آیا کم بودن بدهی خارجی یک فرصت برای رشد اقتصادی است؟

محمدحسن ابوترابی‌فرد خطیب جمعه تهران، در خطبه‌های نمازجمعه ۲۱ دی ۱۴۰۳ گفت: «ما در بین ۱۰ کشوری که کمترین بدهی خارجی را دارند از کمترین سطح بدهی خارجی برخورداریم.»

او در سخنرانی خود، کم بودن بدهی را یکی از ظرفیت‌های اقتصادی برای تحقق «رشد اقتصادی پایدار ۸ درصد در ایران اسلامی» معرفی کرد. اشاره او به صحبت‌های اخیر علی خامنه‌ای است که در سخنرانی روز ۱۹ دی ماه مدعی شده بود: «تحقق رشد هشت درصد بدون احتیاج به خارج، امکان‌پذیر است.»

این گفته رهبر جمهوری اسلامی همان روز درستی‌سنجی شد و از فکت‌نامه نشان «شاخ‌دار» گرفت.

اولین بار نیست که مقام‌های ارشد جمهوری اسلامی بدهی نسبتا پایین خارجی ایران را یک دستاورد معرفی می‌کنند. پیش‌تر رهبر جمهوری اسلامی در یک سخنرانی عمومی به تاریخ ۲۳ فروردین ۱۴۰۱ بدهی «نزدیک به صفر» جمهوری اسلامی را در شرایط تحریم یک «موفقیت بزرگ» توصیف کرده و گفته بود:

«کشور ما با وجود تحریم، با وجود سختگیری‌ها، دچار بدهکاری نشد. خیلی از کشورها را شما نگاه کنید ــ همسایه و غیر همسایه‌ی ما ــ با اینکه نه تحریم بودند، نه این همه دشمنی داشتند، سیصد میلیارد، چهارصد میلیارد به بانک جهانی،‌ به صندوق بین‌المللی [پول]، به فلان کشور بدهکار شدند. بدهکاری ما نزدیک صفر است ــ صفر نیست، امّا نزدیک صفر است ــ این موفّقیّت کمی نیست»

فکت‌نامه همان زمان نیز این گفته را درستی‌سنجی کرد و به آن نشان «گمراه‌کننده» داد. به این دلیل که پایین بودن بدهی خارجی نه نشانه موفقیت، بلکه نشان‌دهنده کم‌اعتباری، انزوای اقتصادی و قطع دسترسی ایران به منابع مالی بین‌المللی، خطوط اعتباری است.

حالا بعد از گذشت نزدیک به سه سال از اظهارنظر رهبر جمهوری اسلامی در این زمینه، باید دید بدهی خارجی ایران چه وضعیتی پیدا کرده است؟ و آیا وضعیت فعلی به به معنی وجود یک امتیاز یا یک «ظرفیت» ویژه برای تحقق رشد اقتصادی بالا است؟

میزان بدهی خارجی ایران چقدر است؟

بر اساس داده‌های نماگرهای اقتصادی بانک مرکزی میزان بدهی خارجی ایران با احتساب معوقات در پایان بهار ۱۴۰۳ به ۵/۸ میلیارد دلار بوده است. این پایین‌ترین حد بدهی خارجی ایران در یک دهه گذشته است که به نسبت ارزش تولید ناخالص داخلی به کمتر از یک و نیم درصد کاهش پیدا کرده است.

بانک جهانی در آخرین ارزیابی‌های خود ارزش جاری تولید ناخالص داخلی ایران در سال ۲۰۲۳ میلادی را ۴۰۴/۶ میلیارد دلار ارزیابی کرده است. صندوق بین‌المللی پول هم در آخرین ارزیابی‌های خود که در بهار امسال به‌روز شده ارزش جاری تولید ناخالص داخلی ایران را در سال ۲۰۲۴ میلادی ۴۳۴/۲ میلیارد دلار تخمین زده است. با این حساب نسبت بدهی خارجی ایران به نسبت تولید ناخالص داخلی کمتر از یک و نیم درصد است.

این نسبت پایین‌ترین میزان بدهی به نسبت تولید ناخالص داخلی در کشورهای دنیا است. بر این اساس ایران بعد از ترکمنستان و چند جزیره کوچک پایین‌ترین میزان بدهی خارجی به نسبت تولید ناخالص داخلی را در سراسر جهان دارد.

آیا پایین بودن بدهی خارجی یک امتیاز برای اقتصاد ایران است؟

چنانکه در نمودار بالا پیدا است، به‌جز ایران، بقیه کشورهایی که نسبت بدهی پایینی دارند، کشورهای کمتر توسعه‌یافته‌اند. در عوض اقتصادهای پویا و در حال رشد به دلیل بالا بودن مراودات مالی، چشم‌انداز روشن برای سرمایه‌گذاری و اعتبار خوب، بدهی بیشتری دارند. به عنوان نمونه نسبت بدهی خارجی در ژاپن ۱۰۷ درصد، در اتحادیه اروپا ۱۱۱ درصد و در آمریکا بیش از ۹۴ درصد، در ترکیه ۴۵ درصد است.

چنانکه فکت‌نامه پیش‌تر در گزارش‌های خود به آن اشاره کرده است، یکی از پیش‌شرط‌های تحقق رشد اقتصادی پایدار ارتباط با جهان و بهره‌مندی از سرمایه‌گذاری خارجی و در نتیجه افزایش بدهی‌های خارجی است.

بنابراین کم بودن بدهی خارجی نه‌تنها یک ظرفیت برای رشد اقتصادی نیست بلکه محصول انزوا، تحریم و کاهش سرمایه‌گذاری خارجی است.

محمدحسن ابوترابی‌فرد خطیب جمعه تهران می‌گوید، ایران در بین ۱۰ کشوری که کمترین بدهی خارجی را دارند، از کمترین سطح بدهی خارجی برخوردار است.
او این مساله را یک فرصت برای تحقق رشد ۸ درصدی پایدار اقتصاد ایران می‌داند، در حالی که پایین بودن بدهی خارجی یکی از نشانگرهای بحران و یکی از موانع رشد اقتصادی است.
دلیل پایین بودن بدهی نه شرایط پایدار، بلکه انزوا، بی‌اعتباری و ناتوانی ایران از جذب منابع مالی است.
طبق آمار رسمی، میزان بدهی خارجی ایران از بالای ۲۰ میلیارد دلار در ابتدای دهه ۹۰ به کمتر از ۶ میلیارد دلار در سال ۱۴۰۳ کاهش پیدا کرده است.
این رقم کمتر از یک و نیم درصد تولید ناخالص داخلی ایران است، در حالی که در بسیاری از اقتصادهای پیشرفته این نسبت حتی بیش از ۱۰۰ درصد است.
در حال حاضر ایران در کنار ترکمنستان، الجزایر، برونئی، کیریباتی، گینه، بوتسوانا، جمهوری دموکراتیک کنگو، لیبی و چند جزیره کوچک، کمترین نسبت بدهی خارجی را در سراسر جهان دارد.
با این اوصاف فکت‌نامه به این گفته که «ما در بین ۱۰ کشوری که کمترین بدهی خارجی را دارند از کمترین سطح بدهی خارجی برخورداریم» نشان گمراه‌کننده می‌دهد.