شبکه‌های اجتماعی
تلگرام، توییتر، اینستاگرام، فیسبوک،...
ادعای سمی و مضر بودن نمک تصفیه‌شده
نادرست
ویدیوی نادرست درباره «سمی» و مضر بودن نمک تصفیه‌شده
اگر وقت ندارید …
- ویدیویی در اینستاگرام منتشر شده که در آن نمک تصفیه‌شده «سمی» و مضر معرفی می‌شود.
- کسی که ویدیو را منتشر کرد خود را «اولین بانوی درمانگر با قدرت ذهن» معرفی کرده و ادعای «درمان تضمینی تیروئید با کپسول تیروئید» دارد.
- ادعاهای مطرح‌شده در ویدیو مبنی بر ناسالم بودن نمک تصفیه‌شده در برابر نمک معمولی، نادرست است و پشتوانه علمی ندارد.
- اضافه کردن آلومینیوم سیلیکات به نمک برای جلوگیری از کلوخه شدن است و در سطوح مجاز، ریسک تلقی نمی‌شود.
- نمک خوراکی مقدار قابل توجهی منیزیم و پتاسیم ندارد، بنابراین این‌که گفته می‌شود حذف این مواد از نمک باعث کمبودشان در بدن می‌شود، نادرست است.
- ید صنعتی (یدید سدیم یا یدید پتاسیم) در نمک‌های یددار برای پیشگیری از کمبود ید استفاده می‌شود و باعث کم‌کاری تیروئید نمی‌شود.
- برنامه‌های یددار کردن نمک در ایران و جهان، میزان بروز گواتر و اختلالات ناشی از کمبود ید را به طور چشمگیری کاهش داده است.
- این آمار که «از هر ۱۰ ایرانی ۷ نفر تیروئید کم‌کار دارند» نادرست است. مطالعات نشان می‌دهد تخمین شیوع کم‌کاری تیروئید در ایران بین ۳ تا ۱۰ درصد جمعیت است.
- سازنده ویدیو از الگوهای گمراه‌کننده مانند «لفاظی علمی‌نما» (استفاده از اصطلاحات فنی بدون توضیح منطقی) برای جلب توجه استفاده کرده است.
هفته گذشته ویدیویی در صفحه‌ای پرمخاطب در اینستاگرام و بعد ایکس منتشر شد که در آن صاحب صفحه نمک تصفیه‌شده و نمک تصفیه‌نشده را با هم مقایسه می‌کند. او به شدت به استفاده از «نمک تصفیه‌شده» انتقاد می‌کند و آن را «سمی» می‌خواند که «به خورد مردم می‌دهند».
این صفحه متعلق به فردی است که خود را در صفحه اینستاگرام «اولین بانوی درمانگر با قدرت ذهن» معرفی کرده و نوشته است که «درمان تضمینی تیروئید با کپسول تیروئید» انجام می‌دهد.
در ویدیویی که او درباره نمک در صفحه‌اش گذاشته و حدود ۹۰ هزار بار دیده شده، او دو ظرف نمک تصفیه‌شده و تصفیه‌نشده را کنار هم گذاشته و در مقایسه این دو می‌گوید:
«۱۵ سال پیش رو یادت بیار. نمک این شکلی می‌شد؛ به هم دیگه می‌چسبید. چرا نمک الان اینجوری مثل شن کویره؟ چرا هیچ رقمه به هم نمی‌چسبه؟ چون این نمک را بهش مواد شیمیایی ضد کلوخه اضافه می‌کنند. آلومینیوم سیلیکات اضافه می‌کنند. چرا این نمک شکلش با اون فرق می‌کنه، چون نمک سالمی نیست. چون مواد تصفیه‌کن می‌زنند ۸۰ میلیون ایرانی می‌خورن.این نمک تصفیه شده است که بهش ید صنعتی می‌زنن که از کارخونه ویلیام بلیت انگلیس داره وارد می‌شه. دارن آلومینیوم سیلیکات بهش می‌زنن که به هم نچسبه. چرا؟ چون کارخونه‌دار بتونه این رو راحت انبار کنه. نمک طبیعی اگه آب بخوره مثل گچ می‌شه بهم می‌چسبه. این نمک رو دارن به خورد آدما می‌دن که هیچ فرقی با سم نمی‌کنه... اومدن تمام مواد معدنی رو از نمک طبیعی گرفتن و از وقتی این نمک اومده همه مواد معدنی رو گرفتن کردن تو قرص که به تو دارن می‌فروشن. چرا مردم باید با کمبود منیزیوم و پتاسیم مواجه بشن؟ واسه این که از نمک روزانه‌شون اینا رو حذف کردن. ید صنعتی باعث می‌شه تیروئید کم‌کار بشه. چرا انقدر توی این سال‌های اخیر تیروئید زیاد شده؟ از هر ۱۰ تا ایرانی ۷تاشون تیروئید کم کار دارن. خیلی مواقع خودشون هم خبر ندارن. خواهش می‌کنم نمک طبیعی استفاده کن! نمک باید کلوخ بشه. این رو برای دوست تیروئیدیت بفرست و نجاتش بده!»
در ادامه این ادعاها در ویدیو، گفته می‌شود که صدای ضبط شده ۱۰ دقیقه‌ای هم آماده کرده است «که می‌تواند تیروئیدی‌ها را نجات بدهد» و می‌گوید که آن را برای کسانی که کامنت بگذارند، می‌فرستد.
ادعای مطرح شده در ویدیو، مبنی بر «ناسالم بودن نمک تصفیه‌شده در برابر نمک معمولی» نادرست است. ادعاهای عنوان شده علاوه بر نادرست بودن و نداشتن پشتوانه علمی، بسیار پراکنده، بدون ارتباط منطقی و تنها به صرف استفاده از کلمات به ظاهر علمی برای تاثیرگذاری بر مخاطب مطرح شده‌اند که در ادامه بخش‌های مختلف آن را بررسی می‌کنیم.
آیا اضافه کردن ضد کلوخه‌ها نمک را به «سم» تبدیل می‌کند؟
یکی از ادعاهایی که در ابتدای ویدیو مطرح شده این است که «دارن آلومینیوم سیلیکات بهش می‌زنن که به هم نچسبه. چرا؟ چون کارخونه‌دار بتونه این رو راحت انبار کنه…. این نمک رو دارن به خورد آدما می‌دن که هیچ فرقی با سم نمی‌کنه..»
این ادعا نادرست است. در فرآوری نمک خوراکی یکی از چالش‌ها این است که ذرات نمک در شرایط رطوبت، انبار شدن یا فشار، ممکن است «کلوخه» شوند، یعنی ذرات به هم بچسبند و جریان‌پذیری‌شان کاهش یابد. این هم برای بسته‌بندی مشکل ایجاد می‌کند و هم مصرف آن سخت است. بنابراین، صنعت نمک برای حل این مشکل از افزودنی‌های ضد کلوخه (anticaking agents) استفاده می‌کند. این افزودنی‌ها معمولاً رطوبت را جذب می‌کنند یا سطح ذرات را می‌پوشانند تا از چسبیدن جلوگیری شود.
چندین ماده ضد کلوخه مختلف برای افزودن به نمک و دیگر مواد غذایی وجود دارند؛ از جمله ترکیبات آلومینیوم‌دار مانند سدیم آلومینیوم سیلیکات و پتاسیم آلومینیوم سیلیکات، ترکیبات سیلیکا مانند سیلیکات دی‌اکسید، ترکیبات فروس‌سیانید مانند پتاسیم فروس‌سیانید و سدیم فروس‌سیانید. در واقع سیلیکات تنها گزینه نیست، بلکه در صنعت از مجموعه‌ای از افزودنی‌ها بر اساس مقررات کشورها استفاده می‌کند.
بر اساس گزارش سازمان ایمنی مواد غذایی اروپا (EFSA) که در سال ۲۰۲۰ منتشر شد، استفاده از ضدکلوخه‌ها در سطوح مجاز و مطابق مقررات به‌عنوان ریسک تلقی نمی‌شود، اما برای ترکیب‌هایی مانند آلومینیوم‌سیلیکات، داده‌های کافی وجود ندارد و برخی نهادها در استفاده از آن با احتیاط برخورد می‌کنند.
بنا بر این گزارش، ارزیابی مجدد ایمنی افزودنی‌های غذایی سدیم آلومینیوم سیلیکات و پتاسیم آلومینیوم سیلیکات نشان داده که اطلاعات موجود در مورد خصوصیات فیزیکی و شیمیایی این مواد در کاربرد غذایی محدود است. بنابراین، EFSA نمی‌تواند با اطمینان کامل ایمنی یا عدم ایمنی این افزودنی‌ها را تایید کند و بر لزوم تحقیقات بیشتر برای ارزیابی دقیق‌تر ایمنی این مواد تأکید دارد.
کمبود منیزیم و پتاسیم به خاطر حذف آنها از نمک است؟
ادعای «کمبود منیزیم و پتاسیم به خاطر حذف آنها از نمک» از نظر داده‌های علمی، نادرست است. نمک خوراکی اساساً منبع مهم سدیم و کلر است (NaCl) و نه منبع قابل توجه منیزیوم یا پتاسیم. جدول تغذیه‌ای برای نمک خوراکی نشان می‌دهد که مقدار منیزیوم و پتاسیم در نمک بسیار کم است.
همچنین مقاله‌ای که ترکیب میکرومینرال‌ها در انواع نمک‌ها را بررسی کرده است، نشان می‌دهد که مقادیر منیزیوم، پتاسیم و دیگر مواد معدنی در نمک در «ردیف قابل‌توجه» قرار نمی‌گیرند، بلکه در سطح «ردیف ردیابی» (trace) باقی مانده‌اند.
علاوه بر این بر اساس اطلاعات راهنماهای تغذیه‌ای مانند MSD Manual، منابع اصلی منیزیوم و پتاسیم، بیشتر غذاهای کامل مانند سبزی‌ها، میوه‌ها، غلات و حبوبات هستند نه نمک خوراکی. بنابراین نمی‌توان گفت «حذف منیزیوم و پتاسیم از نمک» باعث کمبود این مواد در بین مردم شده است.
آیا «ید صنعتی» باعث کم‌کاری تیروئید می‌شود و مضر است؟
ادعای مضر بودن نمک یددار را افراد دیگری هم تکرار کرده‌اند و حتی در سایر کشورها هم سال‌هاست مشابه آن شنیده می‌شود. ما پیش از این در درستیسنجی مستقلی به آن پرداخته و به آن نشان نادرست داده بودیم.
ادعاهای نادرست حکیم روازاده درباره نمک یددار
«ید» یک عنصر شیمیایی است که به‌طور طبیعی در برخی مواد غذایی مانند ماهی، لبنیات و نمک دریا وجود دارد. در مقابل، «ید صنعتی» معمولاً به‌صورت یدید سدیم یا یدید پتاسیم تولید می‌شود و در فرآیندهای صنعتی و به‌عنوان مکمل در نمک‌های یددار استفاده می‌شود.
سازمان جهانی بهداشت در گزارش مفصلی، مجموعه تحقیقات علمی و کارآزمایی‌های بالینی در این‌باره را گردآوری کرده و نشان داده این اقدام در یک قرن گذشته به‌طور قابل‌توجهی میزان بروز گواتر و دیگر اختلالات ناشی از کمبود ید را کاهش داده‌است. برنامه‌های یددار کردن نمک در بسیاری از کشورها منجر به کاهش چشمگیر در بروز گواتر و دیگر اختلالات مرتبط با کمبود ید شده و این برنامه‌ها به‌عنوان یکی از موفق‌ترین مداخلات بهداشتی عمومی در قرن بیستم شناخته می‌شوند.
در ایران نیز، برنامه یددار کردن نمک از دهه ۷۰ شروع شد و در طی سه دهه، با مصرف همگانی نمک یددار در بین خانوارهای ایرانی، معضل کمبود ید در ایران تحت کنترل قرار گرفت.
استفاده از نمک یددار می‌تواند از کمبود ید جلوگیری کند، اما باید در مصرف آن اعتدال رعایت شود. بنابراین توصیه می‌کند، درصد غنی‌سازی نمک طعام با ید افزایش پیدا کند و اصولا مردم نمک کمتری مصرف کنند (به خاطر عوارض دیگر آن) ولی در عین حال ید مورد نیاز آنها تامین شود.
با وجود این سازمان بهداشت جهانی به طور کلی، در گزارش‌های خود توصیه می‌کند که مصرف نمک از هر نوعی، در بزرگسالان بهتر است کمتر از ۵ گرم در روز باشد. این توصیه بر اساس شواهدی است که نشان می‌دهد کاهش مصرف نمک، صرف‌نظر از نوع آن، می‌تواند خطر بیماری‌های قلبی و عروقی را کاهش دهد.
وضعیت کم‌کاری تیروئید در ایران
آمار دقیقی از تعداد افراد مبتلا به کم‌کاری تیروئید در ایران وجود ندارد. با این حال در مطالعه‌‌ای که با همکاری دانشگاه‌های علوم پزشکی ایران، تهران و مازندران منتشر شد از جمعیت ۲٬۲۲۸ نفر بزرگسال، ۹.۴ درصد از آنها دارای «تیروئید کم‌کار بالینی» گزارش شده‌اند.
همچنین در مطالعه دیگری در استان اصفهان عنوان شده که «کم‌کاری تیروئید بالینی (overt)» حدود ۲.۸ درصد و «کم‌کاری تیروئید زیر بالینی (subclinical)» حدود ۵.۸ درصد بوده است.
علاوه بر این‌ها، در گزارش روابط عمومی دانشگاه علوم پزشکی تبریز که خرداد ۱۴۰۴ منتشر شد، آمده است: «در جمعیت بزرگسال کشور شیوع کم‌کاری تیروئید، شامل موارد آشکار و تحت بالینی، حدود ۹.۵ درصد گزارش شده و پرکاری تیروئید در حدود ۰.۳ تا ۰.۴ درصد برآورد شده است».
واضح است که این آمارها به هیچ عنوان با تعداد مبتلایان به کم‌کاری تیروئید که در این ویدیو ادعا شده است، هم‌خوانی ندارد.
الگوهای گمراه‌کننده برای دیده شدن محتوا
سازنده این ویدیو که مشابه آن به‌خصوص در اینستاگرام بسیار به چشم می‌خورد، برای دیده شدن محتوای خود از الگوهای گمراه‌کننده متفاوت استفاده می‌کند.
برای مثال در این ویدیو از الفاظی علمی‌نما (technobabble) استفاده شده و با گفتن واژه‌ها و نام‌های فنی یا انگلیسی که برای بسیاری ناآشنا هستند، مثل «آلومینیوم سیلیکات»، «ید صنعتی» و «کارخانه ویلیام بلیت انگلیس»، بدون ارائه توضیح منطقی یا ارتباط روشن با موضوع، تلاش شده گفته‌ها ظاهری علمی و معتبر پیدا کنند.
با توجه به توضیحاتی که ارائه شد، فکت‌نامه به ادعای «سمی» و مضر بودن نمک تصفیه‌شده در برابر نمک تصفیه‌نشده، نشان «نادرست» می‌دهد.
