بودجههای غیرضروری؛ اعتبارات نهادهای مذهبی و تبلیغاتی در سال ۱۴۰۴
روز پانزدهم آذر ۱۴۰۴، انتشار نامهای سرگشاده ۱۸۰ اقتصاددان در ایران خبرساز شد. نویسندگان این نامه با لحنی صریح از رئیسجمهوری ایران خواسته بودند، بودجه نهادهایی را که به قول آنها «هیچ نقش و جایگاهی در ارائه خدمات عمومی ندارند» حذف کند.
«بودجه نهادهایی را که هیچ نقش و جایگاهی در ارائه خدمات عمومی ندارند و مشخص نیست چرا باید از منابع عمومی بهرهمند شوند، بدون مماشات حذف کنید…. هزینههایی را که مابهازای ملموس برای مردم ندارند، شجاعانه حذف کنید، و اجازه دهید مردم ببینند که اصلاحات اقتصادی تنها از طریق تحمیل هزینه جدید به آنان انجام نمیشود.»
این نامه در شرایطی منتشر شده که دولت جمهوری اسلامی ایران تلاش میکند با افزایش نسبی قیمت بنزین و حاملهای انرژی بخشی از بحران مالی و کسری بودجه خود را جبران کند، با این حال تجربههای گذشته به نگرانی از حیف و میل منابع دامن زده است؛ بهخصوص که در سالهای گذشته عواید ناشی افزایش قیمت حاملهای انرژی، چه در زمان هدفمندی یارانهها و چه در آبان ۹۸، بیش از آنکه به تعادل بودجه و بهبود اوضاع مالی دولت و اقتصاد ایران منجر شود، در عمل برای تامین هزینههایی چون بودجه نهادهای مذهبی، نظامی و تبلیغاتی هزینه شده است.
فکتنامه پیشتر در چهارمین قسمت پادکست هزارداستان بودجه به طور مفصل به این مساله پرداخته است که چگونه بخش قابل توجهی منابع مالی ناشی از افزایش قیمت بنزین در سال ۱۳۹۸، میان دستگاههای مذهبی و تبلیغاتی مانند صدا و سیما، حوزههای علمیه و نهادهای تبلیغاتی غیرشفافی توزیع شد؛ نهادهایی که هیچ گزارش شفافی از عملکرد مالی آنها وجود ندارد.
حالا شش سال پس از تجربه آبان ۹۸، دولت جمهوری اسلامی با تکیه بر کلیدواژه «اصلاحات اقتصادی» به دنبال افزایش قیمت سوخت و جبران ضرر و زیان ناشی از غیرواقعی بودن قیمتها است، اما نکته اینجا است که این بار افزایش قیمت بنزین و به تبع آن افزایش هزینه زندگی مردم، به نفع چه گروههایی خواهند شد؟
اگرچه در نامه اقتصاددانان به صراحت نامی از سازمانی برده نشده بود، اما افکار عمومی و تحلیلگران بلافاصله متوجه شدند که پیکان انتقادات به سمت نهادهای مذهبی، تبلیغاتی و ایدئولوژیک نشانه رفته است. حتی واکنش خود این نهادها نیز به گونهای بود که نشان میداد خود آنها نیز پذیرفتهاند که منظور از دستگاههای بدون عملکرد نهادهای مذهبی و تبلیغاتی است.
به عنوان نمونه میتوان به بازتاب واکنش تند امام جمعه لاهیجان به نامه اقتصاددانان در خبرگزاری مهر وابسته به سازمان تبلیغات و نقد روزنامه همشهری اشاره کرد که نسبت به حذف یا کاهش بودجه نهادهای مذهبی و تبلیغاتی هشدار دادند.
هیچ گزارش شفافی از عملکرد نهادهای مذهبی و تبلیغاتی در دست نیست. مشخص نیست هر سال چه مقدار از بودجه تصویب شده به این دستگاهها اختصاص پیدا می:ند و این بودجه صرف چه اموری میشود.
حتی در موارد معدودی که مقصد نهایی اعتبارات مشخص شده، باز هم ابهامها و سوالهای زیادی وجود دارد.
به عنوان نمونه در جدول شماره ۱-۷ قانون بودجه سال ۱۴۰۴ آمده است که ۸۰۰۰ میلیارد تومان برای «توسعه کمی و کیفی برنامههای تولیدی، پویانمایی، مستند، فیلم و سریال و…» به صدا و سیما پرداخت شود که ۴۰۰۰ میلیارد تومان آن بهطور مشخص به دو سریال «سلمان فارسی» و «حضرت موسی کلیمالله» اختصاص دارد.
در قوانین بودجه سالهای ۱۴۰۱ تا ۱۴۰۳ نیز به ترتیب ۷۰۰، ۲۰۰۰ و ۲۴۰۰ میلیارد تومان به این دو سریال اختصاص داده شده بود که با احتساب اعتبارات بودجه امسال مجموع بودجه این دو سریال تا الان به ۹۱۰۰ میلیارد تومان میرسد.
بر اساس برآوردهای مرکز دادههای باز ایران، ارزش بودجه این دو سریال در چهار سال گذشته، با احتساب متوسط قیمت نیمایی دلار در هر سال بالغ بر ۱۸۲ میلیون دلار است که بیش از دو برابر هزینه تولید فصل آخر سریال محبوب بازی تاج و تخت (Game of Thrones) است که آن هم از بودجه عمومی تامین نمیشود.
هنوز این دو سریال به مرحله پخش نرسیدهاند و معلوم نیست کل بودجه آنها تا زمان پخش به چه رقمی برسد. هیچ گزارشی درباره جزئیات هزینههای ساخت این دو سریال در دست نیست که توضیح دهد چرا هزینه ساخت این دو سریال، حتی در مقایسه با سریالهای پرهزینه بینالمللی، بسیار زیاد است. از این فراتر این سوال و ابهام هم همچنان برقرار است که در شرایط بحران مالی و کسری بودجه، چرا ساخت سریالهای پرهزینه امر ضروری است.
اما این همه ماجرا نیست. در قانون بودجه، به خصوص در میان نهادهای تبلیغاتی و مذهبی دهها مورد دیگر وجود دارد که میتوان آنها را در فهرست بودجههای غیرضروری دستهبندی کرد.
در ادامه به طور مشخص به چهار بخش مجزا در بودجه اشاره میشود که مجموع آن به بیش از ۷۶ هزار میلیارد تومان میرسد.
۱- اعتبارات ردیفهای اصلی حوزههای علمیه و مدارس دینی
در بخشهای مختلف قانون بودجه، ردیفهای متنوعی برای مدارس دینی و حوزههای علمیه پیشبینی شده است، اما برای پرهیز از دوبارهشماری صرفا در این بخش اعتبارات ردیفهای اصلی جدول ۷-ب محاسبه و خوانده میشوند. مجموع این هفت ردیف به ۲۶,۹۲۰ میلیارد تومان میرسد.
- شورای عالی حوزههای علمیه سراسر کشور؛ ۷,۳۷۹ میلیارد تومان
- شورای سیاستگذاری حوزههای علمیه خواهران؛ ۱,۴۸۳ میلیارد تومان
- شورای عالی حوزه علمیه خراسان؛ ۸۸۷ میلیارد تومان
- مرکز خدمات حوزههای علمیه ۱۴,۰۹۷ میلیارد تومان
- دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، ۹۱۴ میلیارد تومان
- موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی (مدرسه مصباح یزدی)؛ ۴۰۴ میلیارد تومان
- جامعهالمصطغی العالمیه؛ ۱۷۵۶ میلیارد تومان
تاکید میشود برای پرهیز از دوباره شماره بودجه متفرقه و اعتبارات جدول شماره ۱۲ در اینجا محاسبه نشدهاند.
۲- اعتبارات تبلیغات اسلامی و سایر نهادهای مذهبی زیر نظر وزارت ارشاد
در این بخش نیز ردیفهای اصلی جدول شماره ۷-ب حساب شدهاند و برای پرهیز از دوباره شماری بودجههای پیشبینی شده در جدول شماره ۱۲ حساب نشدهاند. مجموع ردیفهای زیر به ۹,۷۲۳ میلیارد تومان میرسد.
- سازمان تبلیغات اسلامی؛ ۲,۹۷۰ میلیارد تومان
- شورای هماهنگی تبلیغات اسلامی؛ ۳۳۲ میلیارد تومان
- موسسه پژوهشی و فرهنگی انقلاب اسلامی؛ ۳۰۱ میلیارد تومان
- بنیاد دائرهالمعارف انقلاب اسلامی؛ ۱۲۲ میلیارد تومان
- پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی؛ ۱۳۵ میلیارد تومان
- شورای سیاستگذاری ائمه جمعه؛ ۲۷۲ میلیارد تومان
- مرکز رسیدگی به امور مساجد؛ ۱۵۱ میلیارد تومان
- مرکز رسیدگی به امور مساجد خراسان ۲۰۳ میلیارد تومان
- ستاد اقامه نماز؛ ۱۳۹ میلیارد تومان
- مرکز تحقیقات کامپیوتری جهان اسلام؛ ۱۶۴ میلیارد تومان
- موسسه دایرهالمعارف فقه اسلامی؛ ۲۹ میلیارد تومان
- مرکز الگوی ایرانی-اسلامی پیشرفت؛ ۳۷ میلیارد تومان
- نمایندگی ولی فقیه در حج و زیارت؛ ۲۶ میلیارد تومان
- ستاد احیای امر به معروف و نهی از منکر؛ ۲۵۹ میلیارد تومان
- کمک به مسجد جمکران؛ ۷۰ میلیارد تومان
- حوزه هنری سازمان تبلیغات اسلامی؛ ۱,۴۳۱ میلیارد تومان
- هیات رزمندگان اسلام؛ ۲۱ میلیارد تومان
- صندوق توسعه قرآنی؛ ۵۰ میلیارد تومان
- دانشگاه باقرالعلوم؛ ۲۰ میلیارد تومان
- سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی؛ ۲,۰۵۰ میلیارد تومان
- مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی؛ ۱۴۱ میلیارد تومان
- مجمع جهانی اهل بیت؛ ۲۴۵ میلیارد تومان
- بنیاد سعدی؛ ۱۰۱ میلیارد تومان
- دانشگاه مذاهب اسلامی؛ ۱۹۹ میلیارد تومان
- دانشگاه علوم و معارف قرآنی؛ ۲۰۷ میلیارد تومان
- سازمان حج و زیارت؛ ۴۸ میلیارد تومان
۳- اعتبارات صدا و سیما
فکتنامه به تازگی در گزارشی مجموع اعتبارات در نظر گرفته شده برای صدا و سیما در سال ۱۴۰۴ را حدود ۴۶ هزار میلیارد تومان محاسبه کرده است. با این حال برای پرهیز از دوبارهشماری در این بخش صرفا اعتبارات ردیفهای اصلی در جدول شماره ۷-ب در نظر گرفته میشود که معادل ۲۹,۶۳۲ میلیارد تومان است. این رقم به جز سایر اعتباراتی است که در بخشهای دیگر بودجه، از جمله در جدول شماره ۱۲ در نظر گرفته شده است.
۴- جدول شماره ۱۲ (برنامه همافزایی و ارتقای فعالیتهای فرهنگی)
یکی دیگر از منابع تامین اعتبار نهادهای فرهنگی جدول شماره ۱۲ بودجه است که با عنوان «برنامه همافزایی و ارتقای فعالیتها و تولیدات فرهنگی از محل یک درصد از هزینههای شرکتهای دولتی موضوع بند ث تبصره ۸» در بودجه تعریف شده است.
مجموع اعتبارات این جدول ۹,۷۳۹ میلیارد تومان است که تقریبا همه آن برای اجرای برنامههای زیر به نهادهای مذهبی و تبلیغاتی پرداخت میشود.
- حمایت و پشتیبانی از مردمی سازی فرهنگ؛ ۲۵۴ میلیارد تومان
- ترویج فرهنگ ایثار و شهادت؛ ۲۴۸ میلیارد تومان
- حمایت از صنعت و تولیدات پویانمایی و بازیهای رایانهای؛ ۳۷۰ میلیارد تومان
- ولید فیلم سینمایی فاخر و ارزشمند در موضوعات تاریخی، دفاع مقدس، جبهه مقاومت و سبک زندگی ایرانی اسلامی؛ ۶۰۰ میلیارد تومان
- راهاندازی سامانه رصد، پایش و سنجش مستمر شاخصهای فرهنگ عمومی، سبک زندگی مردم، مرجعیت رسانهای؛ ۲۵ میلیارد تومان
- بازسازی انقلابی ساختار فرهنگی کشور؛ ۵ میلیارد تومان
- تبیین، تبلیغ، ترویج و نشر آثار و اندیشههای امامین انقلاب؛ ۱۹۰ میلیارد تومان
- اجرای اسناد راهبردی توسعه فرهنگ قرآنی؛ ۹۰۰ میلیارد تومان
- اجرای سند راهبری و پشتیبانی از مساجد کشور؛ ۱۰۰۰ میلیارد تومان
- ترویج فرهنگ مهدویت و انتظار؛ ۲۴۰ میلیارد تومان
- تقویت تولیدات و مرجعیت رسانه ملی در حوزههای تولیدی و تخصصی مختلف؛ ۱۵۰۰ میلیارد تومان
- اقدامات تبلیغی و روشنگرانه در مورد نقش فعال بانوان در ایران و جوامع اسلامی؛ ۱۲۰ میلیارد تومان
- اجرایی سازی سند فعالیتهای فرهنگی بینالملل؛ ۱۱۹۰ میلیارد تومان
- حفاظت و احیاء و مرمت میراث فرهنگی کشور؛ ۲۵۰ میلیارد تومان
- اجرای برنامههای افزایش گردشگران ورودی؛ ۱۰۰ میلیارد تومان
- توسعه و ترویج فرهنگ زیارت؛ ۲۰۰۰ میلیارد تومان
- اجرای برنامههای تحقق رشد ۸ درصدی اقتصاد صنایع دستی؛ ۱۵۰ میلیارد تومان
- ارتقای کمی و کیفی مولفههای موثر در ازدواج و تحکیم بنیان خانواده و جوانی جمعیت؛ ۳۵۰ میلیارد تومان
- ارتقای کارآمدی و اثربخشی ساختارها و فعالیتها در حوزههای خانواده، زنان و جوانان؛ ۲۰ میلیارد تومان
- ترویج فرهنگ فرزندآوری و اقدامات مؤثر در راستای جوانی جمعیت؛ ۳۹۰ میلیارد تومان
- ترویج فرهنگ عفاف و حجاب و شکوفایی استعداد بانوان؛ ۱۶۰ میلیارد تومان
- حمایت از اجرای برنامههای المپیک و پارالمپیک و فدراسیونها؛ ۱۰۹۷ میلیارد تومان
- تربیت مربی سواد فضای مجازی؛ ۱۸۰ میلیارد تومان
- تقویت طرحهای فراگیر تربیت نخبگان؛ ۲۰۰ میلیارد تومان
جمعبندی
رئیسجمهوری ایران بارها اعلام کرده دولت قصد حذف و کاهش بودجههای غیرضروری را دارد. گروهی از اقتصاددانان نیز به تازگی در نامهای از رئیسجمهوری خواستهاند همزمان با اجرای طرحهایی مانند افزایش قیمت سوخت، بودجه نهادهایی را که عملکرد مشخصی ندارند حذف یا کم کند؛ اما آیا چنین چیزی به سادگی امکانپذیر است؟
طبق بررسیهای فکتنامه مجموع اعتبارات در نظر گرفته شده در قانون بودجه ۱۴۰۴ برای مدارس دینی و حوزههای علمیه، مجموعههای مرتبط با تبلیغات اسلامی و همچنین صدا و سیما، بیش از ۷۶ هزار میلیارد تومان است. اما این همه ماجرا نیست.
این رقم تنها بخشی از بودجه تعدادی از نهادهای مذهبی است که در ردیفهای بودجه به طور مشخص ذکر شدهاند. علاوه بر این، مبالغ دیگری هم در بودجه وجود دارد که به دلیل عدم شفافیت قابل محاسبه نیستند. به عنوان نمونه میتوان به هزینههای جانبی نهادهای نظامی و امنیتی در قالب بسیج، قرارگاههای فرهنگی، ادارههای عقیدتی سیاسی و بسیج ادارات، نهادها و نمایندگیهای رهبری در دستگاههای مختلف اشاره کرد که به دلیل نبود گزارش شفاف، برآورد آن غیرممکن است.
ابهامها و سوالهای زیادی درباره منابع مالی و عملکرد نهادهای مذهبی وجود دارد، اما آنچه مسلم است اینکه این نهادها تحت حمایت رهبر جمهوری اسلامی تبدیل به یکی از بانفوذترین، غیرشفافترینها و در عین حال پرهزینهترین نهادهای مستقر در نظام سیاسی ایران شدهاند که حذف و تعدیل بودجه آنها به سادگی امکانپذیر نیست.
تا چند هفته آینده تکلیف بودجه سال ۱۴۰۵ روشن میشود و مشخص خواهد شد آیا دولت میتواند با حذف و کاهش بودجه نهادها، اطمینان عمومی را برای اجرای طرحهای اصطلاحات بودجه و کاهش ناترازی جلب کند.
