خبر جعلی درباره کمک کانادا و روسیه به بارورسازی ابرها در ایران

در شبکه‌های اجتماعی ایران خبری با این تیتر منتشر شده است، «کمک کانادا و روسیه به ایران در بارورسازی ابرها / منتظر نتایج در آذر باشید». در متن توضیحات این خبر آمده که کانادا قبل از انقلاب با ایران همکاری می‌کرده و همچنین ایران قصد داشته دو فروند هواپیمای آنتونوف از روسیه برای انجام عملیات بارورسازی ابرها اجازه کند. در ادامه هم به نقل از وزیر نیرو امده که امید دارد «مردم در آبان و آذر آثار بارورسازی ابرها را ببینند».

در توضیحات این پست‌ها آمده:

«ایران با مشارکت شرکت‌هایی از کانادا در دوره پیش از انقلاب پروژه‌هایی برای بارورسازی ابرها در حوزه آبریز سدهای کرج و جاجرود به اجرا گذاشته بود.

همچنین، همکاری با روسیه برای تأمین هواپیماهای ویژه بارورسازی و یا اجاره آن‌ها نیز گزارش شده است. ایران قصد داشت ۲ فروند هواپیمای روسی «آنتونوف» را اجاره کند تا عملیات بارورسازی را پیگیری نماید.

مقامات ایرانی اعلام داشته‌اند که «بارورسازی ابرها در ایران منجر به بارندگی در کشورهای همسایه نمی‌شود» و ایران اراده‌ای در جهت «ساخت و وارد کردن مواد و تجهیزات بارورسازی ابرها» نشان داده است.

وزیر نیرو نیز در خبرهای اخیر اظهار داشته است که امید دارد «مردم در آبان و آذر آثار بارورسازی ابرها را ببینند»، هرچند کارشناسان نسبت به اثرگذاری وسیع این روش در مقیاس ایران تردید دارند».

چنانچه پیداست این تیتر حتی با توجه به توضیحات خود این پست نیز گمراه‌کننده است. ما در ادامه نگاه به تاریخچه بارورسازی ابرها در ایران می‌کنیم و همکاری‌های احتمالی ایران با سایر کشورها را در این باره توضیح می‌دهیم. همچنین از میزان تاثیر‌گذاری این روش برای غلبه بر خشکسالی می‌گوییم.

تاریخچه بارورسازی ابر در ایران

مطالعات امکان‌سنجی بارورسازی ابر در ایران به گفته محمد مهدی جوادیان‌زاده، رئیس «مرکز ملی تحقیقات بارورسازی ابرها» که در حال حاضر «سازمان توسعه و بهره‌برداری فناوری‌های نوین آب‌های جوی» نامیده می‌شود، در ایران سابقه‌ای طولانی دارد. طرح اجرایی آن نخستین‌بار در سال ۱۳۴۶ پیشنهاد شد و در ۱۳۴۷ این طرح در «قانون آب‌های ایران» تصویب شد، اما به دلایل مختلف تا سال ۱۳۵۳ اجرا نشد. در ۱۳۵۳ ایران قراردادی با یک شرکت کانادایی امضا کرد و در ۱۳۵۷ عملیات بارورسازی برای نخستین بار در دشت‌های تهران انجام شد. اما با انقلاب ایران شرکت کانادایی ایران را ترک کرد.

در ۱۳۷۶ «مرکز ملی تحقیقات و مطالعات باروری ابرها» در یزد راه‌اندازی و سه پروژه با همکاری روسیه در مناطق مرکزی و استان گیلان اجرا شد.

به گزارش پیام ما، پروژه‌ بارورسازی ابرها در ایران در سال ۱۳۸۰ از سوی این مرکز در استان‌های فارس، کرمان، یزد، اصفهان، خراسان رضوی و جنوبی، آذربایجان‌شرقی، آذربایجان‌غربی، تهران و البرز گسترش یافت. درسال‌های ۱۳۸۴ تا ۱۳۹۲ دولت با اختصاص بودجه‌های بیشتر، سالانه چندین پرواز را به‌منظور اجرای این پروژه اختصاص داد. در سال‌های بعد بودجه کمتری اختصاص یافت و در دو سال ۱۳۹۸ و ۱۳۹۹ وزارت نیرو اعلام کرد عملیات بارورسازی ابرها تنها در ۱۰ استان انجام شده است.

در شهریور ماه امسال سازمان توسعه و بهره‌برداری فناوری‌های نوین آب‌های جوی اعلام کرد در سال آبی ۱۴۰۴-۱۴۰۳ تعداد ۸۷ پرواز با هواپیما و پهپاد برای بارورسازی ابرها انجام شده و این عملیات در ۲۳ استان کشور با استفاده از ۳۷ پرواز آنتونوف، ۵۰ پرواز پهپادی و ۶۲۶ ژنراتور زمینی اجرا شد.

به گزارش رئیس همین سازمان نخستین عملیات پروژه بارورسازی ابرها در سال آبی ۱۴۰۴_ ۱۴۰۵ هم در روز ۲۴ آبان ماه ۱۴۰۴ در منطقه شمال غرب کشور و حوضه آبریز دریاچه ارومیه انجام شد.

همکاری با کانادا و روسیه

درباره همکاری با کانادا پیشتر توضیح دادیم که در شروع این پروژه پیش از انقلاب سال ۵۷ ایران با یک شرکت کانادایی در این حوزه همکاری داشت که با انقلاب به پایان رسید. از این رو ایران همکاری‌ای با کانادا در این زمینه ندارد.

درباره همکاری با روسیه در این زمینه در آگوست ۲۰۲۳، مرداد ۱۴۰۲ خبرگزاری روسی اینترفکس خبری منتشر کرد و نوشت که وزارت منابع طبیعی روسیه برای ارائه ایده‌های صرفه‌جویی آب به ایران کمک می‌کند. بر اساس این خبر مسکو و تهران در چارچوب کارگروه دوجانبه مدیریت منابع آب، در زمینه صرفه‌جویی آب همکاری دارند. وزیر منابع طبیعی و محیط‌زیست روسیه، الکساندر کوزلف گفت:

«ما آماده‌ایم طیفی گسترده از مسائل مربوط به نظام مدیریت منابع آب را بررسی کنیم و توجه ویژه‌ای به رویکردهای مدیریت یکپارچه منابع آب، حفاظت محیط‌زیست، و استفاده خردمندانه از منابع طبیعی، از جمله از طریق روش‌های افزایش بارش مصنوعی، داشته باشیم».

تابناک در دی ماه ۱۴۰۲ موضوع را از عیسی بزرگ‌زاده، سخنگوی صنعت آب پیگیری کرد و او گفت: «ما از این موضوع استقبال می‌کنیم» اما توضیح نداد که این همکاری شروع شده یا در چه مرحله‌ای است.

پیش از آن هم در سال ۱۳۹۷ فرید گلکار، مدیرعامل وقت مرکز ملی تحقیقات و مطالعات باروری ابرها گفته بود: «مركز باروری ابرها در ایران فقط دو فروند هواپیمای «آنتونوف» روسی آن هم به صورت استیجاری در اختیار داشت كه در سال گذشته نتوانستیم قرارداد اجاره آنها را تمدید کنیم».

در خبرهای جدیدتر هم به استفاده از آنتونوف روسی اشاره شده است. از این رو به نظر می‌رسد با توجه به خبرهای موجود همکاری با روسیه در حال حاضر در حد اجاره کردن هواپیما از این کشور است و درباره همکاری‌های احتمالی بیشتر و جزییات آن توضیحی داده نشده.

از این رو به توجه به اطلاعاتی که در دست است در زمانی که ایران بیش از هر زمانی درگیر خشکسالی و عواقب آن است ادعای کمک کانادا و روسیه به ایران در بارورسازی ابرها با استناد به همکاری‌ای که ۵۰ سال پیش به پایان رسیده یا ادعای همکاری با روسیه بدون ارايه مستندهایی درباره آن، نادرست است.

آیا بارورسازی ابرها راه حل عبور از خشکسالی است؟

ما پیش از این در درستی‌سنجی دیگری توضیح دادیم که بارورسازی ابرها چیست و روش‌های آن را شرح دادیم.

خشکسالی امسال به دلیل تعمد وزارت نیرو برای بارور نکردن ابرها نیست

بارورسازی ابر به معنای تلاش برای افزایش بارش در ابری است که وجود دارد، اما بدون وجود ابر، بی‌معناست.

پاسخ کوتاه به این پرسش که بارورسازی ابرها چقدر در افزایش بارش مؤثر است، این است که این اثرگذاری متغیر اما بسیار محدود است. بارورسازی ابرها می‌تواند میزان بارش را اندکی افزایش دهد، اما مقدار آن معمولاً محدود و وابسته به شرایط جوی است. اساسا این روشی برای ایجاد تغییرات در ریز اقلیم (microclimate modification) است (مثلا تغییر کوچکی در یک حوضه آبریز). یکی از مشکلات اساسی اندازه‌گیری میزان تاثیرگذاری این روش است.

سازمان جهانی هواشناسی (WMO) در بیاینه‌ای که در سال ۲۰۲۴ به روز شده به روش‌های ایجاد تغییرات آب‌وهوایی (Weather modification) به معنای دخالت عمدی در جو زمین برای تاثیرگذاری بر شرایط آب‌وهوایی محلی مانند بارورسازی ابرها اشاره کرده و نوشته سازمان جهانی هواشناسی نه این عمل را ترویج می‌کند و نه از آن بازمی‌دارد. این بیانیه تاکید می‌کند، «انرژی موجود در سامانه‌های آب‌وهوایی آن‌قدر زیاد است که ایجاد سیستم‌های ابرزا، تغییر الگوهای باد برای انتقال بخار آب به یک منطقه، یا حذف پدیده‌های شدید آب‌وهوایی عملا غیرممکن است».

ویلیام کاتن، استاد هواشناسی در دانشگاه ایالتی کلرادو، که نیم‌قرن درباره تغییرات آب‌وهوایی WM تحقیق کرده می‌گوید:

«اکثر مطالعات علمی که برای ارزیابی اثر بارورسازی ابرهای کومولوس انجام شده‌اند، نشان داده‌اند که این کار اثر اندکی دارد یا اصلاً اثری ندارد….بارورسازی ابرها به آن سادگی که به نظر می‌رسد نیست، و شاید به‌اندازه‌ای که مردم تصور می‌کنند هم امیدبخش نباشد».

او می‌گوید بارورسازی برای موفقیت نیازمند نوع درست ابر، رطوبت کافی، دما و شرایط باد مناسب است و افزایش‌های مشاهده‌شده در بارش «کوچک» بوده و تفکیک بارش طبیعی از بارش ناشی از بارورسازی دشوار است.

نمونه‌های متعددی از تلاش‌ها برای بارورسازی ابرها در سراسر دنیا وجود دارد؛ برنامه بارورسازی اسرائیل پس از بیش از ۵۰ سال اجرا، در ژانویه ۲۰۲۱ متوقف شد چون اثر قابل اندازه‌گیری بر افزایش بارش نداشت و بسیار پرهزینه بود. پروژه پایلوت تغییرات آب‌وهوایی وایومینگ (۲۰۰۸–۲۰۱۳) هم افزایش بارش حدود سه درصد را نشان می‌داد که این مقدار از نظر آماری کافی نبود.

با وجود این پژوهش‌های «مرکز ملی پژوهش‌های جوی» (NCAR) در آمریکا نشان داده‌اند که بارورسازی می‌تواند تا ۱۵ درصد بارش را در مناطق هدف (که مساحت قابل‌توجهی ندارند) افزایش دهد.

در نهایت geoengineering monitor می‌گوید پس از ۷۰ سال پژوهش در این حوزه شک و تردید علمی گسترده درباره کارآمدی WM از جمله بارورسازی ابرها وجود دارد و هیچ چارچوب حقوقی بین‌المللی برای مدیریت آن وجود ندارد. پتانسیل مناقشه و سواستفاده ژئوپلیتیک بالاست و نتایج علمی هنوز نامطمئن و متناقض است و تاکید می‌کند بارورسازی به‌هیچ‌وجه ابزار حل خشکسالی نیست.

اختلاف عقیده در ایران

در ایران نیز بر سر این روش مناقشه وجود دارد. در گفتگویی که در سال ۱۳۹۷ با کارشناسان این حوزه انجام شد و در وبسایت جامع هوا و اقلیم‌شناسی ایران منتشر شد. داود پرهیزگار، رئیس وقت سازمان هواشناسی کشور و عیسی کلانتری، رئیس سازمان حفاظت محیط زیست، از مخالفان سرسخت اجرای این طرح به شمار می‌رفتند. به نظر آنان آنها بارورسازی ابرها بی‌فایده بوده فقط توقع مردم را بالا می‌برد. اما فرید گلکار، مدیر وقت مرکز ملی مطالعات و تحقیقات باروری ابرها استحصال آب از طریق بارورسازی ابرها در کشور را فرصتی ارزشمند می‌دانست که نباید از دست برود.

صادق ضیائیان، رئیس مرکز ملی پیش‌بینی و مدیریت بحران مخاطرات هوا، هم در خردادماه امسال در واکنش به اعلام افزایش ۱۰ تا ۲۰ درصدی بارندگی با بارورسازی ابرها گفت: «هیچ جایی در دنیا نیست که توانسته باشد مشکل خشکسالی خود‌ را توسط بارورسازی ابرها حل کند. راهکار رفع خشکسالی، باروری ابرها نیست. این کار به‌عنوان یک راهکار عمومی مطرح نیست؛ برای یک جای محدود قابل‌قبول است؛ مثلاً برای پشت یک سد».

وزیر نیرو و افزایش بارش با بارورسازی در آبان و آذر

علی‌اکبر علی‌آبادی، وزیر نیرو که پیش از این در مهر ماه گفته بود امیدوار است مردم در آبان و آذر آثار بارورسازی ابرها را ببینند، در گفتگوی جدیدی در ۲۰ آبان گفت: «این روش می‌تواند بین ۵ تا ۱۵ درصد به افزایش بارش‌ها کمک کند، البته مشروط بر وجود ابرهای مناسب». او با تأکید بر تداوم خشکسالی در ایران و منطقه گفت امیدوار است که اقدامات جهانی برای مقابله با تغییرات اقلیمی بتواند اثرگذار باشد.

با این توضیحات، فکت‌نامه به این ادعا که با عنوان «کمک کانادا و روسیه به ایران در بارورسازی ابرها / منتظر نتایج در آذر باشید» منتشر شده نشان «نادرست» می‌دهد.