صدا و سیما و اخبار جعلی درباره «انتقام سخت»

حوالی ساعت یک بامداد روز چهارشنبه ۱۸ دی ۱۳۹۸ به وقت تهران پایگاه نظامی عین‌الاسد آمریکا در استان الانبار عراق هدف حملات موشکی ایران قرار گرفت. هدف از این حمله انتقام قاسم سلیمانی، فرمانده سپاه قدس ایران بود که پنج روز پیش‌تر در عملیات نیروهای آمریکایی در فرودگاه بغداد کشته شده بود.

آیت‌الله خامنه‌ای در «پیام تسلیت» خود که چند ساعتی بعد از کشته شدن فرمانده سپاه منتشر شد از واژه «انتقام سخت» استفاده کرد. پس از او، سپاه پاسداران، ستاد کل نیروهای مسلح و شورای عالی امنیت ملی ایران نیز در بیانیه‌های جداگانه وعده «انتقام سخت» دادند. 

نمود عینی این وعده تا این لحظه «حمله به پایگاه نظامی عین‌الاسد» بوده است؛ حمله‌ای که سپاه پاسداران آن را «تحقق وعده صادق» خوانده است. 

بر اساس گزارش‌های معتبر و رسمی حمله موشکی ایران به عین‌الاسد صرفا باعث ایراد خسارت به تاسیسات نظامی و ساختمانی شده، تلفاتی در پی نداشته است. مساله‌ای که ظاهرا برای برخی قانع‌کننده نیست. 

از یک‌سو مخالفان، تلفات انتقام سخت ایران را به طعنه با آمار قربانیان مراسم تشییع جنازه قاسم سلیمانی و سرنگونی هواپیمای اوکراینی مقایسه می‌کنند و از سوی دیگر گروهی از طرفداران حکومت در ایران بدون منبع یا با استناد به اخبار جعلی و نادرست، تلاش می‌کنند تا ثابت کنند ایالات متحده در پی پنهان‌کاری آمار تلفات نیروهای آمریکایی در حمله موشکی ایران است. 

اظهارات رسمی

دونالد ترامپ و پنتاگون از همان ابتدا اعلام کردند هیچ آمریکایی در این حملات کشته نشده است. با این همه ۱۰ روز بعد اعلام شد تعدادی از سربازان آمریکایی به دلیل احتمال ضربه مغزی در اثر موج انفجار تحت مراقبت قرار گرفته‌اند.

در ایران نیز دست کم تا ۱۲ روز، هیچ مقام رسمی، به طور قطعی از تلفات صحبت نکرد، اما بعضا برخی مقام‌ها مدعی شدند این حمله حتما خسارت و تلفاتی در پی داشته است. امیرعلی حاجی‌زاده فرمانده هوافضای سپاه فردای روز حمله به عین‌الاسد در گزارش عمومی اعلام کرد: «ما در این عملیات دنبال کشتن کسی نبودیم، اگرچه حتما ده‌ها نفر کشته و زخمی شده‌اند.» حاجی‌زاده البته گفت اطلاعات مستندی داریم که مجروحان حادثه از پایگاه عین‌الاسد به بیمارستان‌هایی در بغداد و اسرائیل منتقل شده‌اند. محمد تولایی، معاون اشراف فرماندهی کل سپاه را تنها موردی بود که عدد و رقم مشخصی اعلام کرد. او ۱۲ روز بعد از حمله موشکی ایران، بدون ارائه سند و مدرکی مدعی کشته شدن حداقل ۱۳۴ نفر کشته و زخمی شدن ۲۴۵ نفر از نیروهای آمریکایی شد.

در این دو هفته اما رسانه‌ها بیکار نبودند. حجم انبوهی از اخبار جعلی و نادرست در رسانه‌های رسمی ایران و در راس آنها صدا و سیما منتشر شد. برخی از این اخبار جعلی، ساختاری نسبتا پیچیده دارند که اثبات ساختگی بودن آنها نیازمند تحقیق است. اما برخی هم ساده و پیش‌پاافتاده‌اند، در حدی که با چند دقیقه جست‌وجوی اینترنتی می‌شد به جعلی بودن آنها پی برد.

در این مقاله اول ۶ نمونه از اخبار جعلی را مرور کوتاهی کرده‌ایم، بعد دو آیتم کوتاه خبری از صدا و سیما را در دو تایخ مختلف بازخوانی کرده‌ایم و دست آخر سعی کرده‌ایم به این سوال پاسخ دهیم که آیا یک جریان سازمان‌یافته پشت این اخبار جعلی است؟

یک، شش نمونه از اخبار جعلی در صدا و سیما

مورد اول: جعل صفحه اول نیوزویک

حدود ۲۴ ساعت پس از حمله موشکی ایران به عین‌الاسد، کانال تلگرامی سپاه پاسداران تصویری جعلی منسوب به سایت نیوزویک منتشر کرد که در آن نوشته شده بود: «سایت نیوزویک در ساعات ابتدایی حمله تعداد سربازان به هلاکت رسیده آمریکایی را حداقل ۲۷۰ نفر برآورد کرده است (خط آخر)؛ اما این بخش از خبر دقایقی بعد حذف می‌شود.»

تصویر جعلی صفحه اول نیوزویک برگرفته از کانال تلگرامی سپاه پاسداران

تصویر منتشر شده کاملا ساختگی است. تصویر و نوشته روی آن مربوط به سانحه سرنگونی هواپیما است، در حالی  دو پاراگراف نخست عینا از گزارش نیوزویک است، اما در تصویر ساختگی به جای این عبارت که «تا الان هیچ تلفاتی گزارش نشده» با عبارت «دست کم ۲۷۰ کشته تا الان گزارش شده است» جایگزین شده است. دو اشتباه نگارشی هم در این جمله وجود دارد. یکی در ابتدای جمله به جای باید با حرف بزرگ نوشته شود از حرف کوچک استفاده شده. دوم هم نقطه پایان جمله، در نسخه ساختگی جا افتاده است. 

جست‌وجوهای فکت‌نامه نشان می‌دهد حدود یک ساعت و نیم پیش از کانال تلگرامی سپاه، این خبر جعلی به زبان عربی در توییتر منتشر شده بود.

مورد دوم؛ جعل حساب کاربری خبرنگار اسرائیلی

بعد از ظهر روز چهارشنبه (حدود ۱۵ ساعت پس از حمله موشکی ایران) یک حساب کاربری منسوب به جک‌ خوری، خبرنگار اسرائیلی، در توییتی مدعی  شد بر اساس گزارش‌های رسیده از سوی هاآرتص، هواپیمای حامل ۲۲۴ سرباز مجروح آمریکایی در حمله موشکی ایران به عین الاسد در تل‌آویو فرود آمده است. 

نمونه‌ای از پخش خبر جعلی گزارش منوسب به خبرنگار اسرائیلی در توییتر 

حدود یک ساعت بعد این خبرنگار در صفحه اصلی خود در توییتر واکنش نشان داد و گفت به نام او حساب کاربری جعلی ساخته شده است. او یک ماه پیش‌تر هم در اوایل آذر ماه ۱۳۹۸ گفته بود: «این اکانت ساختگی است و او هیچگاه از آن استفاده نکرده است.»

جاک خوری، روزنامه‌نگار اسرائیلی دو ماه پیش درباره فعالیت یک اکانت جعلی به نام او اطلاع‌رسانی کرده بود.

نکته قابل توجه این حساب کاربری در سال ۲۰۱۳، یک سال پیش از باز شدن حساب رسمی این خبرنگار ساخته شده است. البته امکان تغییر نام و آدرس حساب در توییتر وجود دارد، اما مسلما در دو ماه گذشته این حساب به همین نام فعال بوده و حتی خود این خبرنگار از وجود آن خبر داشته است. 

معلوم نیست این حساب توسط چه کسانی برای چه منظوری و با چه صورتی ساخته شده است؟ ما هنوز نمی‌دانیم آیا از ابتدای فعالیت این حساب کاربری نام و آدرس آن به نام همین خبرنگار بوده یا تغییر کرده است؟ 

مود سوم؛ جعل نامه منسوب به پنتاگون

سایت تلویزیون آفاق عراق، روز چهارشنبه ۲۶ دی ۱۳۹۸ تصویر نامه‌ای منسوب به پنتاگون که خطاب به بنی تامپسون، از نمایندگان کنگره آمریکا نوشته شده بود، منتشر کرد. در این نامه ادعا شده بود در جریان حمله موشکی ایران به پایگاه نظامی عین‌الاسد در عراق ۱۳۹ نفر کشته و ۱۴۶ نفر مجروح شده‌اند. 

این نامه بلافاصله با واکنش آقای تامپسون مواجه شد که اعلام کرد نه درخواستی ارائه کرده و نه چنین نامه‌ای دریافت کرده است. 

اگرچه جعل این نامه از نظر تکنیکی حرفه‌ای است، اما دلایل منطقی دیگری هم هست که ثابت می‌کند این نامه بی‌اعتبار و ساختگی است. 

تصویر نامه حعلی منسوب به پنتاگون

پیش‌نیز در گزارشی در فکت‌نامه  در این باره نوشته‌ایم ممکن است تکذیب آقای تامپسون برای برخی قانع‌کننده نباشد، اما دلایل دیگری هم هست که ثابت می‌کند این نامه درست نیست. در ابتدای نامه نوشته شده، اطلاعات زیر در پاسخ به درخواستی است که بر اساس قانون دسترسی آزاد به اطلاعات ارائه می‌شود. نکته اینجا است که اگر فرض کنیم ایالات متحده قصد پنهان‌کاری دارد، باید آن را در فهرست اطلاعات طبقه‌بندی شده و محرمانه قرار می‌داد.» با منطق سازگار نیست اگر بپذیریم یک نماینده کنگره برای دسترسی به اطلاعات غیر عمومی، از سامانه عمومی دسترسی آزاد به اطلاعات استفاده کند و پنتاگون عطف به همین قانون اطلاعاتی را که قصد پنهان کردن آن را دارد، در اختیار این نماینده بگذارد.

سایت مصاف، نزدیک به علی‌اکبر رائفی پور که جزو اولین رسانه‌های ایرانی بود که این خبر را بازتاب داده بود، در توضیحی پذیرفت که این نامه جعلی است و «سند مورد تایید نمی‌باشد». 

مورد چهارم؛ تماس تلفنی «پدر سرباز آمریکایی»

روز ۲۵ دی ماه ویدیویی ابتدا در شبکه‌های اجتماعی و سپس رسانه‌های رسمی، منتشر شد که حمایت از آن داشت در یک برنامه زنده تلویزیونی در آمریکا یک نفر که خود را پدر یک سرباز آمریکایی در پایگاه عین‌الاسد معرفی می‌کند، مدعی است یک هفته از فرزند خویش بی‌خبر است. این ویدئو ساختگی نیست و واقعا در بخش تلفن آزاد برنامه «واشنگتن ژورنال» تلویزیون C SPAN پخش شده است، اما معلوم نیست فردی که خود را آلن معرفی کرده و از شیکاگو با این برنامه تماس گرفته واقعا پدر یک سرباز آمریکایی باشد. او به طور آشکار انگلیسی را با لهجه ایرانی صحبت می‌کند و هیچ اسمی از فرزند خود نمی‌برد. ۶ روز بعد از پخش این برنامه هیچ خبری از پیگیری این موضوع نیست. این فرد با هیچ رسانه دیگری تماس نگرفته و به جز برنامه شبکه C SPAN در جای دیگر، نه رسانه و نه شبکه‌های اجتماعی پیگیر وضعیت تنها فرزند خود نشده است. قاعدتا رسانه‌های معتبر آمریکایی چنین سوژه جذابی را از دست نخواهند داد. 

این ویدئو به عنوان شاهدی از وجود تلفات در عین‌الاسد در بسیاری از رسانه‌های رسمی، از جمله در صدا و سیما بازتاب داشت.  

مورد پنجم؛ جعل تصویر انفجار

مورد بعدی، تصاویری جعلی است که از لحظه انفجار در پایگاه عین‌الاسد در شبکه‌های اجتماعی و البته رسانه‌های رسمی، از جمله صدا و سیما منتشر شده است. از جمله می‌توان به استفاده از تصاویر انفجار مرگبار گاز در تابستان ۲۰۱۵ در تیان‌جین چین و سقوط موشک‌های فلسطینی در اشکلون اسرائیل در سال  اشاره کرد که علاوه بر شبکه‌های اجتماعی، رسانه‌های رسمی از جمله صدا و سیما نیز آنها را با عنوان لحظه برخورد موشک به پایگاه عین‌الاسد منتشر کرده‌اند. 

مورد ششم؛ جعل تصویر جابجایی نیروهای آمریکایی 

تصویر جعلی دیگری که در هفته‌های گذشته با عنوان «انتقال نظامیان و تجهیزات آمریکایی در سوریه پس از حملات موشکی ایران به عین الاسد» به نقل از شبکه الاخباریه سوریه در برخی رسانه‌های ایرانی (به عنوان نمونه باشگاه خبرنگاران جوان) پخش شده نیز بی‌ربط و جعلی است. در این ویدیو نیز صرفا تعدادی کامیون و تانکر سوخت دیده می‌شوند که هیچکدام شباهتی به ماشین حمل تجهیزات یا نیروهای نظامی ندارند. به طور مشخص یکی از این کامیون‌ها مربوط به یک شرکت حمل و نقل اروپایی به اسم ‌Benny Looze است که لوگوی آن پشت یکی از کامیون‌ها درج شده است. 

دو، بررسی دو آیتم خبری از دو گزارش صدا و سیما

آیتم اول مربوط به بخش خبری ۲:۳۰ روز ۱۹ دی ۱۳۹۸ است. در یک دقیقه و ۴۲ ثانیه از گزارش پخش شده از صدا و سیما، سه ادعای جعلی وجود دارد. 

صفحه نیوزویک جعلی است. تصویر برخورد موشک و انفجار هیچ ربطی به پایگاه عین‌الاسد ندارد. و عبور کامیون‌ها ربطی به انتقال تجهیزات و نیروهای نظامی آمریکایی در سوریه ندارد. 

آیتم دوم هم مربوط به اخبار نیمروزی شبکه یک روز ۲۷ دی ۱۳۹۸ است. در این آیتم خبری در طول یک دقیقه و ۴۰ ثانیه دو ادعای جعلی مطرح می‌شود. هم نامه مورد استناد درباره تلفات آمریکایی در عین‌الاسد جعلی است و هم حساب توییتری منسوب به خبرنگار اسرائیلی، ساختگی و بی‌اعتبار است.

سه، آیا یک جریان سازمان‌یافته پشت این اخبار جعلی است؟

حالا سوال اینجا است، آیا یک جریان سازمان‌یافته پشت این اخبار جعلی است؟ به نظر می‌رسد پاسخ این سوال مثبت است. با بررسی این اخبار و پیگیری نحوه گردش آنها می‌توان دید که الگوی نسبتا واحدی برای آنها وجود دارد. تقریبا در اغلب موارد، از یک منبع خارجی استفاده شده است. گزارش‌های اولیه خبرنگار اسرائیلی، اعتراف سایت نیوزویک، افشای نامه پنتاگون به نماینده کنگره به نقل از یک تلویزیون عراقی و تماس تلفنی فردی که خود را پدر یک سرباز آمریکایی معرفی می‌کند. به جز مورد آخر که مبهم و مشکوک است، بقیه به طور قطع ساختگی‌اند. استفاده از منابع جعلی خارجی، اگرچه تاثیری روی مخاطب خارجی ندارد، اما ممکن است برخی مخاطبان داخلی را تحت تاثیر قرار دهد و این باور را در آنها ایجاد کند که شاید حمله موشکی به پایگاه عین‌الاسد تلفاتی داشته که دولت آمریکا سعی در پنهان نگه داشتن آنها دارد. پنهان نگاه داشتن حقیقت از سوی دولت آمریکا البته بی‌سابقه نیست، اما مخفی نگه داشتن خبر کشته شدن تعداد قابل توجهی سرباز آمریکایی در جریان یک حمله موشکی در عراق بعید و تقریبا غیرممکن است. 

از سوی دیگر، پیگیری سابقه این اخبار نشان می‌دهد تقریبا در تمام موارد، پیش از شبکه‌های اجتماعی، این اخبار از سوی حساب‌های کاربری عرب‌زبان طرفدار ایران بازنشر شده‌اند. این الگوی واحد این گمانه را تقویت می‌کند که این اخبار جعلی منشاء و مبداء مشترکی دارند. 

شاید نتوان با قطعیت رسانه‌های رسمی، از جمله تلویزیون ایران را متهم به مشارکت عامدانه در تهیه توزیع این اخبار جعلی کرد. اما سماجت آنها در انتشار گسترده این قبیل اخبار، سوال برانگیز است.

* نسخه‌ای از این مقاله، روز هفتم بهمن ماه در سایت بی‌بی‌سی فارسی هم منتشر شده است.