ادعای شاخ‌دار بخشیدن آرارات به ترکیه به دست رضاشاه

با اعلام خبر توافق صلح میان ارمنستان و آذربایجان با میانجی‌گری ایالات متحده آمریکا که شامل اعطای انحصاری «حق توسعه مسیر ترانزیتی از داخل خاک ارمنستان» به آمریکا برای مدت ۹۹ سال است؛ گذرگاهی که پیش از این دالان زنگزور نامیده می‌شد تحت عنوان «مسیر ترامپ برای صلح و رفاه جهانی» (TRIPP) در اختیار آمریکا قرار گرفت. این موضوع که باعث موضع‌گیری منفی مقامات رسمی و غیررسمی کشور شد که آن را «مهار استراتژیک ایران» نامیدند.

در این بین در شبکه‌های اجتماعی نیز اطلاعات نادرستی درباره سابقه این منطقه پخش شد و به نوعی به دنبال این بودند که سرچشمه آنچه «مهار استراتژیک ایران» نامیده‌شده را به توافقات ایران و ترکیه بین رضاشاه و آتاتورک نسبت دهند. از جمله محمد حسین راجی، مسئول سایت سعدا که مدعی شده (بایگانی):

«(خاطرات سرلشکر ارفع) رضاشاه هنگام بخشیدن آرارات به ترکیه: «منظور این تپه و آن تپه نیست. منظور من این است که جدایی که بین ایران و ترکیه...از میان برود. مهم نیست که این تپه برای که باشد. آنچه مهم است این است که ما باهم دوست باشیم»!

فکت‌نامه پیش از این جزییات مسیر دالان زنگزور را در گزارشی بررسی کرده‌است.

اولا مناطق مورد معاوضه بین رضاشاه و آتاتورک ربطی منطقه زنگزور ندارد. ثانیا کوه آرارات از قرن‌ها پیش در زمان صفوی جز خاک عثمانی بوده و در «کنوانسیون تهران ۱۹۳۲» تنها بخش‌هایی از ناحیه شرقی آرارات کوچک با ترکیه معاوضه شد. سمت راست آرارات بزرگ و سمت چپ آرارات کوچک که ۱۱ کیلومتر باهم فاصله دارند:

حتی با فرض اینکه کلمه «کوچک» سهوا از نوشته محمد حسین راجی افتاده باشد باز هم ادعای اینکه «رضاشاه آرارات کوچک را به ترکیه بخشید… که با هم دوست باشیم» هم به طور ضمنی اشاره می‌کند که این اقدام یک تصمیم یک‌جانبه و بدون مصلحت‌سنجی و توجه به توصیه‌های دیگران بوده است. در ادامه این ادعا را بررسی می‌کنیم.

در مورد مرز گوشه شمال غربی ایران چه می‌دانیم؟

پس از شکست‌های ایران در جنگ‌های با روسیه و امضای عهدنامه‌های گلستان (۱۸۱۳) و ترکمانچای (۱۸۲۸)، ایران بخش عمده‌ای از قفقاز را از دست داد. این عقب‌نشینی تاریخی مرز شمالی ایران را با روسیه به رود ارس رساند. اما رود ارس، در ادامه مرز روسیه و عثمانی نیز بود.

حدود کلی بخش غربی این ناحیه (گوش چپ گربه) نیز از زمان معاهده قصر شیرین (بین شاه صفی صفوی و سلطان مراد - ۱۶۳۹) مشخص بود و سپس در معاهده ارزنه‌روم (بین محمدشاه قاجار و سلطان عبدالمجید - ۱۸۴۷ به دست امیرکبیر) دقیق‌تر شده‌بود اما هنوز مناقشات مرزی ایران و عثمانی ادامه داشت و در خلال جنگ روسیه و عثمانی (۱۸۷۷) بیشتر شده و باعث عدم تثبیت مرزها در گوشه شمال غربی کشور شده‌بود.

پس از جنگ جهانی اول و پیمان‌های صلح (سور، ۱۹۲۰ و لوزان، ۱۹۲۳) مرز ایران و ترکیه بدون تعیین دقیق در برخی نقاط باقی ماند. موضوع آرارات کوچک به دلیل موقعیت استراتژیک و حضور نیروهای مسلح شورشی کرد در آن منطقه (به‌ویژه در شورش آرارات ۱۹۲۷–۱۹۳۰) حساسیت امنیتی داشت.

رضاشاه مذاکرات مرزی با جمهوری تازه‌تأسیس ترکیه به ریاست کمال آتاتورک آغاز کرد. هر دو کشور تمایل داشتند تنش‌های پس از فروپاشی امپراتوری عثمانی و سلطنت قاجار را با توافقاتی دیپلماتیک حل کنند (کنوانسیون تهران ۱۹۳۲). اختلاف مرزی ایران و ترکیه در دوره رضاشاه عمدتا در سه منطقه بود: آرارات کوچک، حوالی قطور (خوی)، حوالی چالدران.

این مناطق مورد معاوضه به ناحیه شمال ارس که ترکیه را به محل فعلی جمهوری نخجوان آذربایجان (در زمان تعیین مرز به عنوان بخشی از خاک روسیه بلشویکی) وصل می‌کند و دالان تورانی از آن می‌گذرد، هیچ ربطی ندارد. این منطقه در عهدنامه قارص (۱۹۲۱) بین روسیه بلشویکی و مجلس کبیر ملی ترکیه مشخص شده بود و مرز خودشان بوده‌است. متن عهدنامه قارص به وجود مرز مشترک میان نخجوان و ترکیه را پیش از توافقات ۱۹۳۲ ایران و ترکیه اثبات می‌کند (تصویر زیر بر اساس متن عهدنامه قارص):

در مذاکرات سال‌های ۱۹۲۹ تا ۱۹۳۲ بین رضاشاه و آتاتورک، ایران بخش‌هایی از آرارات کوچک و ارتفاعات پیرامون رود ارس را به مساحت ۲۰۰ کیلومتر مربع را به ترکیه واگذار کرد و در مقابل، منطقه قطور (خوی) در شمال غرب ایران را همچنان جزو خاک ایران باقی گذاشته و مناطقی را در غرب آن (مرز رازی) به مساحت ۲۳۰ کیلومتر مربع را به خاک کشور ضمیمه کرد. این جابه‌جایی با معاهده‌ای رسمی صورت گرفت که توسط «جامعه ملل» (سلف سازمان ملل متحد) نیز به رسمیت شناخته شد (جزییات نقشه‌ها).

واژه «بخشیدن» در معنای حقوقی و دیپلماتیک این توافق دقیق نیست. شواهد نشان می‌دهد که این تغییر مرزی بخشی از یک تبادل سرزمینی دوجانبه بوده و نه یک واگذاری یک‌جانبه.

بنابراین فکت‌نامه به ادعای محمد حسین راجی مسئول سایت سعدا که «رضاشاه آرارات [کوچک] را به ترکیه بخشید و گفت با هم دوست باشیم» نشان شاخ‌دار می‌دهد.