چرا سرنگونی اف-۳۵ اسرائیل به دست پدافند جمهوری اسلامی ایران غیرممکن است؟

از نخستین روزهای جنگ ۱۲ روزه بین اسرائیل و ایران، رسانه‌های داخلی، شبکه‌های اجتماعی و بعضی حساب‌های کاربری تاثیرگذار بارها از انهدام یا سرنگونی جنگنده اف۳۵ اسرائیل در آسمان ایران صحبت کرده‌اند. مهم‌ترین آنها اعلام ارتش در روز دوم جنگ بود (لینک۱، لینک۲). در این روز، امیر سرتیپ حسن ابوترابی معاون روابط عمومی ارتش اصابت دو جنگنده اف۳۵ را اعلام کرد. این موضوع بلافاصله یک جریان رسانه‌ای راه انداخت و بعضی از رسانه‌ها از شکست افسانه اف۳۵ صحبت کردند. سومین مورد روز بعد در بویین زهرا (قزوین) اعلام شد. چهارمین مورد را هم روز ۲۶ خرداد، استاندار آذربایجان شرقی در تبریز اعلام کرد.

در میانه جنگ حتی تعداد انهدام‌های اعلامی بیشتر شد. اما در روزهای اخیر با اعلام آتش‌بس، ادعای «انهدام چهار فروند اف۳۵» یکی از جریان‌های اصلی رسانه‌ای در میان حامیان جمهوری اسلامی ایران و تریبون‌های رسمی و نیمه رسمی و رسانه‌ها بوده‌است.

با این حال می‌دانیم که تاکنون، جمهوری اسلامی ایران، هیچ سند و مدرکی از این ادعا نشان نداده‌است. بعضی از تحلیل‌گران مدعی هستند که در صورت نمایش قطعات جنگنده سقوط کرده، دستاوردهای نظامی و پدافندی ایران افشا می‌شود و به این دلیل از نمایش آن خودداری می‌کنند. با این حال رویکرد رسانه‌ای جمهوری اسلامی در برابر خبر سرنگونی دو پهپادهای اسرائیلی که هم طرف ایرانی و هم طرف اسرائیلی آن را تایید کردند، متفاوت است. این پهپادها نیز در میدان رزم بسیار مهم و موثر هستند و همان استدلال‌هایی که تحلیلگران برای اف۳۵ می‌آورند برای آنها هم وارد است. تازه جمهوری اسلامی دستش برای ساخت پهپاد بسیار بازتر است و توان مهندسی معکوس اف۳۵ را ندارد. اما تصاویر آنها بدون هیچ محدودیتی پخش می‌شود که یک تناقض است.

طی سه هفته اخیر، در شبکه‌های اجتماعی هم انبوهی از ویدیوهای نادرست، جعلی و ساختگی با هوش مصنوعی، نامربوط از وقایع دیگر، برش بازی کامپیوتری و … منتشر شده که مدعی بودند صحنه‌هایی از این انهام‌ها است. با این‌حال فکت‌نامه و سایر نهادها و محققان راستی‌آزمایی در سراسر دنیا این ویدیوها را بررسی و ادعای آنها را رد کردند (فرانس پرس، اسنوپس، ایندیا تودی، یاهو نیوز، AAP استرالیا، PressOne فیلیپین).

چند محقق مانند تام کوپر (متخصص تامکت‌های ایران) و سرگرد رایان بادنهایمر (خلبان بازنشسته اف۱۵ و اف۱۶ و گرداننده کانال یوتیوبی Max Afterburner) نیز با جزییات دقیق فنی، این موضوع را بررسی و رد کرده‌اند. جاستین برانکو استاد و پژوهشگر نیروی هوایی و فناوری در اندیشکده بریتانیایی موسسه سلطنتی خدمات متحد (RUSI) به بی‌بی‌سی گفت که چنین ادعاهایی با توجه به توانایی‌های نظامی ایران اعتبار ندارد.

اما آیا این ادعا ممکن است واقعیت داشته‌باشد؟

از اف۳۵ و چالش‌های رهگیری آن چه می‌دانیم؟

اف ۳۵ (F-35 Lightning II) یک جنگنده نسل پنجمی پنهان‌کار (Stealth) است که برای نفوذ به سامانه‌های پدافندی پیشرفته طراحی شده‌است. مهم‌ترین ویژگی‌های این جنگنده که رهگیری آن را دشوار می‌کند عبارتند از:

۱) سطح مقطع راداری بسیار کوچک (کمتر از ۰/۰۰۵ مترمربع)

سطح مقطع راداری، یعنی رادار، اندازه پرنده‌ای را که رصد کرده، چقدر می‌بیند. ترکیبی از طراحی هندسی بدنه برای انحراف امواج رادار و استفاده از کامپوزیت‌های سبک جاذب رادار در ساخت بدنه این جنگنده باعث می‌شود حتی رادارهای پیشرفته‌ای مانند S-300 یا S-400 نیز نتوانند آن را در فاصله‌ای مؤثر شناسایی کنند. سطح مقطع راداری کمتر از ۰/۰۰۵ مترمربع یعنی از چشم رادارها، این جنگنده، اندازه یک توپ گلف دیده می‌شود!

۲) سیستم ادغام حسگرها (Sensor Fusion)

در اف‌۳۵ فلسفه وجودی خلبان، کلا تغییر کرده‌است. سیستم پردازش Sensor fusion به همراه نمایشگرهای واقعیت افزوده AR در نمایشگر کلاه خلبان دغدغه ذهنی او را کاهش می‌دهد و به او اجازه می‌دهد تا به جای مدیریت حسگرها، درجه‌ها و دگمه‌های متعدد، بر تصمیم‌گیری‌های تاکتیکی تمرکز کند (Helmet-Mounted Display).

شش دوربین فروسرخ در سراسر بدنه جنگنده است و یک پوشش کروی کامل از محیط اطراف هواپیما ایجاد می‌کند (DAS مدل AN/AAQ-37). خلبان با این کلاه AR به معنای واقعی کلمه «از میان بدنه هواپیما» می‌بیند و موشک‌های شلیک‌شده به سمت خود را از هر زاویه‌ای شناسایی می‌کند.

۳) قابلیت‌های جنگ الکترونیک

اف۳۵ می‌تواند بدون روشن‌کردن رادار خود، اطلاعات موقعیت حریف را از ماهواره‌ها یا دیگر منابع جمع‌آوری کند و بدون افشای موقعیت خود عمل کند. دو سامانه کشف، رهگیری و جنگ الکترونیک این جنگنده برای ارزیابی آن در برابر پدافند جمهوری اسلامی بسیار مهم است:

1. رادار آرایه فازی اسکن الکترونیکی فعال (AESA) مدل AN/APG-81 ساخت نورثروپ گرومن آمریکا
2. سامانه جنگ الکترونیک AN/ASQ-239 Barracuda ساخت BAE Systems بریتانیا

جایگاه اف ۳۵ در شبکه رزمی: اف-۳۵ به تنهایی نمی‌جنگد بلکه به عنوان یک «گره» در یک شبکه اطلاعاتی است. این هواپیما می‌تواند تصویر یکپارچه خود از میدان نبرد را با بقیه جنگنده‌های نسل چهارم نظیر اف۱۵ یا مراکز زمینی و دریایی به اشتراک بگذارد.

در یک سناریوی حمله، یک اف-۳۵ می‌تواند به صورت پنهانی به حریم هوایی دشمن نفوذ کرده و با سامانه جنگ الکترونیک خود، اجزای سیستم پدافند را شناسایی و مکان‌یابی کند و این اطلاعات را برای جنگنده‌های اف ۱۵ که خارج از محدوده پدافندی پرواز می‌کنند، ارسال کند تا آنها با محموله سنگین تسلیحات خود اهداف را منهدم کنند. اف‌۳۵ صرفا از کنار پدافندها «یواشکی» عبور نمی‌کند؛ بلکه آنها را به صورت الکترونیکی از کار می‌اندازد.

مزیت‌های اف۳۵ ادیر

جنگنده‌ای که پدافند جمهوری اسلامی ایران با آن روبروست، یک اف ۳۵ استاندارد نیست. نسخه اف۳۵آی «ادیر» (به عبری: قدرتمند) بهینه‌سازی‌شده برای پاسخگویی به نیازهای عملیاتی منحصربه‌فرد اسرائیل است. مهمترین این اختصاصی‌سازی‌ها عبارتند از:

• مجموعه جنگ الکترونیک اسرائیلی: استراتژیک‌ترین تغییر در ادیر، جایگزینی سامانه جنگ الکترونیک استاندارد آمریکایی با یک سیستم اسرائیلی از شرکت البیت سیستمز (Elbit Systems) است. این معماری «plug-and-play» به نیروی هوایی اسرائیل اجازه می‌دهد تا بدون نیاز به تایید یا دخالت ایالات متحده، کتابخانه تهدیدات و الگوریتم‌های اخلالگری خود را به سرعت به‌روزرسانی کند. این سامانه به طور خاص برای مقابله با سامانه‌های پدافندی روسی مانند اس۳۰۰ و اس۴۰۰ و همچنین سامانه‌های بومی ایران طراحی و بهینه‌سازی شده است.
• سامانه‌های فرماندهی، کنترل، ارتباطات، کامپیوتر و اطلاعات (C4I): ادیر به سامانه‌های یکپارچه با شبکه فرماندهی نیروی هوایی اسرائیل متصل شده که پیوند داده (data-link) بین آن و سایر جنگنده‌ها و قوای رزمی در میدان را فراهم می‌کند.
• یکپارچه‌سازی تسلیحات بومی: ادیر برای حمل طیف وسیعی از تسلیحات ساخت اسرائیل، از جمله موشک‌های هوا به هوای پایتون ۵ و بمب‌های هدایت‌شونده دقیق اسپایس (SPICE) ساخت شرکت اسرائیلی رافائل، اصلاح شده که هدف‌شان دست‌یابی به توان پرتاب از راه دور به سمت مرکز سرزمین ایران است.
• قابلیت‌های افزایش برد: استبعاد مسافت یکی از بزرگترین چالش‌های اسرائیل برای هرگونه عملیات علیه ایران است. برای غلبه بر این چالش، اف‌۳۵آی تحت اصلاحات سخت‌افزاری و نرم‌افزاری برای افزایش برد قرار گرفته اما جزئیات آن محرمانه است.

مجموعه توانایی‌های اف۳۵، مفهوم «برتری هوایی» را بازتعریف کرده‌است. برتری هوایی در گذشته به معنای پیروزی در نبردهای تن به تن جنگنده‌ها بود. اما اف‌۳۵ نشان می‌دهد که برتری هوایی مدرن، به معنای برتری «شبکه» است. یک فروند اف-۳۵ با ایفای نقش همزمان به عنوان حسگر، اخلالگر و گره اشتراک‌گذاری داده، می‌تواند یک بخش از میدان نبرد را کنترل کند، پدافند حریف را سرکوب کند و سایر جنگنده و بمب‌افکن‌ها را هدایت کند حتی بدون اینکه لزوما یک گلوله شلیک کرده‌باشد.

از توانایی‌های پدافند یکپارچه «مدافعان آسمان ولایت» چه می‌دانیم؟

شبکه یکپارچه پدافند هوایی ایران، موسوم به «مدافعان آسمان ولایت»، یک ساختار چند لایه و پیچیده است که ترکیبی از سامانه‌های وارداتی از زمان شاه از غرب و پس از انقلاب از شرق، مهندسی معکوس‌شده مدل‌های غربی، بهینه‌سازی‌شده مدل‌های شرقی و مدل‌های تولید داخل استوار است. با این حال، ارزیابی این شبکه نباید تنها به فهرست تجهیزات محدود شود، بلکه باید معماری، قابلیت‌ها و مهم‌تر از همه، آسیب‌پذیری‌های ذاتی آن در برابر یک تهدید نسل پنجمی را بررسی کرد.

جمهوری اسلامی ایران، با ایجاد قرارگاه پدافند هوایی خاتم‌الانبیا در سال ۱۳۸۷ تلاش کرد تا سامانه‌های مختلف خود را در قالب یک شبکه ملی یکپارچه سازماندهی کند. این شبکه به صورت نظری در سه لایه اصلی عمل می‌کند:

۱) لایه برد بلند: این لایه ستون فقرات استراتژیک پدافند ایران است و وظیفه آن ایجاد منطقه پرواز ممنوع بر فراز مناطق حیاتی و مرزهای کشور است. بازیگران اصلی این لایه عبارتند از:

• اس ۳۰۰ (S-300PMU-2): ایران چهار آتشبار از این سامانه روسی دارد؛ با موشک‌های 48N6E2 با برد ۲۰۰ کیلومتر و رادار درگیری 6L96 با برد کشف حداکثر ۳۰۰ کیلومتر. این سامانه توانایی درگیری همزمان با چندین هدف، از جمله هواپیماها و موشک‌های بالستیک را دارد.
• باور-۳۷۳: معادل بومی اس-۳۰۰ (گاهی با اغراق اس ۴۰۰) معرفی می‌شود، از موشک‌های خانواده صیاد (به‌ویژه صیاد-۴ با برد ادعایی بیش از ۲۰۰ کیلومتر) استفاده می‌کند و ادعا می‌شود قادر به رهگیری اهداف در فواصل بیش از ۳۰۰ کیلومتر و ارتفاع ۲۷ کیلومتر است.

• اس-۲۰۰ (S-200): یک سامانه قدیمی اتحاد شوروی که با وجود برد بلند (تا ۳۰۰ کیلومتر)، از نظر فناوری بسیار عقب‌مانده و در برابر جنگ الکترونیک مدرن به شدت آسیب‌پذیر است.
• ۱۵ خرداد: سامانه بومی پدافند هوایی ایران (مهندسی معکوس چند پلت‌فرم متفاوت) به‌عنوان مکمل سامانه‌های دوربردی مانند اس-۳۰۰ و باور-۳۷۳ طراحی شده‌است و توانایی درگیری با اهداف در برد ۷۵ تا ۱۲۰ کیلومتر و ارتفاع حدود ۳۰ کیلومتر را دارد. پانزده خرداد از موشک‌های صیاد-۲ و صیاد-۳ استفاده می‌کند.

۲) لایه برد متوسط: این لایه وظیفه دفاع نقطه‌ای از تاسیسات حساس و تامین پوشش پدافندی برای نیروهای زمینی متحرک را بر عهده دارد. این لایه متنوع‌ترین بخش پدافند ایران است و شامل سامانه‌هایی مانند:

• سوم خرداد: این سامانه که با سرنگونی پهپاد آمریکایی گلوبال هاوک در سال ۱۳۹۸ مشهور شد، یک سیستم متحرک است. رادار و پرتابگرهای آن روی یک خودرو نصب شده‌اند (سامانه بوک-M2).

• خانواده رعد: مجموعه‌ای از سیستم‌های میان‌برد متحرک که در مدل‌های مختلف برای مقابله با اهداف متنوع طراحی شده‌اند.
• مرصاد: نسخه بومی‌سازی شده و دیجیتالی سامانه آمریکایی هاوک (HAWK) از دهه ۱۹۷۰.

۳)‌ لایه برد کوتاه: این سامانه‌ها آخرین خط دفاعی در برابر تهدیداتی مانند موشک‌های کروز، پهپادهای انتحاری و بالگردهایی هستند که در ارتفاع پایین پرواز می‌کنند. این لایه شامل سیستم‌های مجید، دزفول، ۹ دی، تور M1 و طیف گسترده‌ای از موشک‌های دوش‌پرتاب (MANPADS) مانند میثاق است.

ابتکار VHF در مدافعان آسمان ولایت:‌ چالش اصلی پدافند در برابر اف۳۵، غلبه بر پنهان‌کاری است. جهاد خودکفایی سپاه برای این منظور، ابتکار استفاده از رادارهای هشدار اولیه (Early Warning) که در باندهای فرکانسی پایین‌تر مانند VHF عمل می‌کنند را پیاده کرد.

منطق فیزیکی این رویکرد آن است که طول موج‌های بلندتر رادارهای VHF (طول موج حدود چند متری) می‌توانند توسط اجزای بزرگتر بدنه اف۳۵ (مثلا سکان‌های عمودی) بازتابیده شوند. زیرا این اجزا برای پنهان‌کاری دربرابر رادارهای پدافندی با فرکانس بالاتر (با طول موج سانتی‌متری) بهینه شده‌اند. این پدیده (Rayleigh resonance) به صورت تئوریک می‌تواند یک «سرنخ» از حضور یک شی پنهان‌کار ارائه دهد. به این ترتیب جمهوری اسلامی ایران برای این منظور از سامانه‌هایی مانند مطلع‌ الفجر (بومی، VHF) و رزونانس-ان‌ای قدیر (روسی، VHF) استفاده می‌کند.

تصویر زیر مبنای این تاکتیک است. شبیه‌سازی نشان می‌دهد اف۳۵، در باند فرکانسی X که رادارهای پدافندی مانند اس۳۰۰، باور۳۷۳ و هاوک از آن استفاده می‌کنند از جلو تقریبا دیده نمی‌شود (پایین سمت راست). اما با افزایش طول موج، از جهات مختلف امکان دیده شدن دارد. یک تحلیل‌گر چینی هم مدعی شده با این مدل که حدود ۶۴ سال پیش، جمهوری خلق چین توانسته بود ۴ فروند هواپیماهای شناسایی U-2 را که از تایوان به سمت این کشور می‌آمدند سرنگون کند، جمهوری اسلامی ایران، می‌تواند از پشت، اف‌۳۵ را سرنگون کند.

جایگاه ویژه تامکت‌های شکاری: اف۱۴ها (Grumman F-14 Tomcat) در زمان ورود به ایران (دهه ۱۹۷۰) پیشرفته‌ترین رهگیرهای دنیا بودند. رادار این جنگنده در زمان خود توانایی رهگیری چند هدف در برد بیش از ۱۰۰ کیلومتر را داشت (AN/AWG-9). موشک فونیکس با برد ۱۰۰ تا ۱۸۰ کیلومتر، توانایی درگیری خارج از میدان دید را فراهم می‌کرد. جمهوری اسلامی ایران مدعیست اف ۱۴ها را به شبکه پدافند لایه‌ای «مدافعان آسمان ولایت» متصل کرده‌است. اما اتصال عملیاتی این جنگنده‌ها به سیستم‌های C4I، رادارهای زمینی و سامانه‌های موشکی نیاز به سازگاری سخت‌افزاری و نرم‌افزاری دارد که شواهدی برای موفقیت آن وجود ندارد. استفاده از اف-۱۴ در پدافند بیشتر کارکرد تبلیغاتی یا اضطراری دارد تا نقش مؤثر عملیاتی.

«مدافعان آسمان ولایت» یک سامانه یکپارچه و همگون که از ابتدا با یک معماری واحد طراحی شده باشد، نیست. این شبکه مجموعه‌ای ناهمگون از سامانه‌های دوران شوروی، آمریکایی دوره جنگ سرد، چینی، روسی و مهندسی معکوس و تولید داخل است که هر کدام متعلق به نسل‌ها سرشت‌های فناورانه متفاوتی هستند. یکپارچه‌سازی واقعی این سیستم‌های ناهمخوان در یک شبکه بی‌نقص و سریع، یک چالش فنی عظیم است و احتمالا شکاف‌ها و تاخیرهایی در تبادل داده دارد که یک دشمن پیشرفته می‌تواند از آنها بهره‌برداری کند.

سناریو درگیری اف ۳۵ ادیر با پدافند «مدافعان آسمان ولایت»

در یک سناریوی محتمل، یک رادار غدیر (یا مطلع‌الفجر متحرک)، مستقر در ارتفاعات غرب کشور، مشرف به عراق ممکن است بتواند حضور یک گروه پروازی از اف۳۵ها را در فاصله‌ای دور (مثلا در شرق سوریه) تشخیص دهد.

اما رادار VHF تنها می‌تواند یک «نقطه» با دقت پایین روی صفحه نمایش ایجاد کند که نشان‌دهنده حضور یک هدف پنهان‌کار در یک «منطقه» وسیع است. چون طول موج VHF در حد متر است، فاقد «دقت» لازم برای نمایش یک مسیر حرکت پایدار و باکیفیت از هدف است که برای هدایت موشک پدافند ضروری است. بنابراین برای تکمیل زنجیره سرنگونی اف‌۳۵ (کشف، تثبیت، رهگیری، هدف‌گیری، درگیری) اطلاعات خام کشف‌شده را باید به یک رادار کنترل آتش با فرکانس بالا (مانند سامانه اس-۳۰۰ یا باور-۳۷۳) «واگذار» کند.

سپس رادار اس ۳۰۰ یا باور ۳۷۳ در جهت تقریبی هدف می‌چرخد و شروع به جستجو می‌کند تا بتواند روی هدف «قفل» کند. این لحظه «واگذاری» و «فعال‌سازی»، ضعیف‌ترین حلقه در زنجیره است. سامانه جنگ الکترونیک اسرائیل ادیر برای پدافندهای روسی ایران و سوریه بهینه شده‌اند و به محض اینکه رادار کنترل آتش سیستم ایرانی فعال می‌شود، سامانه خودکار هواپیما این سه کار را انجام می‌دهد:

1. اخلالگری قدرتمند (Jamming): رادار AESA هواپیما می‌تواند پرتوهای متمرکزی از انرژی الکترونیکی را به سمت آنتن فرستنده رادار حریف ارسال کرده و آن را به طور کامل کور می‌کند.
2. فریب (Deception): سامانه جنگ الکترونیک Barracuda می‌تواند اهداف کاذب متعددی را شبیه‌سازی کرده و رادار حریف را با اطلاعات غلط اشباع کند.
3. مانور و پنهان‌کاری: اف‌۳۵ با استفاده از آگاهی موقعیتی برتر خود، می‌تواند به سادگی با یک مانور کوچک، خود را از مخروط پوشش رادار حریف خارج کند.

بنابراین در حالی که یک کشف گذرا و با دقت پایین امکان‌پذیر است، دستیابی به یک رهگیری پایدار و باکیفیت و در نهایت یک درگیری موفق، بسیار نامحتمل است. این یک گمانه زنی نیست و بارها جنگنده‌های اسرائیل، با سرکوب پدافند اس ۲۰۰ و اس ۳۰۰ سوریه این موضوع را آزمایش کرده‌اند. شبکه «مدافعان آسمان ولایت» در برابر یک کارزار سیستماتیک سرکوب پدافند هوایی بسیار آسیب‌پذیر است (SEAD/DEAD).

با این‌حال این ویژگی‌های «مدافعان آسمان ولایت» مربوط به پیش از اکتبر ۲۰۲۴ (عملیات روزهای توبه) است. در این عملیات در ۵ آبان ۱۴۰۳، بخش‌های مهمی از این شبکه فروپاشید. فکت‌نامه مهم‌ترین اجزای شبکه پدافندی جمهوری اسلامی ایران را در گزارشی در همان زمان بررسی کرده‌بود. از بین رفتن گره‌های ارتباطی پدافند از آن زمان مشهود بود.

در نهایت در ساعت اولیه جنگ ۱۲روزه، شبکه «مدافعان آسمان ولایت» و قرارگاه پدافند خاتم الانبیا، بدون هیچ واکنشی، فروپاشید و تا زمان نگارش این مطلب در ۱۲ تیر ۱۴۰۴، آسمان غرب کشور به روی پروازها بسته است.

آنچه باقی مانده، تعداد انگشت‌شماری از پرتابگرهای پدافندی بازمانده و ایزوله است (شاید یک سامانه متحرک سوم خرداد یا چند قبضه دوش‌پرتاب). این سیستم‌ها فاقد اطلاعات و هدایت از سوی یک شبکه راداری گسترده‌تر بوده و اساسا «کور» عمل می‌کنند. یک اف-۳۵آی رادارهای برد کوتاه و منفرد آنها به راحتی پیدا و دچار اخلال یا انهدام می‌کند. بنابراین نیروی پدافند در چنین شرایطی این سامانه‌ها را به‌طور کامل پنهان کرده و از دسترس خارج می‌کند تا از بین نروند.

در چنین محیطی، اف-۳۵آی از آزادی عمل تقریبا کامل برخوردار است. تهدید دیگر از جانب یک سامانه یکپارچه نیست، بلکه از یک شلیک شانسی توسط یک سلاح برد کوتاه با هدایت بصری ناشی می‌شود؛ سطح تهدیدی که چندین مرتبه پایین‌تر و کاملا قابل مدیریت است. احتمال رهگیری در این مرحله نزدیک به صفر است. هرگونه ادعای سرنگونی یک اف-۳۵ در این شرایط، بدون وجود هرگونه شواهد قابل راستی‌آزمایی (مانند لاشه هواپیما، داده‌های راداری تأیید شده یا اسارت خلبان) هیچ اعتباری ندارد.