاعات کامل و دقیقی در دست نیست، اما این اطلاعات در حدی هستند که بتوان با استناد به آنها گفت این ویروس -به طور مستقیم یا با واسطه از خفاش به انسان منتقل شده و تبدیل به یک بیماری واگیردار شده است. 

مطمئن باشید اگر توطئه‌ای در کار بود حتما علاوه بر هواداران تئوری توطئه، شائبه آن از سوی افراد متخصص و مستقل مطرح می‌شد. این روزها به لطف افزایش جمعیت تحصیل‌کرده و گسترش ارتباطات در شبکه‌های اجتماعی، ارتباط با اهالی فن به سادگی امکان‌پذیر است. برای رهایی از هر تردید کافی است آدم از خود سوال کند اگر توطئه‌ای در کار است چطور هواداران تئوری توطئه از آن خبر دارند، ولی کارشناسان و اهل فن از آن بی‌خبرند؟

با این اوصاف فکت‌نامه ادعای محمود احمدی‌نژاد را بی‌اعتبار می‌داند و به این گفته او که «برای همه دنیا روشن است ویروس کرونا یک سلاح بیولوژیک است که در آزمایشگاه ساخته شده است»‌ نشان «شاخ‌دار» می‌دهد.