ادعای نادرست درباره تاثیر فوری و قطعی نیش زنبور بر درمان سرطان

در شبکه‌های اجتماعی بخصوص اینستاگرام ادعا شده که زهر زنبور عسل می‌تواند تنها در عرض یک ساعت سرطان را درمان کند. (نمونه ۱، نمونه ۲)

در توضیح این ادعاها که از آن با عنوان «کشف علمی انقلابی» یاد شده، آمده است:

«زهر زنبور عسل، این مایع شگفت‌انگیز که از دل طبیعت می‌آید، مدت‌هاست به عنوان یک ماده درمانی طبیعی شناخته شده است؛ اما تازه‌ترین تحقیقات علمی نشان می‌دهد که ترکیبات فعال آن، به ویژه «ملیتین»، می‌توانند کلید شکست سلول‌های سرطانی باشند. ملیتین با نفوذ به غشای سلول‌های سرطانی، مثل یک سرباز نیرومند، در عرض چند ساعت آن‌ها را تخریب می‌کند بدون اینکه به سلول‌های سالم آسیبی برساند. این کشف نه تنها امید تازه‌ای برای درمان سرطان‌های مقاوم به درمان فراهم کرده، بلکه دریچه‌ای نوین به سمت داروهای مبتنی بر مواد طبیعی گشوده است.

در آزمایش‌های پیشرفته، محققان دریافتند که ملیتین علاوه بر تخریب مستقیم سلول‌های سرطانی، می‌تواند مسیرهای سیگنال‌دهی حیاتی درون این سلول‌ها را مختل کند؛ فرآیندی که رشد و تقسیم غیرقابل کنترل سلول‌های سرطانی را متوقف می‌سازد. جالب‌تر این که وقتی این ترکیب با داروهای شیمی‌درمانی مانند دوکسی‌تاکسل ترکیب می‌شود، اثر درمانی به طور چشمگیری افزایش یافته و عوارض جانبی این داروها کاهش می‌یابد.»

غیر از جزئیاتی (مانند ادعای اثربخشی ترکیب ملیتین با داروهای شیمی‌درمانی) که نه‌تنها نادرست است، بلکه می‌تواند بیمار را دچار عوارض خطرناک و جبران‌ناپذیری کند، اصل ادعا درباره اثر فوری و قطعی نیش زنبور بر درمان سرطان نیز نادرست است.

زنبوردرمانی و ملیتین

زنبوردرمانی یا آپیتراپی (Apitherapy) به شکل عمومی و رایج آن، یک شبه‌علم است که مدعی استفاده از فرآورده‌های زنبور عسل، مانند عسل، موم، بره‌موم (ترکیب موم و عسل)، ژل رویال (شاه انگبین) و زهر و نیش زنبور برای درمان بیماری‌ها است.

زنبوردرمانی قرن‌هاست که بخشی از طب سنتی محسوب می‌شود و در تمدن‌های یونان باستان و مصر و چین نیز باروهایی درباره اثرات درمانی زنبور عسل وجود داشته است.

زهر زنبور (BV) یک ترکیب زیستی پیچیده است که شامل مختلفی از جمله پپتیدها (به‌ویژه ملیتین و فسفولیپاز A2 یا PLA2)، فسفولیپیدها، پروتئین‌ها، اسیدهای آمینه، آنزیم‌ها، کربوهیدرات‌ها، مواد معدنی و مقادیر کمی از ترکیبات فرار است.

ملیتین یک پپتید کوچک است که بخش زیادی از ترکیب زهر زنبور را تشکیل می‌دهد. به دلیل توانایی بالقوه ملیتین در تخریب غشای سلولی، این نظریه مطرح می‌شود که می‌تواند به نابودی سلول‌های سرطانی کمک کند. هرچند همین ویژگی می‌تواند مشمول نابودی سلول‌های سالم نیز بشود. همین موضوع سبب شده که آزمایش‌هایی درباره تاثیر ضدسرطانی آن انجام شود. پژوهش‌هایی وجود دارد که این تاثیر را «در شرایط آزمایشگاهی» درباره سلول‌های برخی از گونه‌های سرطان نشان داده‌اند (نمونه ۱، نمونه ۲) اما هیچکدام از آنها درباره تاثیر قطعی آن بر درمان سرطان ادعایی نکرده‌اند و ضمن تاکید چندباره تمام این پژوهش‌ها بر اینکه باید پژوهش‌های تکمیلی و بالینی انجام شود، باید توجه داشت که همین تاثیرات نسبی و بالقوه نیز در شرایط کاملا آزمایشگاهی نشان داده شده است و نمی‌تواند اثربخشی و ایمنی در انسان را اثبات کند.

درباره زنبوردرمانی و ادعاهای مرتبط با آن پیش‌تر مقاله‌ای منتشر کرده بودیم:

مقاله‌ای که به عنوان منبع معرفی شده است

در برخی از این ادعاها در شبکه‌های اجتماعی به مقاله‌ای علمی به عنوان منبع ادعا، ارجاع داده شده است.

بررسی این مقاله، چند نکته را نشان می‌دهد. اول اینکه این مقاله روز ۱۲ جولای ۲۰۲۳ (۱۲ تیر ۱۴۰۲) در شماره چهاردهم مجله Nutrients منتشر شده؛ یعنی دو سال قبل. بنابراین عبارت «تازه‌ترین تحقیقات علمی» در این ادعاها، نادرست است.

دوم اینکه در این مقاله، پتانسیل ملیتین را در مدل‌های پیش‌بالینی نشان می‌دهد، اما در هیچ‌کجا چنین ادعایی نمی‌کند که این ماده می‌تواند سرطان را در انسان‌ها درمان کند؛ آن هم ظرف تنها یک ساعت!

نکته مهم که پیش‌تر نیز به آن اشاره شد آن است که در این پژوهش نیز مانند موارد دیگری از این دست، «شواهد پیش‌بالینی» جمع‌بندی شده‌اند. بنابراین حتی اگر تمام مطالعات پیش‌بالینی نیز مثبت تلقی شوند، باز هم تعمیم مؤثر و ایمن آن در انسان، در این مرحله ناممکن است و نیازمند کارآزمایی‌های بالینی است که اصولا کاری زمان‌بر و حساس است. بنابراین نمی‌توان بر پایه این مقاله‌ها ادعاهایی نظیر درمان قطعی و سریع یا اثبات‌شده در انسان را پذیرفت.

نکته مهم دیگر آن است که این مقاله، با این عبارت شروع می‌شود: «زنبوردرمانی (استفاده از محصولات زنبور عسل) در درمان سرطان در سطح جهانی به رسمیت شناخته شده است.» همین جمله کافی است تا به اعتبار علمی این مقاله بطور جدی شک کنیم؛ چراکه «زنبوردرمانی» ابدا به عنوان درمان رسمی بیماری‌ها، بویژه سرطان، تایید نشده و به «رسمیت» شناخته نشده است.

نهادها و موسسات معتبر چه می‌گویند؟

هرچند که سال‌هاست بارها و بارها درباره اثرات درمانی نیش و زهر زنبور بر بیماری‌های مختلف ادعاهای متنوعی مطرح می‌شود، اما نهادها و سازمان‌های علمی و معتبر و قابل استناد، این ادعاها را تایید نکرده‌اند.

برای نمونه، در بیانیه‌ها، اطلاعیه‌ها و صفحات رسمی سازمان‌های نظارتی مانند سازمان غذا و داروی ایالات متحده (FDA) یا موسسات علمی مثل مایوکلینیک (Mayo Clinic) محتوایی درباره تاثیر نیش و زهر زنبور و ملیتین به‌عنوان درمان سرطان یا بیماری‌های دیگر، وجود ندارد. FDA تنها زهر زنبور عسل را برای حساسیت‌زدایی از افرادی که به نیش زنبور آلرژی دارند، تایید کرده است.

خطرات زنبور درمانی

در کنار اینها، باید توجه داشت که در تمام این مطالعات، بر خطرات بالقوه درمان با زهر زنبور، از جمله واکنش‌های آلرژیک شدید، تأکید شده است.

همانطور که پیش‌تر نیز در مقاله‌ای در فکت‌نامه اشاره کرده بودیم، دوزهای بالای زهر زنبور در دوران بارداری نیز احتمالاً خطرناک (POSSIBLY UNSAFE) است؛ چراکه ممکن است باعث آزاد شدن هیستامین و در نتیجه انقباض رحم و در نتیجه سقط جنین شود.

درباره بیماری‌های خودایمنی مانند ام‌اس (MS)، لوپوس (SLE)، روماتیسم مفصلی (RA) هم وضعیت به همین ترتیب است؛ یعنی زهر زنبور ممکن است باعث فعال‌تر شدن سیستم ایمنی شود و این می‌تواند علائم بیماری‌های خودایمنی را تشدید کند.

بنابراین، این روش‌ها و ادعاها نه‌تنها در حال حاضر اثبات‌شده و علمی نیستند، بلکه بهره‌گیری از آنها بدون دستور پزشک متخصص و ترکیب آنها با داروها و مواد دیگر، می‌تواند آسیب‌رسان و خطرناک باشد.

با این توضیحات، فکت‌نامه به ادعای مطرح‌شده در شبکه‌های اجتماعی مبنی بر اینکه «تازه‌ترین تحقیقات علمی نشان داده که زهر زنبور عسل می‌تواند در عرض یک ساعت سرطان را درمان کند»، نشان «نادرست» می‌دهد.