جمهوری اسلامی ایران چقدر واقعا دنبال بمب اتم بوده‌است؟

روز پنج‌شنبه ۲ مهر ۱۴۰۴، مسعود پزشکیان در سخنرانی سالانه رئیس جمهوری اسلامی ایران در هشتادمین مجمع عمومی ملل متحد که در مقر سازمان ملل متحد در نیویورک برگزار می‌شد، گفت: «ایران هرگز به دنبال ساخت بمب هسته‌ای نبوده و نخواهد بود.»

شواهد غیر قابل انکاری وجود دارد که نشان می‌دهد این ادعا درست نیست.

۱) گفته‌های مقامات در ماه‌های اخیر

فریدون عباسی دوانی، رئیس پیشین سازمان انرژی اتمی، چند روز پیش از آغاز جنگ ۱۲روزه (که در ساعات اولیه آن کشته‌شد) اعتراف کرد که توانسته‌اند انفجار متقارن استوانه‌ای را تولید کنند، بنابراین می‌توانند به‌زودی به فناوری انفجار متقارن کروی هم دست‌پیدا کنند.

فریدون عباسی در سال ۱۴۰۰ در سالگرد ترور محسن فخری زاده معاون وزارت دفاع و فرد پشت پرده برنامه اتمی ایران گفته‌بود که او علیرغم فتوای علی خامنه‌ای در حرام بودن تولید، نگهداری و به کارگیری سلاح اتمی، برای آن «سیستم ایجاد کرده بود.»

محمود علوی وزیر اطلاعات دولت روحانی، در مصاحبه‌ای در سال ۱۳۹۹ گفته‌بود: «فتوای رهبر معظم انقلاب اسلامی سلاح هسته‌ای را حرام اعلام کرده است. اما اگر جمهوری اسلامی ایران را به آن سمت هول بدهند دیگر تقصیر ایران نیست، بلکه تقصیر آن‌هایی است که ایران را هول داده اند، گرچه در شرایط عادی جمهوری اسلامی ایران چنین نیت و برنامه‌ای ندارد.»

کمال خرازی، مشاور علی خامنه‌ای، رهبر جمهوری اسلامی ایران در امور خارجه رئیس شورای راهبردی روابط خارجی ایران در گفتگو با الجزیره در سال ۱۴۰۳ گفته‌بود: «ما تصمیمی برای تولید بمب هسته‌ای نداریم اما اگر موجودیت ایران تهدید شود، ناچاریم دکترین هسته‌ای خود را تغییر دهیم.»

در آستانه سفر پزشکیان به نیویورک، بیش از ٧٠ نماینده مجلس ایران خواستار تغییر فتوای خامنه‌ای درباره سلاح هسته‌ای شدند. سال گذشته هم ۳۹ نماینده مجلس در نامه‌ای به شورای عالی امنیت ملی که متن آن منتشر نشده بود درخواست مشابهی را مطرح کرده بودند اما پس از جنگ ۱۲ روزه اسرائیل و ایران و بمباران مراکز هسته‌ای، برخی از سیاستمداران در ایران با صراحت بیشتری خواستار تولید بمب اتمی با هدف بازدارندگی شدند. برای نمونه، احمد نادری نماینده تهران و عضو هیات رئیسه مجلس شورای اسلامی چند روز قبل توییت کرده‌بود:

بارها گفته‌ام و اکنون صریح‌تر تکرار می‌کنم: تنها راه حفظ تمامیت ارضی و امنیت ملی ایران، دستیابی به سلاح هسته‌ای است. خروج از NPT، اتخاذ سیاست ابهام و در نهایت تست بمب اتمی، تنها گزینه‌ای است که می‌تواند ایران را از سرنوشت عراق و لیبی محفوظ دارد. تجربه نشان داده کشورهایی که فاقد بازدارندگی هسته‌ای هستند، در نهایت قربانی تجاوز یا تغییر رژیم شده‌اند. سیاست ابهام به ما امکان می‌دهد بازدارندگی ایجاد کنیم و همزمان فشارهای بین‌المللی را مدیریت نماییم. وقت آن رسیده که تصمیمات سخت اما ضروری اتخاذ شود.

این نشان می‌دهد این خواست، در هیات حاکمه جمهوری اسلامی (حداقل در قوه مقننه) یک درخواست جدی است. موارد مشابه، در گفته‌های مقامات رسمی از دستگاه‌های مختلف حکومتی کم نیست. با توجه به گستردگی این مطالبه، حتی اگر در زمان حیات خامنه ای ۸۶ ساله نظام به سمت تولید بمب اتم نرود، تضمینی نیست که بعد از او چنین نشود.

۲) شواهد میدانی و گزارش‌های آژانس

گزارش‌های رسمی آژانس (از جمله ضمیمه نوامبر ۲۰۱۱ و «ارزیابی نهایی» GOV/2015/68) شواهدی درباره فعالیت‌ها و مکان‌های اعلام‌نشده و نیز مجموعه‌ای از فعالیت‌های مرتبط با توسعه ادوات انفجاری هسته‌ای تا پایان ۲۰۰۳ را مستند کرده‌اند؛ افزون بر این، گزارش‌های پادمانی پس از ۲۰۱۹ ذرات اورانیوم را در چند سایت اعلام‌نشده یافته‌اند که توضیحات ایران آژانس را قانع نکرده است.

فکت‌نامه پیشتر این موارد را در گزارشی مفصل «موارد پادمانی» بررسی کرده‌است. این موارد در چارچوب طرحی به‌نام «آماد» در وزارت دفاع و پشتیبانی نیروهای مسلح جمهوری اسلامی ایران پیگیری می‌شد.

مقامات جمهوری اسلامی ایران، پس از افشای آرشیو هسته‌ای، ابتدا در صدد این برآمدند که این مسائل را جز موارد حل شده در زمان برجام (معروف به PMD یا «ابعاد احتمالی نظامی» برنامه هسته‌ای) دسته‌بندی کنند.

اما از یک سو در زمان برجام و پس از آن هرگز وجود انبار هسته‌ای و سایر مکان‌های معروف به پادمانی را اعلام نکردند تا اینکه اسرائیل آنها را کشف کرد و از سوی دیگر آژانس در این مکان‌ها، مستقل از گزارش اسرائیل رد مواد رادیواکتیو را پیدا کرد که به این سازمان گزارش نشده‌اند.

هنوز هم معلوم نیست تجهیزاتی که تشعشع رادیواکتیو داشته و زمانی در انبار هسته‌ای در تورقوزآباد نگه‌داری می‌شده، الان کجاست و در چه وضعیتی قرار دارد؛ مقام‌های ایران، در توجیه این تشعشعات، توجیهانی از قبیل معدن‌کاری، اکتشافات پیش از انقلاب، پخش مواد رادیواکتیو به دست جاسوسان اسرائیلی و … را مطرح کرده‌اند.

چند روز پیش از شروع جنگ، بهروز کمالوندی در یک برنامه تلویزیونی، مجموعه پاسخ‌های جمهوری اسلامی ایران به آژانس درباره مسائل پادمانی را مرور کرد. او گفت «این اطلاعات از طریق منبع سوم (اسرائیل) به‌دست آمده و فاقد اعتبار ‌است.»

پاسخ جمهوری اسلامی ایران در قالب یک بیانیه مشترک از سوی وزارت امور خارجه و سازمان انرژی اتمی منتشر شد. این پاسخ مجموعه‌ای از توضیحات فنی، حقوقی و سیاسی بوده است. ایران همواره تاکید کرده که این موارد بر اساس اطلاعات ساختگی و جعلی، به ویژه از سوی اسرائیل، مطرح شده و اهداف سیاسی دارند. در ادامه، پاسخ ایران به تفکیک هر مکان بر اساس اطلاعات موجود ارائه می‌شود:

۱. تورقوزآباد و ورامین (مبارکیه): ایران در مورد این دو مکان، فرضیه خرابکاری را به عنوان توضیح اصلی برای یافت شدن ذرات اورانیوم مطرح کرده است. بهروز کمالوندی، سخنگوی سازمان انرژی اتمی، اعلام کرده است که اسناد مربوط به خرابکاری در این دو سایت به آژانس ارائه شده است. به گفته او، وقتی خرابکاری صورت می‌گیرد، عاملان آن مختصات دقیق را به آژانس می‌دهند تا نمونه‌برداری هدفمند انجام شود.

۲. لویزان – شیان: این سایت یکی از اولین موارد اختلافی بین ایران و آژانس بوده است. ایران اعلام کرده که در سال ۲۰۰۴ (۱۳۸۳) به آژانس اجازه دسترسی به این سایت را داده و بازرسان نمونه‌برداری کرده‌اند. ایران تأکید کرده که هیچ‌گونه فعالیت هسته‌ای مرتبط با چرخه سوخت و یا مواد هسته‌ای قابل اظهار در این مکان وجود نداشته است.

۳. آزمایشگاه جابر بن حیان: موضوع در مورد این آزمایشگاه، به اندازه‌گیری مواد هسته‌ای در گذشته باز می‌گردد. جمهوری اسلامی ایران درخواست آژانس برای ارزیابی مجدد مواد هسته‌ای در این آزمایشگاه را فاقد مبنای حقوقی می‌داند. به گفته مقامات ایرانی، مواد موجود در این آزمایشگاه از سال ۲۰۰۳ تحت نظارت و مهر و موم آژانس بوده و بارها راستی‌آزمایی شده است. ایران معتقد است باز کردن مجدد این پرونده، تلاشی برای زنده کردن موضوعات مختومه شده است.

۴. سایت مریوان (در آباده فارس): ایران هرگونه فعالیت هسته‌ای اعلام نشده در این مکان را رد کرده است. در مقطعی، مقامات ایرانی توضیحاتی درباره منشأ ذرات اورانیوم یافت شده ارائه دادند که مورد پذیرش آژانس و کشورهای غربی قرار نگرفت.

به طور کلی، موضع ایران در برابر تمامی این موارد پادمانی بر چند محور اصلی استوار است:

• سیاسی بودن پرونده‌ها: ایران معتقد است این موارد با اهداف سیاسی و برای اعمال فشار بر برنامه هسته‌ای صلح‌آمیز ایران مطرح می‌شوند.
• جعلی بودن اطلاعات: ایران تأکید دارد که منشأ اصلی این ادعاها، اطلاعات ساختگی ارائه شده توسط اسرائیل است.
• مختومه بودن موارد گذشته: ایران بر اساس قطعنامه نوامبر ۲۰۱۵ شورای حکام، تمامی مسائل مربوط به گذشته (PMD) را حل‌وفصل‌شده و مختومه می‌داند و بازگشایی آن‌ها را غیرقانونی می‌خواند.

در ادامه این موارد را بررسی می‌کنیم:

تصویر زیر، سندی از آرشیو هسته‌ایِ افشا شده است که مربوط به زمان‌بندی ساخت ۵ کلاهک اتمی تاکتیکی با ظرفیت ۱۰ کیلوتن برای نصب روی موشک شهاب-۳ را نشان می‌دهد. این طرح با حمله آمریکا به افغانستان و عراق، متوقف شد.

در بخشی از طرح آماد واحد تحقیق و توسعه متالورژی اورانیوم در یک سایت مخفی در شیان لویزان ایجاد شده و تحت نظر محسن فخری‌زاده فعال بود.

در سایت لویزان، دیسک فلزی برای تولید در سایت لویزان، دیسک فلزی برای تولید دوترید اورانیوم (UD3) که نقش آغازگر نوترونی در بمب‌های هسته‌ای دارد، تراشیده می‌شده‌است (تصویر بالا). در گزارش‌های پیش از برجام، وجود چنین آزمایش‌هایی در این سایت گزارش نشده‌بود. جمهوری اسلامی ایران، در سال ۱۳۸۲ سایت لویزان را به‌طور کلی صاف کرد و هیچ اثری از این ساختمان باقی نمانده است.

سایت پارچین، قبل از سال ۱۳۸۳ در آزمایش‌های انفجاری قوی مربوط به توسعه سلاح‌های هسته‌ای (پروژه ۱۱۰ در طرح آماد) نقش کلیدی داشت. تست سیستم جرقه اولیه در ساختمانی به‌نام طالقان ۱ در تاسیسات پارچین انجام می‌شد.

این محفظه انفجار را دانشمند هسته‌ای شوروی سابق واچسلاو دانیلنکو (Vyacheslav Danilenko) در سال ۱۳۷۸ این محفظه انفجار را دانشمند هسته‌ای شوروی سابق واچسلاو دانیلنکو (Vyacheslav Danilenko) در سال ۱۳۷۸ طراحی کرده‌بود و شبیه به اتاقی است که در عکس‌های آرشیو هسته‌ای جمهوری اسلامی کشف شد. این محفظه می‌تواند انفجارهایی به‌قدرت ۷۰ کیلوگرم TNT را آزمایش کند که برای تست آغازگر نوترونی مناسب است (Iran's Perilous Pursuit of Nuclear Weapons - Parchin).

در اسناد آرشیو هسته‌ای ایران که اسرائیلی‌ها منتشر کردند گفته شده محمدمهدی طهرانچی، مسئول این بخش از طرح آماد (پروژه ۳/۳۰) بود. طهرانچی در ساعات اولیه جنگ ۱۲روزه، کشته‌شد.

چنان که پیشتر اشاره شد، فریدون عباسی، که در جریان جنگ ۱۲ روزه کشته شد، چند روز قبل از این جنگ اعتراف کرد که توانسته‌اند انفجار متقارن استوانه‌ای (شبیه تصویر بالا) را تولید کنند، بنابراین می‌توانند به‌زودی به فناوری انفجار متقارن کروی هم دست‌پیدا کنند. احمد ذوالفقاری و عبدالحمید مینوچهر از دیگر افرادی بودند که در این بخش کلیدی برای ساخت بمب هسته‌ای بالقوه فعالیت می‌کردند.

برای مثال در تصویر زیر مقاله‌ای دیده می‌شود که نتیجه تلاش‌ نویسندگان برای استفاده از روش‌های شبیه‌سازی برای تست پخش نوترونی (مدل دوبعدی) در شرایطی است که امکان انجام تست سرد وجود ندارد. یکی از مسائل مهم پیش روی جمهوری اسلامی این است که چطور می‌توان یک انفجار متقارن (کروی - مدل سه‌بعدی) ایجاد کرد. این امر برای ایجاد فرآیند زنجیره‌ای شکافت لازم است. یعنی یک کره اورانیومی باید از همه جهات‌ به‌طور متقارن فشرده‌شده و این فشردگی باید به اندازه میکروثانیه دقت داشته باشد وگرنه بمب عمل نمی‌کند. مدل استوانه‌ای که فریدون عباسی مدعی آن است، همین مدل دایره‌ای است که بعد سوم (محور z) عمود بر دایره است. اصولا حل مسائل استوانه‌ای کمی ساده‌تر از مسايل کروی است. با وجود توقف پروژه آماد، پژوهش‌های نظری دراین‌باره هیچ‌وقت متوقف نشد و زیر نظر فخری‌زاده در سپند (سازمان پژوهش و نوآوری دفاعی) و سپس سردار مظفری‌نیا ادامه یافت.

کارخانه تهران، تاسیسات آزمایشی مخفی تبدیل اورانیوم در طرح آماد بود. این مکان تا پیش از لو رفتن اسناد آرشیو هسته‌ای، شناخته نشده‌بود. کارخانه تهران (پروژه ۵ در طرح آماد) در روستای مبارکیه در ۳۰ کیلومتری جنوب شرق ورامین در جوار جاده ورامین به پارک ملی کویر و در میان زمین‌های کشاورزی قرار دارد. این مکان از طریق اتوبان قم-گرمسار، حدود ۱۰۰ کیلومتر تا تاسیسات غنی‌سازی فردو (پروژه ۴ یا الغدیر در طرح آماد) فاصله دارد.

آژانس در گزارش شهریور ۱۴۰۰ (GOV/2021/42) شواهد استفاده ایران از این سایت برای «استفاده احتمالی یا ذخیره‌سازی مواد هسته‌ای و یا انجام فعالیت‌های مرتبط با هسته‌ای، از جمله فعالیت‌های تحقیق و توسعه مرتبط با چرخه سوخت هسته‌ای» را تایید و در گزارش خرداد ۱۴۰۱ (GOV/2022/26) ذکر کرد: «این مکان برای برای فرآوری و آسیاب سنگ معدن اورانیوم و تبدیل به اکسید اورانیوم و احتمالا در مقیاس آزمایشگاهی به UF4 و UF6 بود که بین سال‌های ۱۹۹۹ (۱۳۷۸) و ۲۰۰۳ (۱۳۸۲) استفاده می‌شد. ایران در سال ۱۳۸۳ این سایت را تخریب کرده است.»

آژانس بین‌المللی انرژی اتمی در بهمن ماه ۱۳۹۷ درخواست دسترسی به سایت تورقوزآباد را داد. تورقوزآباد انباری بود که کانتینرهای بار و سایر اقلامی را که ظاهراً حاوی تجهیزات و مواد مرتبط با ابعاد نظامی احتمالی هسته‌ای جمهوری اسلامی بودند را در خود جای می‌داد. بازرسان آژانس از محیط آن نمونه‌هایی را برداشت کردند که حاوی اورانیوم فرآوری‌شده‌ای بود که با هیچ‌کدام از فعالیت‌های تبدیل اورانیوم اعلام شده جمهوری اسلامی مطابقت نداشت (صفحه ۴ گزارش GOV/2021/42 آژانس). در پاورقی صفحه ۵ گزارش سپتامبر ۲۰۲۰ ذکر شده:

ترکیب این ایزوتوپ‌های تغییر یافته، مشابه ذرات موجود در ایران در گذشته است که از اجزای سانتریفیوژ وارداتی [پاکستانی احتمالا از لیبی] سرچشمه گرفته‌بود.

در پاراگراف ۱۱ گزارش اسفند ۱۳۸۶ (GOV/2008/4) مشابه این مواد در آزمایشگاهی در نزدیکی میدان ونک گزارش شده و رد آنها در ۲۴ شهریور ۱۳۸۶ در دانشکده فنی (پاراگراف ۲۴ گزارش GOV/2007/58) مشاهده شده‌بود. این شواهد نشان می‌دهد که جمهوری اسلامی، علاوه بر مواد و تجهیزات هسته‌ای که در گزارش‌های قبل از برجام به آژانس ارائه کرده‌بود، مواد و تجهیزات دیگری هم در مکان دیگری داشته‌است. گزارش سپتامبر ۲۰۲۱ (GOV/2021/42) آژانس همچنین با ارائه جزئیات بیشتری در مورد کانتینرهایی که زمانی در سایت حضور داشتند و بیان می‌کرد که نشانه‌هایی وجود دارد که «درون کانتینرهایی که در این مکان انبار شده‌اند مواد و یا تجهیزاتی است که آلودگی هسته‌ای سطح بالایی دارند.»

برخی از کانتینرها در تورقوز آباد، بر اساس آخرین گزارش خرداد ۱۴۰۱ (GOV/2022/26) آژانس، از سایت تهران به این مکان منتقل شده‌بودند. با این حال، فعالیت‌های هسته‌ای انجام شده در ورامین مبدا همه ایزوتوپ‌های اورانیوم تغییر یافته در تورقوزآباد را توضیح نمی‌دهد. آژانس بین‌المللی انرژی اتمی به این نتیجه رسید که این ایزوتوپ‌ها باید از مکان ناشناخته دیگری (یک سایت هسته‌ای که هرگز آشکار نشده است؟) آمده‌ باشند.

سایت مخفی با نام مریوان، در شمال شهر آباده در استان فارس (عرض: 31.3700546 شمالی، طول: 052.5551105 شرقی) یکی دیگر از تاسیسات طرح آماد است که در آرشیو هسته‌ای شناسایی شده‌است. آژانس در گزارش‌های خود آورده که در این منطقه «ممکن است آزمایش مواد منفجره معمولی در فضای باز انجام شده‌باشد» و به علاوه، «نشانه‌های آزمایش محافظ برای آماده‌سازی استفاده از آشکارسازهای نوترونی» به دست آمده است.

آژانس در تحقیقات خود به این نتیجه رسیده است که این طراحی، کار واچسلاو دانیلنکو است. همان فردی که گفته شده طراح اتاق انفجار پارچین (GOV/2011/65) نیز بوده‌است:

آژانس نشانه‌های قوی دارد مبنی بر اینکه توسعه سیستم شروع انفجار قوی توسط ایران و توسعه پیکربندی تشخیصی [اندازه‌گیری جبهه موج] با سرعت بالا که برای نظارت بر آزمایش‌های مرتبط استفاده می‌شود، با کمک یک متخصص خارجی صورت گرفته است. اما یکی از کشورهای عضو [روسیه] به آژانس اطلاع داده که [این متخصص] بیشتر دوران حرفه‌ای کار خود با این فناوری را در برنامه تسلیحات هسته‌ای کشور مبدا خود گذرانده‌است.

آژانس در گزارش شهریور ۱۴۰۰ (GOV/2021/42) ذکر کرده است که جمهوری اسلامی ایران علاوه بر توضیح درباره حضور اورانیوم، باید در مورد «منبع نوترون‌هایی که آشکارسازهای نوترونی اندازه‌گیری می‌کردند» در این مکان نیز پاسخ دهد. جمهوری اسلامی فقط اطلاعات غیر مستند (ادعای تحقیقات معدنکاری پیش از انقلاب) درباره فعالیت‌ها ارائه کرده‌است. از تابستان ۱۳۹۸ به بعد، «آژانس از طریق تصاویر ماهواره‌ای تجاری، فعالیت‌هایی برای پاک‌سازی منطقه، از جمله تخریب ساختمان‌ها را مشاهده کرده است». آژانس بین‌المللی انرژی اتمی ارتباطی بین سایت مریوان و انبار تورقوز آباد کشف کرده‌است:

بر اساس تجزیه و تحلیل تصاویر ماهواره‌ای تجاری موجود، کامیون‌های مشاهده‌شده در سایت مریوان و انبار تورقوز آباد بین اواسط ژوئیه تا اواسط آگوست ۲۰۱۸ (تابستان سال ۱۳۹۷) ویژگی‌های مشابهی دارند.»

سایت مریوان درست پس از آشکار شدن نتایج نمونه‌برداری آژانس از تورقوز آباد، تخریب شد.