ادعای نادرست درباره درمان بیماری‌های مختلف با نیش زنبور

در برنامه انارستان وابسته به شبکه افق برنامه‌ای تولید و پخش شده که در آن فردی به نام رامین تاجبخش  «استاد و محقق طب ایرانی» معرفی شده درباره زنبور درمانی توضیح می‌دهد. او می‌گوید که زنبور درمانی برای درمان «بیماری‌های سرد» مانند رماتیسم، آرتروز، ام‌اس و ناباروری کاربرد دارد. 

تاجبخش همچنین تاکید می‌کند؛ چون بعضی‌ها تحمل قرار گرفتن زنبور روی دست را ندارند می‌توانیم ۲۰ زنبور را همراه ۵۰ گرم دنبه در یک ظرف قرار دهیم زنبورها دنبه را نیش می‌زنند و بعد می‌میرند. دنبه نیش خورده را قطعه قطعه می‌کنیم و می‌گذاریم با حرارت کم بجوشد، بعد از اینکه روغن انداخت، روغن را صاف می‌کنیم و از آن برای کسانی که «بیماری سرد» مانند ام اس و آرتروز دارند استفاده می‌کنیم، به گفته او این برای کسانی که طبع سرد دارند موثر است. تاجبخش می‌گوید زنبور درمانی «۷۵ آیتم درمانی» دارد. این کارشناس «طب ایرانی» مدعیست نیش زنبور عسل، برای درمان ناباروی هم در زنان و هم مردان موثر است. برای درمان ناباروری چه در زنان و چه مردان، زنبور باید سه انگشت زیر ناف را بگزد، و این برای زنان مجاری ادرار را گرم می‌کند و عفونت و کیست و فیبروم را از بین می‌برد و برای مردان هم مجاری ادرار را گرم می‌کند. برای مردان گزیدن بالای شست پای چپ هم توصیه می‌شود.

اما این ادعاها چقدر درست است؟ آیا زنبور درمانی  و استفاده از نیش و زهر زنبور در پزشکی تایید شده است؟ مطالعات علمی در این باره چه می‌گویند؟

درباره بیماری‌های سرد 

«طب مزاجی» که مدعیست تعادل مزاج‌ها یا چهار طبع «سردی، گرمی، خشکی و رطوبت» به سلامت و عدم تعادل‌شان به بیماری منجر می‌شود، شبه‌علم است. این ادعاها ترکیبی از نقل قول‌هایی منسوخ‌شده از یونان باستان و قرون وسطی است. واژه‌های «گرمی» و «سردی»، تعریف دقیق و درستی ندارد و مدعیان شبه‌علم طب سنتی، هیچ معیاری ارائه نمی‌دهند که بر اساس آن بتوان پیش‌بینی کرد که چه ترکیبات و چه بیماری‌هایی گرم و کدام سرد هستند.

از این رو این ادعا که زنبور درمانی برای درمان بیماری‌های سرد، که مواردی چون رماتیسم، آرتروز، ام‌اس و ناباروری، را شامل می‌شود موثر است شبه علم است.

با وجود این در ادامه بررسی می‌کنیم که فارغ از «طبع» این بیماری‌ها آیا نیش یا زهر زنبور و یا سایر محصولات آن در درمان این بیماری‌ها موثر است؟ و آیا استفاده از آن به شکلی که در این ویدیو توضیح داده شد اثری دارد؟

زنبوردرمانی چیست؟

زنبوردرمانی یا آپیتراپی (Apitherapy) به شکل عمومی و رایج آن، شبه علمی است که مدعی استفاده از فرآورده‌های زنبور عسل، مانند عسل، موم، بره‌موم (ترکیب موم و عسل)، ژل رویال (شاه انگبین) و زهر و نیش زنبور برای درمان بیماری‌ها گفته می‌شود.

زنبوردرمانی قرن‌هاست که بخشی از طب سنتی است. در تمدن‌های یونان باستان، مصر، و چین این اعتقاد وجود داشت که می‌توان از محصولات زنبور عسل برای درمان جراحات و بیماری‌ها استفاده کرد. در این تمدن‌ها عسل برای التیام زخم‌ها و زهر زنبور را برای درمان آرتروز توصیه می‌شد. در قرون وسطی هم این عقیده وجود داشت که نیش زنبور برای درمان نقرس موثر است.

زهر زنبور (BV) یک ترکیب زیستی پیچیده است که شامل مختلفی از جمله پپتیدها (به‌ویژه ملیتین و فسفولیپاز A2 یا PLA2)، فسفولیپیدها، پروتئین‌ها، اسیدهای آمینه، آنزیم‌ها، کربوهیدرات‌ها، مواد معدنی و مقادیر کمی از ترکیبات فرار است.

در سه قرن اخیر، یعنی از اواسط قرن نوزدهم افرادی به استفاده از زنبور درمانی برای درمان بیماری‌های متعدد بازگشتند و سعی در احیای آن داشتند (لینک۱، لینک۲).

زنبوردرمانی و ام‌اس

زنبوردرمانی برای ام‌اس یک درمان تأیید شده یا توصیه شده در پزشکی نیست.

درمان با زهر زنبور (Bee venom therapy) یا به اختصار (BVT) از رایج‌ترین شکل‌های زنبوردرمانی است که هوادارن طب سنتی آن را برای درمان ام‌اس توصیه می‌کنند. ادعا این است که اجزای موجود در زهر زنبور عسل، مانند ملیتین و آپامین، ممکن است اثرات ضد التهابی یا تعدیل کننده سیستم ایمنی داشته باشند و از این طریق بر درمان ام‌اس اثر داشته باشند.

در سال ۲۰۰۵ یک کارآزمایی بالینی کوچک، افراد مبتلا به ام‌اس را که هر هفته این درمان را دریافت می‌کردند، با گروهی که درمانی دریافت نکرده بودند مقایسه کرد. با استفاده از اسکن MRI، نرخ عود بیماری، سطح ناتوانی، خستگی و کیفیت زندگی ارزیابی شد. پس از ۲۴ هفته، هیچ تفاوتی بین دو گروه در هیچ‌یک از این شاخص‌ها مشاهده نشد.

در سال ۲۰۰۸، یک مرور کلی از روش‌های غیرمتعارف درمان ام‌اس انجام شد که نشان داد فقط شواهد ناچیزی برای اثربخشی زهر زنبور وجود دارد.
در سال ۲۰۱۴ هم آکادمی عصب‌شناسی آمریکا شواهد موجود به نفع این ادعا را مرور و نتیجه‌گیری کرد که درمان با زهر زنبور احتمالاً در بهبود عود بیماری، ناتوانی، خستگی، ضایعات مغزی و کیفیت زندگی مرتبط با سلامت بیماران ام‌اس، بی‌تأثیر است.

در همه این مطالعات بر خطرات بالقوه درمان با زهر زنبور از جمله واکنش‌های آلرژیک شدید تأکید شده‌است.

سازمان‌های بزرگ ام‌اس مثل MS TRUST و MS SOCIETY در بریتانیا BVT را به عنوان درمانی برای ام‌اس به دلیل فقدان شواهد قوی و وجود خطر عوارض جانبی توصیه نمی‌کنند.

سازمان‌های نظارتی مانند سازمان غذا و داروی ایالات متحده (FDA) زهر زنبور عسل برای درمان ام‌اس تأیید نکرده. FDA تنها زهر زنبور عسل را برای حساسیت‌زدایی از افرادی که به نیش زنبور آلرژی دارند، تایید کرده است.

زنبوردرمانی و ناباروری

با وجود برخی تلاش‌ها برای نشان دادن تاثیر زنبوردرمانی بر ناباروری (لینک۱، لینک۲) و حتی تولید برخی محصولات واژینال … این درمان‌ها در آزمایش‌های بالینی مؤثر و ایمن ثابت نشده‌اند. 

یافته‌های یک تحقیق بر روی موش‌ها در سال ۲۰۲۱ هم اثر منفی درمان ناباروری با نیش زنبور را نشان داد. یافته‌های این مطالعه نشان داد که درمان مکرر با زهر زنبور، چه از طریق نیش زدن و چه از طریق تزریق، در موش‌های نر بالغ منجر به کاهش قابل توجه سطح تستوسترون، کاهش تعداد اسپرم،کاهش تحرک اسپرم، و افزایش بسیار چشمگیر درصد اسپرم‌های دارای ناهنجاری‌های مورفولوژیکی شد؛ همچنین، در مقایسه با گروه کنترل، تغییرات آسیب‌شناختی جدی در ساختار لوله‌های منی‌ساز (لوله‌های اسپرم‌ساز) مشاهده شد.

به‌طور کلی در درمان‌های ناباروری، نیش زنبور جایی ندارد.

زنبور درمانی و آرتروز

محصولات زنبور از جمله زهر و نیش آن، یک درمان تایید شده، برای آرتروز در پزشکی نیست. گفته می‌شود زهر زنبور عسل به دلیل اینکه حاوی ترکیبات فعال بیولوژیکی مختلفی مانند ملیتین و آپامین است که خواص ضد التهابی و ضد درد (تسکین‌دهنده درد) دارند برای درمان آرتروز و رماتیسم مفیدند. در این باره هم تلاش‌هایی شده (لینک۱، لینک۲) و محصولاتی تولید شده‌است.

با این حال، مجموعه شواهد  این ادعاها را تایید نمی کند یا آثار محدودی نشان می‌دهد زنبور درمانی جایی در این زمینه ندارد.

خطرات زنبور درمانی

تزریق زهر زنبور به‌صورت زیرپوستی تزریق شود احتمالاً بی‌خطر (LIKELY SAFE) است. با وجود این افراد ممکن است در محل تزریق دچار قرمزی و تورم شوند. اضطراب، تنگی نفس، احساس فشار در قفسه سینه، تپش قلب، سرگیجه، تهوع، استفراغ، اسهال، خواب‌آلودگی، گیجی، غش، و افت فشار خون می‌تواند از عوارض جانبی استفاده از زهر زنبور باشد. واکنش‌های آلرژیک شدید مانند آنافیلاکسی (واکنش آلرژیک کشنده) نیز ممکن است رخ دهد.
دوزهای بالا از زهر زنبور در دوران بارداری احتمالاً خطرناک (POSSIBLY UNSAFE) است؛ چرا که ممکن است باعث آزاد شدن هیستامین شود و این ماده می‌تواند منجر به انقباض رحم و در نتیجه سقط جنین گردد.
بیماری‌های خودایمنی مانند ام‌اس (MS)، لوپوس (SLE)، روماتیسم مفصلی (RA) هم وضعیت مشابه دارند. یعنی زهر زنبور ممکن است باعث فعال‌تر شدن سیستم ایمنی شود و این می‌تواند علائم بیماری‌های خودایمنی را تشدید کند.

روش استفاده از نیش یا زهر زنبور

رایج‌ترین روش استفاده از زهر زنبور در مطالعات انسانی تزریق زیرجلدی (Subcutaneous Injection) است که در آن دوز مشخصی از زهر تصفیه‌شده با سرنگ زیر پوست تزریق می‌شود. نیش مستقیم زنبور (Live Bee Sting Therapy)، ژل‌ها، کرم‌ها، پچ‌های پوستی، میکرونیدل (سوزن‌های ریز) حاوی دوز کنترل‌شده زهر از دیگر روش‌های استفاده از این محصول هستند.

روشی که در این ویدیو برای استفاده از زهر یا نیش زنبور توصیه می‌شود یعنی جوشاندن زهر در دما بالا به همراه دنبه هم ناکارآمد است. ساخت کرم‌ها و ژل‌های حاوی زهر زنبور عسل فرآیندی چند مرحله‌ای است که نیازمند فرمولاسیون دقیق برای اطمینان از پایداری، اثربخشی و ایمنی محصول دارد. اجزای زهر زنبور، به‌ویژه پپتیدها و آنزیم‌ها، می‌توانند در برابر حرارت، pH شدید یا برخی مواد شیمیایی تجزیه شوند. (لینک۱، لینک۲)

تعیین دمای دقیق برای «از بین رفتن» یا دناتوره شدن کامل پروتئین‌هایی مانند ملیتین (پپتید) و فسفولیپاز A2 (آنزیم‌) موجود در زهر می‌تواند پیچیده باشد. با وجود این مطالعات نشان داده‌اند که ملیتین دارای حداکثر پایداری در محدوده‌ای بین ۲۰ تا حدود ۴۳ درجه سانتی‌گراد است و بعد از آن تجزیه می‌شود.  فسفولیپاز A2 به طور کلی به عنوان یک آنزیم بسیار پایدار در برابر حرارت شناخته می‌شود و برای دناتوره شدن کامل به دماهای بسیار بالا (اغلب ۸۰ درجه سانتی‌گراد و بالاتر برای مدت زمان قابل توجه) نیاز دارد.

این در حالی است که به طور معمول در سرخ کردن عمیق (Deep Frying) دما بین ۱۷۵ تا ۱۹۰ درجه سانتی‌گراد است. در روغن‌گیری از دنبه، و به دست آوردن جزغاله‌ از آن، چنانچه در ویدیو گفته می‌شود، منطقی است که دما چیزی در همین محدوده باشد و دنبه مدت زمان طولانی روی حرارت باقی بماند.

از این رو حتی روشی که برای استفاده از زهر زنبور در اینجا آموزش داده می‌شود احتمالا به کلی اثر زهر و پروتئین‌های موجود در آن را از بین می‌برد و بی‌اثر است.

بنابراین فکت‌نامه به این ادعای مطرح شده در شبکه افق که از نیش و زهر زنبور عسل می‌توان برای درمان «بیماری‌های سرد» مانند ام‌اس و آرتروز و ناباروری استفاده کرد نشان «نادرست» می‌دهد.