تکرار ادعاهای نادرست درباره ذخایر لیتیوم ایران

سیدمحمد حسینی، معاون پارلمانی دولت ابراهیم رئیسی و وزیر پیشین ارشاد و نماینده پیشین مجلس شورای اسلامی، روز ۱۷ مارس ۲۰۲۵ (۲۷ اسفند ۱۴۰۳) در حساب کاربری خود در X با انتشار ویدیویی، ادعا کرد که «ایران با حدود ۸ و‌ نیم میلیون تن ذخیره لیتیوم»، در آستانه «انقلاب لیتیوم» قرار دارد.

حسینی در پست خود نوشته است:

«ایران در آستانه #انقلاب_لیتیوم_سبز!
ماده‌ای که #پادشاه_فلزات و نفت آینده محسوب می شود و ایران با حدود ۸ و‌ نیم میلیون تن ذخیره لیتیوم می‌تواند در جمع ۱۰ کشور برتر دارای ذخایر لیتیوم قرارگیرد.
ماده اولیه‌ای که ایران را وارد زنجیره تامین جهانی باتری و #خودروهای_برقی خواهد کرد!»

در این پست، ویدیویی نیز به اشتراک گذاشته شده که در آن درباره نقش لیتیوم در آینده انرژی دنیا صحبت می‌کند و می‌گوید «ایران در آستانه انقلاب لیتیوم سبز» قرار دارد و «هدایت آینده اقتصادی جهان در اختیار کشورهایی خواهد بود که دسترسی بیشتری به منابع لیتیوم دارند.»

در این ویدیو همچنین ادعا شده که وزارت صمت (صنعت، معدن و تجارت) به تازگی «در گزارشی با جزئیات بی‌سابقه، نتایج یک سال نمونه‌برداری علمی از شورابه‌های نمکی ۳ استان را منتشر کرده که نشان می‌دهد ذخایر قابل توجهی از لیتیوم در بخش‌هایی از کشور از جمله قم و سمنان وجود دارد.»

ادعای ذخیره ۸ و نیم میلیون تنی لیتیوم در ایران، نادرست و حاصل تکرار یک اشتباهِ خبری است.

افسانه ذخایر لیتیوم ایران از کجا شروع شد؟

به نظر می‌رسد جدی‌ترین خبرها و گزارش‌ها درباره وجود لیتیوم در ایران، طی دو مقطع اوج گرفته است؛ نخست اواخر سال ۱۴۰۱ یعنی زمانی که خبر کشف اولین معدن لیتیوم ایران منتشر شد. آن زمان ابراهیم‌علی مولابیگی مدیرکل دفتر امور اکتشاف وزارت صمت مقدار این ذخیره لیتیوم در دشت قهاوند در استان همدان را ۸/۵ میلیون تن «کانسنگ لیتیوم» عنوان کرد؛ اما ایرنا و برخی دیگر از رسانه‌ها با اشتباه در ذکر خبر، این عدد را ۸/۵ میلیون تن «لیتیوم» ذکر کرد و همین اشتباه از زبان برخی مسئولان نیز تکرار شد. هرچند مدتی بعد البته این خبرها و اشتباهات از سوی برخی مقام‌های مرتبط، تکذیب و تصحیح شد و توضیح داده شد که میزان ذخیره لیتیوم ایران حداکثر «۶۰۰ تن» تخمین زده می‌شود، اما همان عدد نادرست، همچنان در رسانه‌ها، شبکه‌های اجتماعی و حتی از سوی برخی چهره‌های شناخته‌شده جمهوری اسلامی تکرار می‌شود. (لینک۱، لینک۲)

فکت‌نامه پیش‌تر نیز به این ادعاها پرداخته بود و درباره درست نبودن آنها توضیح داده بود:

مقطع دوم، کمتر از یک سال بعد از آن بود که در شبکه‌های اجتماعی ادعا شد حکومت دریاچه ارومیه را به عمد خشک کرده تا از زیر آن لیتیوم برداشت کند. این خبر همان زمان از سوی مسئولان و برخی کارشناسان تکذیب شد و بعد از آن نیز دیگر از سوی ادعاکنندگان و تکذیب‌کنندگان به طور جدی پیگیری نشد.

یکی از جدیدترین نمونه‌های این مساله، توییت سیدمحمد حسینی است که البته خود آن نیز بر مبنای تکرار ادعایی است که در روزهای پایانی اسفند ۱۴۰۳ به طور گسترده در پایگاه‌های خبری داخل ایران و شبکه‌های اجتماعی فارسی دست به دست شد. (لینک۱، لینک۲)

استناد به گزارشی که قابل استناد نیست

ویدیویی که آقای حسینی در شبکه اجتماعی ایکس به اشتراک گذاشته، مربوط به یک پایگاه خبری به نام «خط انرژی» است که این ویدیو را یک روز قبل از آن یعنی ۱۶ مارس ۲۰۲۵ (۲۶ اسفند ۱۴۰۳) در شبکه‌های اجتماعی از جمله صفحه اینستاگرام خود منتشر کرده بود.

ادعای انتشار «اولین گزارش رسمی از کشف لیتیوم در ایران» و استناد به گزارش «وزارت صمت با جزئیات بی‌سابقه»، محدود به «خط انرژی» نیست و دست‌کم چهار روز قبل از آن، نسخه‌های متنی این ادعا به شدت دست به دست شده بود. (لینک۱، لینک۲، لینک۳)

در این گزارش‌ها ادعا شده که این پروژه بعد از «یک سال نمونه‌برداری علمی» و «با همکاری کارشناسان روسیه و استفاده از فناوری‌های پیشرفته» به نتیجه رسیده و نتایج آن را وزارت صمت منتشر کرده است. همچنین ادعا شده که «بیشترین غلظت لیتیوم در دریاچه نمک قم، سپس در خور و طرود ثبت شده و این کشف می‌تواند ایران را به بازیگری مهم در صنعت لیتیوم تبدیل کند.»

در ادامه نیز جزئیات مبهمی از این گزارش ادعایی، منتشر شده و با ادبیاتی خاص در بخش‌های پایانی آن نوشته شده «این گزارش تنها یک دستاورد علمی نیست، بلکه سندی دیپلماتیک است که ظرفیت ایران را برای مشارکت در زنجیره تأمین انرژی‌های پاک نشان می‌دهد»؛ ادبیاتی که به نظر نمی‌رسد در یک گزارش علمی و معتبر و رسمی ذکر شده باشد و ظاهرا در تنظیم خبرها اضافه شده است.

بررسی‌ها نشان می‌دهد که احتمالا خبرگزاری فارس منشاء اولیه انتشار این گزارش بوده است. این گزارش، روز ۲۲ اسفند ۱۴۰۳ در فارس منتشر شد و بازنشر آن در شبکه‌های اجتماعی (نمونه۱، نمونه۲، نمونه۳) و پایگاه‌های خبری دیگر از جمله «مشرق‌نیوز»، همشهری‌آنلاین، اقتصادآنلاین و روزنو در ساعات و روزهای بعد از آن تکرار شده است.

جدا از جزئیاتی که ما را نسبت به اعتبار چنین گزارشی مشکوک می‌کند، جستجوهای فکت‌نامه به دو زبان فارسی و انگلیسی در رسانه‌های معتبر و وبسایت‌های خبرگزاری‌ها، سایت وزارت صمت، سایت سازمان توسعه و نوسازی معادن و صنایع معدنی ایران (ایمیدرو) و حتی رسانه‌های غیرفارسی و نشان می‌دهد که از این گزارش منسوب به وزارت صمت هیچ رد و نشانی وجود ندارد. جستجوها در وبسایت خبرگزاری‌های داخلی ایران نیز جز همان مورد گزارش فارس، نتیجه‌ای در پی ندارد.

طبیعی است که اگر چنین پروژه مهم و سرنوشت‌سازی بین دو کشور، آن هم ایران و روسیه، انجام شده و نتایجی منحصربه‌فرد از آن از سوی یک وزارتخانه رسمی منتشر شده باشد، دست‌کم باید در رسانه‌های رسمی ایران، و حتی در روسیه یا کشورهایی که چنین اخباری را دنبال می‌کنند، اثر و خبری از آن پیدا می‌شد یا حداقل یک مقام رسمی جمهوری اسلامی به چنین دستاورد بزرگی اشاره می‌کرد؛ اما همانطور که گفته شد، هیچ نشانه‌ای از چنین ادعایی وجود ندارد.

در این میان، دو نکته دیگر نیز قابل توجه است. نخست اینکه تنها دو روز پیش‌تر در تاریخ بیستم اسفند ۱۴۰۳، خبرگزاری فارس مطلب دیگری با عنوان «همکاری تهران و مسکو برای کشف لیتیوم در بیابان‌های ایران» منتشر کرده و در آن نوشته بود که «ایران و روسیه همکاری خود برای کشف منابع لیتیوم در ایران را کلید زده‌اند و مقادیر این فلز در شورابه‌های سه استان ایران یافت شده است.» و در ادامه نیز نوشت: «گزارشی به دست فارس رسیده که مشخص می‌کند مسکو در اکتشاف لیتیوم با تهران همکاری می‌کند و کارشناسان روس در کنار آزمایشگاه‌های پیشرفته این کشور در اختیار ایران قرار دارد.» بدین ترتیب فارس ادعا کرده «گزارشی اختصاصی» را در اختیار دارد و دو روز بعد می‌نویسد «وزارت صمت … گزارشی بی‌سابقه را منتشر کرده است.»

ما نمی‌دانیم استناد فارس به کدام گزارش است، اما در مطالب این خبرگزاری تناقض‌هایی وجود دارد که اعتبار آن را زیر سوال می‌برد. در گزارش دوم فارس گفته شده بیشترین غلظت لیتیوم ایران ۸۱.۴ ppm است اما دو روز قبل همین خبرگزاری نوشته بود که «عیار اقتصادی استخراج لیتیوم بیش از ۱۰۰ ppm است.» با این حال، فارس و رسانه‌های بازنشرکننده این گزارش اصرار دارند که کشف لیتیوم با این عیار پایین نیز ایران را در آستانه «انقلاب لیتیوم» قرار داده است.

در کنار اینها، گزارش‌ها و اظهارنظرهای دیگری نیز وجود دارد که نادرست بودن ادعاهای افسانه‌ای درباره لیتیوم ایران را تایید می‌کند. مثلا رئیس سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات معدنی گفته است: «این سازمان تاکنون ذخایر اقتصادی لیتیوم به عنوان عنصر پایه توسعه باتری‌های لیتیوم-یون را شناسایی نکرده است و ذخایری که در شورابه‌ها و همچنین در پگماتیت‌ها شناسایی کردیم، چندان اقتصادی نیست.»

از برنامه‌های مربوط به لیتیوم در ایران چه می‌دانیم؟

جستجو در منابع مرتبط با وزارت صمت و سازمان توسعه و نوسازی معادن و صنایع معدنی ایران (ایمیدرو) نشان می‌دهد که برنامه‌هایی از سوی جمهوری اسلامی ایران در زمینه کشف و بهره‌برداری منابع لیتیوم در جریان است.

شهریور ۱۴۰۲ ایمیدرو اعلام کرد که این سازمان «به‌منظور حرکت هدفمند در حوزه مواد معدنی حیاتی و راهبردی نظیر لیتیوم، اقدام به تهیه نقشه راه کرده و بر این اساس اقدامات منسجمی در راستای توسعه فعالیت‌های اکتشاف و فرآوری آغاز کرده است» و «توسعه فعالیت‌های اکتشافی لیتیوم» نیز یکی از اهداف این برنامه عنوان شد. همچنین به همکاری با شرکت‌های روسی در این طرح اشاره شده و اعلام شد که «در نخستین برنامه اجرا شده پس از حضور متخصصان روسی در کشور، نمونه برداری از منابع شورابه ای قم، خور و بیابانک، مهر جان، میانی، ترود و حاج علیقلی انجام شد».

یک سال و دو ماه بعد یعنی در آبان ۱۴۰۳ حسن صدیقی - مجری طرح مواد و عناصر معدنی حیاتی و راهبردی ایمیدرو - اعلام کرد که «این سازمان برای تامین مواد معدنی حیاتی و راهبردی کشور، پنج راهکار را طی امسال اجرایی کرده است.» او در ادامه گفت که «اکنون با شرکت‌های دانش‌بنیان برای چهار ماده معدنی شامل لیتیوم، نیکل، کبالت و بیتومین در حال مذاکره هستیم» و «انجام مطالعات تدوین استراتژی‌های سرمایه‌گذاری و تجاری‌سازی برای مواد معدنی حیاتی نیز در سال جاری برای سه ماده معدنی لیتیوم، پتاسیم و فسفات در دست اجرا است».

وجود چنین گزارش‌هایی نشان می‌دهد که از یک سال و نیم قبل برنامه‌های ایران در زمینه لیتیوم و همکاری با طرف‌های روسی برای این منظور، به طور رسمی اعلام شده اما دست‌کم تا حدود پنج ماه قبل (آبان ۱۴۰۳) حرفی فراتر از «در حال مذاکره هستیم» و «انجام مطالعات» شده نشده است. ضمن اینکه پس از آن تاریخ نیز هیچ گزارش و خبری درباره سرنوشت این برنامه‌ها اعلام نشده و ایمیدرو نیز خبر تازه‌ای در این زمینه اعلام نکرده است. بنابراین، اسناد و شواهدی مبنی بر وجود گزارش منتسب به وزارت صمت و طرف‌های روسی، جز در چند پایگاه خبری و برخی صفحات شبکه‌های اجتماعی، وجود ندارد.

به شکل خلاصه می‌توان گفت که:

۱- ادعای وجود ۸ و نیم میلیون تن ذخیره لیتیوم در ایران صحت ندارد و توضیح دقیق این است که ایران ۸ و نیم میلیون تن کانسنگ لیتیوم دارد و میزان ذخیره این فلز در ایران حداکثر ۵۰۰ تا ۶۰۰ تن تخمین زده می‌شود که به نسبت کشورهای دارای ذخایر غنی اين فلز ارزشمند، ناچیز است. این عدد تنها یک‌صدم قزاقستان است که در رتبه بیست‌وچهارم این رده‌بندی قرار دارد.

۲- هرچند شواهد قابل استنادی درباره مطالعات ایران در زمینه لیتیوم و همکاری با برخی شرکت‌های روسی در این رابطه وجود دارد، اما گزارشی که به وزارت صمت و نتایج کار علمی مشترک جمهوری اسلامی ایران و روسیه نسبت داده می‌شود، تنها در برخی پایگاه‌های خبری ادعا شده و هیچ رد و نشانی از آن در هیچ منبع و مرجع رسمی و معتبری (داخلی و خارجی) وجود ندارد.

۳- تا کنون مراجع رسمی و معتبری که در زمینه‌های مرتبط با زمین‌شناسی، معادن و مواد معدنی فعالیت می‌کنند، از جمله سازمان زمین‌شناسی ایالات متحده (USGS) و اتحادیه علوم زمین اروپا (EGU)، اعلام مراجع ایرانی درباره کشف منابع لیتیوم در همدان را بطور رسمی تایید نکرده‌اند.

سید محمد حسینی، معاون پارلمانی دولت ابراهیم رئیسی و وزیر ارشاد دولت احمدی‌نژاد، می‌گوید ایران با برخورداری از «۸ و نیم میلیون تن ذخیره لیتیوم» در آستانه «انقلاب لیتیوم سبز» قرار دارد.
این ادعا نادرست و تکرار ادعاهای مشابه قبلی است که در سال‌های اخیر با یک اشتباه خبری آغاز شد.
تنها گزارش عمومی که منابع داخلی از کشف لیتیوم در ایران داده‌اند، مربوط به اواخر سال ۱۴۰۱ است که یک مقام وزارت صمت اعلام کرد در استان همدان «۸/۵ میلیون تن کانسنگ لیتیوم» کشف شده که در بهترین حالت به استخراج ۵۰۰ تا ۶۰۰ تن لیتیوم منجر می‌شود. این عدد یک‌صدم ذخایر قزاقستان است که در رده‌بندی کشورها در رده بیست‌وچهارم قرار دارد.
در این ادعاها که در برخی پایگاه‌های خبری و شبکه‌های اجتماعی تکرار شده، به گزارشی «جدید و بی‌سابقه» از وزارت صمت استناد می‌شود که اثر و نشانه‌ای از آن دیده نمی‌شود.
هرچند شواهد قابل استنادی درباره مطالعات ایران در زمینه لیتیوم و همکاری با برخی شرکت‌های روسی در این رابطه وجود دارد، اما تا کنون هیچ مراجع رسمی و معتبری کشف منابع قابل توجه لیتیوم در ایران را بطور رسمی تایید نکرده‌ است.
با توجه به این توضیحات هیچ نشانه‌ای در تایید این ادعا که «ایران در آستانه انقلاب لیتیوم» قرار دارد در دست نیست و ادعای وجود «۸ و نیم میلیون تن ذخیره لیتیوم» تکرار ادعاعای «نادرست» پیشین است.