آمار نادرست درباره تعداد افغانستانی‌هایی که روزانه وارد کشور می‌شوند

شماری از کاربران شبکه‌های اجتماعی، برخی کانال‌های تلگرامی و رسانه‌های آنلاین با انتشار بخش‌هایی از یک مناظره تلویزیونی به نقل از فرد حاضر در این برنامه مدعی شدند: «نمایندگی‌های جمهوری اسلامی در افغانستان، روزانه ۷ هزار ویزا صادر کرده؛ یعنی بیش از ۲/۵ میلیون ویزا در یک سال و بیش از ۷/۵ میلیون مهاجرتِ «فقط قانونی» به ایران در ۳ سال اخیر؛ یک انفجار جمعیتی!»

همانطور که از لوگوی حک شده روی این ویدیو مشخص است، این ویدیو بخش‌هایی از یکی از قسمت‌های برنامه «شیوه» است که از شبکه چهار سیمای جمهوری اسلامی پخش می‌شود.

این قسمت از برنامه شیوه برای نخستین بار در ۶ آبان‌ماه ۱۴۰۲ و با عنوان «مهاجرپذیری در ایران» پخش شد، اما حال حدود ۱۰ ماه پس از انتشار اولیه، مورد توجه قرار گرفته است.

فردی که در این ویدیو صبحت می‌کند، محمدعلی بهمنی قاجار است که در برنامه به عنوان پژوهشگر حقوق بین‌الملل معرفی می‌شود، بهمنی قاجار در کانال تلگرامی و صفحه اینستاگرامی‌اش، خود را وکیل پایه یک دادگستری، دکترای حقوق بین‌الملل از دانشگاه تهران و مدرس دانشگاه معرفی کرده است.

محمدعلی بهمنی قاجار، به استناد آماری که در نشست دفتر مطالعات سیاسی و بین‌المللی وزارت خارجه در ۹ مهر ۱۴۰۲ ارایه شده می‌‌گوید: روزانه حدودا ۵ تا ۷ هزار نفر برای اخذ ویزا به نمایندگی‌های جمهوری اسلامی مراجعه می‌کنند. ورود قانونی و غیرقانونی حداقل ۸ هزار نفر را در روز داریم. آمار وزارت بهداشت است که می‌گوید ۸ تا ۱۰ میلیون نفر.»

بهمنی قاجار روشن نمی‌کند که آمار ارائه شده در نشست دفتر مطالعات سیاسی و بین‌المللی وزارت خارجه را چه کسی یا چه نهادی ارائه کرده است.

مراجعه به وب سایت این دفتر تایید می‌کند که در دهم مهرماه سال ۱۴۰۲، نشستی با عنوان «بررسی ابعاد و پیامدهای موج مهاجرت اتباع افغانستان به جمهوری اسلامی ایران» برگزار شده است.

سخنرانان نشست مذکور، فاطمه اشرفی، مدیر انجمن حمایت از زنان و کودکان (حامی)، عباس علی‌پور، معاون پژوهش و مطالعات سازمان ملی مهاجرت وزارت کشور و محمد جلالی فرد، مدیر کل روابط عمومی سازمان ملی مهاجرت بودند اما در خبر منتشر شده روی وب سایت این دفتر، جزییاتی از مباحث مطرح شده و محتوای سخنرانی‌ها، منتشر نشده است.

ادعای ورود روزانه چند هزار نفری افغانستانی‌ها به ایران، پیش از این هم از سوی افراد دیگری مطرح شده است، حشمت‌الله فلاحت‌پیشه، رئیس کمیسیون امنیت ملی دوره دهم مجلس شورای اسلامی در مصاحبه با وب سایت خبرآنلاین در مردادماه ۱۴۰۲، گفته بود:«طبق آخرین خبری که من از یکی از کارشناسان گرفتم روزی ۱۰ هزار نفر از افغانستان وارد ایران می‌شوند.»

آیا وزارت بهداشت آماری درباره جمعیت ۸ تا ۱۰ میلیونی مهاجران افغانستانی منتشر کرده است؟

تا آنجایی که ما گشتیم وزارت بهداشت آمار رسمی با این مضمون منتشر نکرده است، با این حال مقام‌های این وزارتخانه در سال‌های گذشته اشاره‌هایی به این موضوع داشته‌اند. به عنوان نمونه بهرام‌عین‌اللهی، وزیر پیشین بهداشت روز ۳۱ تیر ۱۴۰۲ در یک نشست خبری به حضور «پنج میلیون» افغانستانی در ایران اشاره کرده است. ویدئوی این اظهار نظر در دست نیست، اما دست‌کم دو منبع خبری یعنی باشگاه خبرنگاران جوان و سایت این عدد دست‌کم در دو منبع خبری، یعنی باشگاه خبرنگاران جوان و خبرگزاری صدای افغان (آوا) منتشر شده است.

(لینک‌های بایگانی یک و دو)

در سال‌های گذشته هم سابقه داشته که آمارهایی به نقل از وزارت بهداشت منتشر شود که بعضا از سوی مقام‌های رسمی تکذیب شده است. به عنوان نمونه یک دهه با جست‌وجو در آرشیو اخبار سال ۱۳۹۲

خبرگزاری تسنیم خبری پیدا می‌شود که در آن اسماعیل احمدی‌مقدم، فرمانده وقت نیروی انتظامی گفته بود: «آمار وزارت بهداشت مبنی بر ورود غیرمجاز روزانه ۵ تا ۱۰ هزار افغانی غیرمنطقی است.»

روزانه چند افغانستانی وارد ایران می‌شوند؟

آقای بهمنی قاجار در گفته‌های خود دو گزاره را مطرح می‌کند. اول می‌گوید: «روزانه حدودا ۵ تا ۷ هزار نفر برای اخذ ویزا به نمایندگی‌های جمهوری اسلامی مراجعه می‌کنند.» سپس نتیجه می‌گیرد آمار ورود قانونی و غیرقانونی حداقل ۸ هزار نفر است.

چنانکه گفته شد منبع او آمارهایی است که در یکی از «نشست‌های دفتر مطالعات سیاسی و بین‌المللی» ارائه شده است. ما دقیقا نمی‌دانیم چه کسی بر چه اساسی چنین آماری را ارائه کرده، اما اگر فرض را بر صحت آن بگذاریم باز هم چهار ابهام اساسی وجود دارد که بدون پاسخ به آنها نمی‌توان برآوردی از آمار ورودی و خالص مهاجرت افغانستانی‌ها به ایران به دست آورد.

اولا مشخص نیست، این آمار مربوط به چه بازه زمانی است؟

دوم، چنانکه ادعا شده این آمار مراجعه به دفاتر نمایندگی است و مشخص نیست چه تعدادی از این افراد موفق به دریافت ویزا می‌شوند؟

سوم، حتی با فرض صحت صرفا آمار مراجعه به دفاتر نمایندگی جمهوری اسلامی، همچنان مشخص نیست آمار ورودی مهاجران غیرقانونی بر چه اساسی برآورد شده‌اند.

و چهارم، به طور طبیعی همزمان با ورود مهاجران به داخل کشور، افرادی هم از کشور خارج و حتی به گفته مقام‌های رسمی اخراج می‌شوند. برای برآورد جمعیت مهاجران باید حتما برآوردی از آمار خروجی هم داشت که به آن اشاره‌ای نشده است.

جمعیت افغانستانی‌های مقیم ایران چقدر است؟

بر اساس آخرین آمارها و برآوردهای رسمی اعلام شده از سوی مقام‌های جمهوری اسلامی، جمعیت مهاجران افغانستانی مقیم ایران حدود پنج میلیون نفر است.

خبرگزاری جمهوری اسلامی، ایرنا در گزارشی به تاریخ ۲۴ خرداد ۱۴۰۳ به نقل از بهزاد مرادی‌پور، معاون سازمان ملی مهاجرت وزارت کشور نوشته است:

«تعداد آنها (مهاجران افغانستانی) حدود چهار میلیون و ۱۰۰ هزار نفر برآورد می شود، پیش بینی سازمان ملی مهاجرت این است که افرادی که به صورت غیرقانونی وارد کشور شده‌اند؛ در نهایت بین ۵۰۰ تا ۷۰۰ هزار نفر هستند و مجموع اتباع قانونی و غیرقانونی که در ایران حضور دارند، به پنج میلیون نفر هم نمی‌رسد.
از جمعیت حدود پنج میلیون نفری اتباع افغانستان در ایران، ۳۵ درصد یعنی حدود یک میلیون و ۸۵۰ هزار نفر زنان، حدود ۷۰۰ هزار دانش‌آموز، ۱۲۰ هزار نفر دانشجو، ۲۰ هزار طلبه علوم دینی در قم و ۱۰ هزار در سایر حوزه‌های علمیه کشور هستند. بخشی از آنها هم کودک و نیازمند تعلیم نیستند. حدود پنج درصد هم افراد سالخورده یا بالای ۴۰ سال هستند که از سر اضطرار وارد کشور شده‌اند.»

فکت‌نامه به دلیل عدم دسترسی به جزئیات این برآورد آماری نمی‌تواند صحت آن را تایید یا رد کند، اما این آمار، تا الان جزئی‌ترین و تفکیکی‌ترین برآورد از جمعیت افغانستانی‌ها است که تاکنون ارائه شده است.

به جز این برآورد، برآوردهای رسمی دیگری هم وجود دارد. به طور مشخص، کمیساریای عالی پناهندگان سازمان ملل متحد، جمعیت مهاجران افغانستانی ساکن ایران را در تابستان ۲۰۲۴ حدود چهار و نیم میلیون نفر برآورد می‌کند. (لینک بایگانی)

پیش از این احمد وحیدی، وزیر کشور دولت سیزدهم در مهرماه ۱۴۰۲، شمار مهاجران افغانستانی‌ را در ایران ۵ میلیون نفر اعلام کرده بود، آماری مشابه با آنچه ابراهیم رئیسی و حسین امیرعبداللهیان، رئیس‌جمهوری و وزیر خارجه وقت ایران نیز به آن اشاره کرده بودند.

با این حال در فضای عمومی، شبکه‌های اجتماعی و رسانه‌ها اعداد و ارقام بزرگ‌تری، از ۸ تا ۱۵ میلیون مهاجر افغانستانی مطرح می‌شوند که فکت‌نامه پیشتر برخی از درستی‌سنجی کرده است.

محمدعلی بهمنی قاجار، پژوهشگر حقوق بین‌الملل می‌گوید: روزانه حداقل ۸ هزار افغانستانی وارد کشور می‌شوند و طبق آمار وزارت بهداشت جمعیت آنها ۸ تا ۱۰ میلیون نفر است.

این آمار در یک برنامه تلویزیونی در آبان ۱۴۰۲ مطرح شده و یک سال بعد در شهریور ماه ۱۴۰۳، در فضای عمومی، شبکه‌های اجتماعی و رسانه‌ها خبرساز شده است.

آقای بهمنی قاجار می‌گوید منبع این «آمار وزارت بهداشت» و آمارهای ارائه شده در یک «نشست» در دفتر مطالعات سیاسی و بین‌المللی وزارت خارجه است.

بر اساس جست‌وجوهای فکت‌نامه آخرین بار که یک مقام وزارت بهداشت درباره مهاجران افغانستانی صحبت کرده تابستان ۱۴۰۲ است که بهرام عین‌اللهی وزیر وقت بهداشت به جمعیت ۵میلیون نفری افغانستانی‌ها در ایران اشاره کرده است.

در مورد آمار ارائه شده در «نشست» برگزار شده در وزارت خارجه هم تردید و ابهام‌های جدی وجود دارد.

دقیقا معلوم نیست این آمار را چه کسی، برای چه دوره زمانی و بر چه اساسی ارائه کرده است.

بر اساس آخرین آمارها و برآوردهای رسمی جمعیت مهاجران افغانستانی مقیم ایران کمتر از پنج میلیون نفر است.

معاون سازمان ملی مهاجرت وزارت کشور خرداد ماه ۱۴۰۳ اعلام کرده «تعداد مهاجران افغانستانی حدود ۴ میلیون و ۱۰۰ هزار نفر است، علاوه بر این بین ۵۰۰ تا ۷۰۰ هزار نفر هم به صورت غیرقانونی در ایران حضور دارند.

بر اساس این آمار ۳۵ درصد مهاجران افغانستانی زنان و ۵ درصد افراد بالای ۴۰ سال هستند، به گفته حدود ۷۰۰ هزار دانش‌آموز، ۱۲۰ هزار دانشجو، ۳۰ هزار طلبه افغان نیز در ایران حضور دارند.

فکت‌نامه به دلیل عدم دسترسی به جزئیات این برآورد آماری نمی‌تواند صحت آن را تایید یا رد کند، اما این آمار، تا الان جزئی‌ترین و تفکیکی‌ترین برآورد از جمعیت افغانستانی‌ها است که تاکنون ارائه شده است.

کمیساریای عالی پناهندگان سازمان ملل متحد‌نیز جمعیت مهاجران افغانستانی ساکن ایران را در تابستان ۲۰۲۴ حدود چهار و نیم میلیون نفر برآورد می‌کند.

با اوصاف فکت‌نامه آمارهای ارائه شده در برنامه شیوه را بی‌اساس می‌داند و به این گزاره که «روزانه حداقل ۸ هزار افغانستانی وارد کشور می‌شوند و طبق آمار وزارت بهداشت جمعیت آنها ۸ تا ۱۰ میلیون نفر است» نشان نادرست می‌دهد.

توضیح و به‌روزسانی (۲۶ شهریور ۱۴۰۳)

بعد از انتشار گزارش درستی‌سنجی اظهارات آقای محمدعلی بهمنی قاجار در اینستاگرام،‌ ایشان آدرس هفت سایت را برای فکت‌نامه ارسال کرده‌اند.

در گزارش فکت‌نامه به طور مشخص دو گزاره بررسی و درستی‌سنجی شده است: یکی ورود روزانه حداقل ۸ هزار افغانستانی به کشور (به نقل از وزارت امور خارجه) و دومی آمار جمعیت ۸ تا ۱۰ میلیون نفری افغانستانی‌های مقیم ایران به نقل از وزارت بهداشت.

ما به این دو گزاره نشان نادرست دادیم به این دلیل که نه‌تنها هیچ منبع معتبری در تایید این آمار پیدا نکردیم، بلکه اعداد و اقام گفته شده، تفاوت قابل ملاحظه‌ای با آمار مقام‌ها و نهادهای رسمی، از جمله وزارت بهداشت و وزارت امور خارجه داشتند. با این حال برای اطمینان همه لینک‌های ارسالی را دوباره با دقت بررسی کردیم، در نتیجه توضیحات زیر در تاریخ ۲۷ شهریور ۱۴۰۳ به متن گزارش اضافه شده‌اند:

۱- گزارش خبرآنلاین به نقل از ایسنا در تاریخ ۲۱ اردیبهشت ۱۴۰۲ با عنوان «آخرین وضعیت «فلج اطفال» در کشور/ واکسیناسیون سالانه یک میلیون غیرایرانی علیه بیماری» در این گزارش هیچ آمار یا برآوردی از جمعیت افغانستانی‌های ساکن ایران ارائه نشده است.

۲- گزارش روزنامه اطلاعات در تاریخ ۲۴ شهریور ۱۴۰۳ با عنوان «درمان اتباع غیرمجاز میلیاردها تومان هزینه به کشور تحمیل می‌کند». در این گزارش نیز هیچ اشاره مستقیم یا تلویحی به جمعیت افغانستانی‌ها نشده.

۳- گفت‌وگوی خبرآنلاین با حشمت‌الله فلاحت‌پیشه، نماینده پیشین مجلس در تاریخ ۲۳ مرداد ۱۴۰۲ با عنوان «یک پنجم جمعیت افغانستان در ایران؛ روزی ۱۰ هزار افغانستانی وارد کشور می‌شوند/ چطور دو روزه صاحب شغل و جای خواب می‌شوند؟» در گزارش فکت‌نامه به این گفت‌وگو اشاره و توضیح داده شده که گفته‌های این مقام پیشین (که در زمان گفت‌وگو مسئولیت خاصی ندارد) به نقل از یک کارشناس نامشخص است. به همین بدون وجود شواهد قطعی قابل استناد نیست.

۴- گزارش تابناک در تاریخ ۱۶ شهریور ۱۴۰۳ با عنوان «دولت سایه پشت پرده حمایت از حضور افغان‌ها در ایران». در این گزارش هم به دو آمار استناد شده. یکی جمعیت ۶۰۰ هزار نفری دانش‌اموزان اتباع خارجی به نقل از وزیر آموزش و پرورش که موضوع درستی‌سنجی ما نیست. و دیگر آمار نقل شده از خبرگزاری فارس به این مضمون که «جمعیت افغان‌ها در ایران اکنون به هشت میلیون نفر رسیده و هر روز حدود ۱۰ هزار نفر به‌صورت غیرقانونی و قانونی وارد مرز‌های ایران می‌شوند.» اولا این آمار متفاوت از آمار آقای بهمنی قاجار است و دوم، آنچه در تابناک و احتمالا رسانه‌های دیگر آمده، لزوما درست نیستند. بلکه باید آنها را به اعتبار فکت‌ها و گزاره‌های معتبر اعتبارسنجی کرد.

۵- گزارش ایسنا در تاریخ ۴ آذر ۱۴۰۱ با عنوان «آمار جدید از مبتلایان سرخک در کشور/ واکسیناسیون سرخک و فلج اطفال اتباع از دی‌». در این گزارش نیز اشاره‌ای به آمار جمعیت مهاجران افغانستانی نشده است.

۶- گزارش رادیو آزادی (بخش افغانستان رادیو اروپای آزاد) به تاریخ ۱۷ بهمن ۱۴۰۱ با عنوان «مشکلات اخذ ویزای ایران در هرات؛ صد ها کارمند شرکت‌های سیاحتی بیکار شده‌اند». در این گزارش نیز اشاره قطعی یا تلویحی در تایید آقای بهمنی قاجار وجود ندارد.

۷- گزارش خبرگزاری تسنیم در تاریخ ۵ آذر ۱۴۰۱ با عنوان «طرح جدید وزارت بهداشت برای واکسیناسیون کودکان غیر ایرانی». در این گزارش هم اشاره‌ای به جمعیت افغانستانی‌های مقیم ایران نشده است.