از اندروید ملی چه می‌دانیم؟
ساخت و ارائه سیستم عامل بومی یکی از پروژه‌های بزرگ جمهوری اسلامی در سال‌های اخیر بوده است که شامل بومی‌سازی سیستم عامل تلفن همراه نیز می‌شود. در این گزارش به شرح ابعاد مختلف این پروژه حاکمیتی خواهیم پرداخت.
اندروید ملی چیست؟
اندروید ملی، سیستم عاملی است که با سفارشی سازی اندروید اصلی برای مصرف در داخلی ساخته شده است. این سیستم عامل بر روی برخی گوشی‌ها نصب شده و به فروش می‌رسد. این سیستم عامل در واقع یک سامانه جدید نیست و فقط بخش‌هایی از آن بر اساس سیاست‌های جمهوری اسلامی در عرصه فضای مجازی سفارشی‌سازی شده است. از جمله این تغییرات می‌توان به حذف گوگل‌پلی و جایگزین کردن برنامه‌های ایرانی از روی آنها اشاره کرد.
طرح ساخت سیستم عامل ایرانی دست‌کم از سال ۱۳۷۹ و به نام لینوکس ملی مطرح بوده اما در سال‌های اخیر و پس از آنکه در اردیبهشت ۱۳۹۸ تلگرام طلایی و هاتگرام از روی گوشی‌های اندرویدی در ایران حذف شدند با عنوان اندروید ملی دوباره بر سر زبان‌ها افتاده است.
گفتگوی روزنامه همشهری با حمید سعیدی، مدیرعامل شرکت جی ال ایکس در تیرماه ۱۳۹۸ تصاویر دقیق‌تری از امکانات این سیستم عامل نشان می‌دهد، به عنوان نمونه:
- سیستم عامل به‌کار رفته در این دستگاه‌ها، نسخه سفارشی‌شده سیستم عامل اندروید نسخه ۸/۱ است.
- در این سیستم عامل استفاده از فضاهای ابری گوگل ممکن نیست و جایگزین بومی برای آن ارایه شده است.
- در این گوشی‌ها امکانی برای ورود به سایت‌های مختلف با کمک اکانت جی‌میل وجود ندارد و افراد برای ورود به حساب‌هایشان باید روی سایت مورد نظرشان اکانت داشته باشند.
سعیدی در این گزارش مدعی شده که بازار این گوشی‌ها محدود به کسانی است که نسبت به امنیت حساب‌های خود حساس هستند و قرار است نیاز ۸ تا ۱۰ درصد بازار گوشی‌های کشور را تامین کند. او درباره اینکه این امنیت چطور تامین می‌شود، حرفی نزده است اما با توجه به رویکرد مقامات جمهوری اسلامی ایران که باقی ماندن داده‌ها در داخل کشور را نشانی از امنیت و عدم انتقال اطلاعات به دشمن می‌دانند، می‌توان حدس زد که امنیت در اینجا به معنای باقی ماندن اطلاعات در داخل ایران باشد.
او درباره اینکه چرا روی این گوشی‌ها به جای یک سیستم عامل اختصاصی تعریف نشده و از سیستم عامل اندروید استفاده شده به کم‌هزینه‌تر بودن این پروژه اشاره کرده است.
دیجیاتو، یکی از سایت‌های خبری حوزه فناوری در ایران ادعا کرده که نصرالله جهانگرد، معاون وقت نوآوری وزیر ارتباطات در سال ۱۳۹۸ از کسانی بود که این پروژه را پیگیری می‌کرد.
اما آیا باقی ماندن اطلاعات در ایران برای کاربران امنیت به همراه دارد؟
اینکه باقی ماندن داده‌های کاربران در داخل ایران می‌تواند به امنیت اطلاعات آنها کمک کند یا ارتباط بهتری را برایشان فراهم کند، موضوعی است که در صحبت‌های چهره‌های تاثیرگذار حوزه اینترنت در ایران دیده و شنیده می‌شود.
ابوالحسن فیروزآبادی، دبیر شورای عالی فضای مجازی یکی از این افراد است. او مدعی است که داخلی شدن شبکه‌های ارتباطی در ایران منجر به حذف فیک‌نیوز (اخبار جعلی) خواهد شد. او همچنین معتقد است «که امنیت سایت‌ها یا پیام‌رسان‌های خارجی کم است چون آنها نمی‌دانند دیتاسنتری که این داده‌ها را نگهداری می‌کند کجاست، اطلاعات کاربران به کجا می‌رود؛ در حالی که راه‌اندازی شبکه ملی اطلاعات می‌تواند این موضوع را برطرف کند.»
به گفته فیروزآبادی شبکه‌های این‌چنینی که خارج از ایران قرار دارند، به حریم شخصی کاربران در داخل ایران توجهی ندارند. در گزارشی که تلویزیون دولتی ایران منتشر کرده، کاربری به طور ضمنی می‌گوید که به خاطر بیرون رفتن اطلاعاتش از کشور (توسط پیام‌رسان‌های خارجی)، پیام‌رسان داخلی نصب کرده است.
این نمونه‌های داخلی اما چه از جنس پیام‌رسان باشند، یا شبکه، نقشی در حفظ امنیت افراد ندارند. کالین اندرسون پژوهش‌گر امنیت سایبری در گفت‌وگو با بی‌بی‌سی در پاسخ به این پرسش که سیستم‌های داخلی مشابه اینترنت ملی که ایران به دنبال آن است به امنیت بیشتر منجر می‌شود یا نه، این موضوع را تکذیب کرده است.
به جز این، گزارشی که در شماره ۴۹۱۱ روزنامه دنیای اقتصاد منتشر شده، نشان می‌دهد براساس پژوهش منتشر شده توسط مرکز پژوهش‌های مجلس، وضعیت ایران در حفاظت از حریم خصوصی کاربران در فضای مجازی بسیار ضعیف ارزیابی شده است.
درباره گوشی‌ها جدید چه می‌دانیم؟
دستگاه‌های تلفن همراهی که سیستم عامل بومی موسوم به اندروید ملی روی آنها نصب شده باشد، گوشی‌های ساخت چین هستند که به سفارش شرکت وارد کننده تغییراتی در آنها اعمال شده است. این موضوع را حمید سعیدی ، مدیرعامل شرکت GLX که واردکننده تلفن همراه «آریا یک» یا Oukitel K6000 Plus- یکی از دستگاه‌های مجهز به سیستم‌عامل ملی- تایید کرده است.
ستار هاشمی، معاون نوآوری و فناوری وزیر ارتباطات سال گذشته مدعی شده بود که این گوشی‌ها به هدف انجام مطالعه و به صورت CBU و آکبند از چین وارد ایران شده و تولید داخل نیستند. واژه CBU خلاصه‌شده‌ی عبارت Completely Built Unit به‌معنای «واحد کاملا ساخته‌شده» است.
او در همین مصاحبه، از دو قرارداد ۲۰۰ و ۵۰۰ میلیارد تومانی مرتبط با گوشی‌هایی که به سیستم عامل اندروید داخلی مجهز باشند، صحبت به میان آورده است. اما تخمینی درباره کل هزینه این پروژه ارائه نشده است.
چه شرکت‌هایی در واردات و نصب این سیستم عامل نقش دارند؟
براساس گفته‌های ستار هاشمی، معاون نوآوری و فناوری وزیر ارتباطات در مصاحبه با خبرگزاری ایرنا، در مهرماه ۱۳۹۹ شرکت‌های زیر از حدود ۱۴ سال پیش در زمینه تولید و مونتاژ گوشی و قطعات آن در ایران فعالیت دارند:
۱- شرکت گلدیران (تولیدکننده گوشی «جی پلاس»)
شرکت گلدیران که در سال ۱۳۸۴ خورشیدی ثبت شده، در زمینه بهره برداری از مجموعه کارخانجات برای تهیه و تولید انواع کولرهای گازی و لوازم خانگی و واردات کلیه کالاهای مجاز بازرگانی فعالیت می‌کند. این شرکت به شماره ۲۶۲۳۷۳ در تهران به ثبت رسیده و بیش از هزار نوع محصول دارد. محمدرضا دیلمی، رییس هیات مدیره، محمد مهدی تنهائی، نایب‌رییس هیات‌مدیره و امیرعباس کائینی، مدیرعامل فعلی شرکت هستند.
۲- شرکت ارتباط همراه گویا اروند (معروف با نام «جی‌ال‌ایکس»)
شرکت ارتباط همراه گویا اروند با شماره ۱۴۴۴ در سال ۱۳۸۶ در اداره ثبت شرکت‌های آبادان ثبت شده و از زمان تاسیس تاکنون در زمینه تولید تلفن همراه با مارک جنرال جی‌ال‌ایکس فعالیت می‌کند. جواد سعیدی، رئیس هیئت مدیره، فیصل سعیدی، نایب رئیس هیئت مدیره و حمید سعیدی (که در مصاحبه‌های مطبوعاتی حضور جدی دارد)، عضو هیات‌مدیره شرکت است.
۳- «ارگ جدید»
شرکت مخابراتی ارگ جدید در سال ۱۳۸۱ ثبت شده و در زمینه واردات و صادرات تجهیزات مخابراتی اعم از تجهیزات پسیو و اکتیو، پیمانکار پروژه های مخابراتی در زمینه تامین تجهیزات پسیو و اکتیو مخابراتی و ارائه راهکارهای مخابراتی فعالیت داشته و دارد. در روزنامه رسمی برای این شرکت ۵۳ محصول ثبت شده است. مسعود فاضل، رییس هییت‌مدیره، مهرداد میراسماعیلی، نایب رئیس هییت‌مدیره شرکت هستند.
۴- شرکت کاوش تیم ایرانیان (سازنده گوشی موبایل «اورود - OROD»)
این شرکت در سال ۱۳۹۵ ثبت شده و در زمینه «تولید و واردات و توزیع انواع گوشی موبایل و لوازم جانبی و انواع دستگاه های مجاز الکترونیکی تعمیر، سرویس انواع تبلت و موبایل» فعالیت می‌کند. رضا قربانی فرامی نژاد (رییس هیات مدیره) و الهام پدری(مدیر عامل) از زمان تاسیس شرکت تا بحال عضو هیات‌مدیره «کاوش تیم ایرانیان» هستند.
سایت این شرکت در حال حاضر در حوزه تعمیرات تلفن همراه فعالیت می‌کند. شرکت ایرانیان قایم همراه صاحب برند کاوش‌تیم پیش‌تر گوشی تلفن همراه اورود را نیز تولید کرده بود. صفحه مربوط به موبایل اورود در سایت شرکت کاوش‌تیم هم‌اکنون از دسترس خارج شده‌است.
شرکت ایرانیان قایم‌همراه، از سال ۱۳۹۱ تاسیس شده و در زمینه تولید تبلت و تلفن‌همراه کار می‌کند. در روزنامه‌رسمی این شرکت ذکر شده که این شرکت «با کسب پروانه بهره برداری تلفن همراه و تبلت برند آرد و گرفتن نمایندگی دو برند خارجی راگ‌گیر و کن شین» فعالیت کرده و هدفش بهبود این محصولات است.
شرکت راگ‌گیر در سال ۲۰۰۶ و توسط یک فرد چینی به نام ماوریک‌شن تاسیس شده است.
کن‌شین‌دا نیز که در روزنامه‌رسمی از آن نام برده شده، یک شرکت و برند چینی است.
رضا قربانی فرامی نژاد (مدیرعامل و نایب رئیس هیئت مدیره)، الهام پدری (نایب رییس هیات مدیره) و یحیی میری (رییس هیات مدیره) از اعضای هیات‌مدیره این شرکت هستند.
۵- شرکت توسعه راهکارهای هوشمند امین (سازنده دستگاه‌های تبلت نارتب)
شرکت توسعه راهکارهای هوشمند امین (سهامی خاص) در مردادماه ۱۳۹۵ تاسیس شد. این شرکت پس از گذشت یک سال و انجام فعالیت‌های تخصصی و نوآورانه در حوزه طراحی و تولید نرم‌افزار مدیریت موبایل و تبلت (سیستم‌عامل سفارشی‌سازی شده اندروید) توانست در مهرماه ۱۳۹۶ تاییدیه شرکت دانش بنیان را از معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری دریافت کند.
شرکت «توسعه راهکارهای هوشمند امین»، از طریق تولید و ارائه سخت‌افزار و نرم‌افزار تبلت و تلفن‌های هوشمند ویژه کودک و نوجوان، سیستم سفارشی‌سازی‌شده را برای استفاده کودکان فراهم می کند. ابوالفضل محمودی قم‌زاد، رئیس هیات‌مدیره و علی‌رضا زارعی یرکی، نایب رییس هیات مدیره شرکت هستند. ۷ محصول برای این شرکت ثبت شده است.
۶- شرکت صنایع الکترونیک ایران (صاایران) سازنده موبایل‌های ویرا
شرکت صنایع الکترونیک ایران (سهامی خاص) به شماره ثبت ۸۲۹ در سال ۱۳۵۴ تاسیس شده است.به گزارش روزنامه جام جم صاایران در حال حاضر «شرکتی وابسته به وزارت دفاع و پشتیبانی نیروهای مسلح است که علاوه بر تولیدات نظامی پیشرفته، تولیدات الکتریکی نیز برای بازار داخل فراهم می‌کند. صاایران بزرگ‌ترین شرکت ایران در زمینه صنایع الکترونیک به شمار می‌رود و شامل زیرمجموعه گسترده‌ای از شرکت‌های تولیدی و مراکز تحقیقاتی است.»
مصطفی غفاری (عضو هیئت مدیره و رئیس هیئت مدیره و نایب رئیس هیئت مدیره و مدیرعامل)، حسام فضل‌اللهی (عضو هیئت مدیره و نایب رئیس هیئت مدیره) و حمیدرضا فضل‌اللهی، (مدیرعامل و عضو هیئت مدیره و رئیس هیئت مدیره) اعضای فعلی هیات‌مدیره صاایران هستند.
این شرکت در سال ۱۳۹۸ از سوی کنگره آمریکا تحریم شده است. وزارت خزانه‌داری آمریکا اعلام کرد، دلیل تحریم این است که این صنایع الکترونیک ایران از جمله شرکت‌هایی است که «تهیه کالاهای حساس از جمله قطعات الکترونیکی ساخت آمریکا را برای شرکت صنایع مخابراتی ایران تسهیل می‌کرد.»
نمونه مشابه اندروید ملی در کشورهای دیگر
نمونه کشورهایی که در جهان اقدام به تولید یک سیستم عامل تحت عنوان ملی و با سازوکاری که فقط برای استفاده مردم یک کشور ساخته شود، کرده‌اند، چندان زیاد نیست.
سیستم عامل Red Star ساخت کشور کره شمالی یا سیستم عامل NeoKylin در چین نمونه‌هایی از این نوع بومی‌سازی به شمار می‌روند.
سیستم عاملی که در کره شمالی ارایه می‌شود، ظاهری مشابه مک دارد. بی‌بی‌سی در سال ۲۰۱۵ نتیجه پژوهشی را منتشر کرده که نشان می‌دهد در داخل سیستم عامل کره شمالی فایل‌هایی برای جاسوسی و شنود اطلاعات کاربر وجود دارد. براساس این پژوهش، هر فایلی که روی کامپیوترهای مجهز به سیستم عامل کره‌شمالی وارد شوند، نشانه‌گذاری شده و امکان بررسی آن توسط مقامات کره‌شمالی وجود دارد.
سیستم‌عامل چینی NEOKylin با هدف آنچه «کاهش وابستگی به خارج» عنوان می‌شود، ساخته شده و مردم به استفاده از آن تشویق می‌شوند. برخی از کارشناسان معتقدند، برنامه‌ی گذار از ویندوز به سیستم عامل چینی و استفاده از زیرساخت‌های داخلی چین به جای سیستم‌های بین‌المللی در راستای جلوگیری از حملات سایبری خارجی به این کشور است.
با توجه به سابقه حکومت چین در شنود و جاسوسی از کاربران، خطر استفاده از این سیستم عامل برای جاسوسی و کنترل شهروندان همواره وجود دارد.
به جز این موارد خاص، سیستم عامل‌ها ممکن است در مواردی برای استفاده‌های افراد خاص -مثل استفاده‌های امنیتی یا برای استفاده سیاستمداران- بهینه‌سازی شوند. برای نمونه، آنگلا مرکل، صدراعظم سابق آلمان در زمان مسئولیت از تلفن همراهی استفاده می‌کرد که برای استفاده او بهینه‌سازی شده‌است.
اثر برنامه روی زندگی مردم عادی
با توجه به سابقه حاکمیت ایران در محدود کردن دسترسی کاربران به محتوای دیجیتال (در قالب فیلترینگ، اجبار به استفاده از برنامه‌های خاص و…) می‌توان پیش‌بینی کرد که آنچه در قالب پروژه‌های سیستم عامل ملی موبایل یا تلفن همراه هوشمند ارایه می‌شود، در راستای اعمال کنترل بیشتر و جاسوسی از کاربران در ایران به کار گرفته شود.
