ادعای شاخ‌دار درباره جمعیت ۸ میلیون نفر افغانستانی‌های مقیم ایران

روزنامه جمهوری اسلامی در یادداشت ستون «جهت اطلاع» تاریخ ۱۷ فروردین ۱۴۰۱ نوشته است: 

«طبق آمارهای میدانی، جمعیت افغان‌ها در ایران اکنون به ۸ میلیون نفر رسیده و هر روز حدود ۱۰ هزار نفر به صورت غیرقانونی و قانونی وارد مرزهای ایران می‌شوند.»

موضوع این یادداشت هشدار درباره «ورود بی‌وریه مهاجران افغانستانی». نویسنده با استناد به این آمار از تغییر ترکیب جمعیتی برخی استان‌ها اظهار نگرانی کرده و به ماجرای قتل دو طلبه در صحن حرم امام هشتم شیعیان در مشهد اشاره کرده است. 

این روزنامه اشاره نکرده منبع «آمارهای میدانی» که به آن استناد کرده چیست. تلاش کردیم از طریق تماس با مسئولان این روزنامه در این باره سوال کنیم که هنوز موفق نشده‌ایم. 

برای همین دست به کار شدیم تا از طریق بررسی فکت‌ها، آمارهای رسمی و اطلاعات و آمارهای پراکنده، ببینیم اعتبار این آمار چقدر است؟ 

منبع احتمالی آمار روزنامه جمهوری اسلامی چیست؟ 

پیش از هر چیز تلاش کردیم تا منبع احتمالی این آمار را پیدا کنیم. جست‌وجوی ما در منابع خبری معتبر و نیمه معتبر رسمی و غیررسمی برای پیدا کردن ردی از این آمار بی‌نتیجه ماند، اما در شبکه‌های اجتماعی به ده‌ها مطلب از کاربران ناشناس بر خوردیم که در آنها ادعا شده ۸ میلیون افغانستانی در ایران زندگی می‌کنند.  

به عنوان نمونه این توییت حدود ۲ ماه پیش از روزنامه جمهوری اسلامی منتشر شده است:‌

با این اوصاف به نظر می‌رسد منبع احتمالی روزنامه جمهوری اسلامی شایعاتی است که در شبکه‌های اجتماعی و احتمالا برخی محافل مطرح بوده است. 

اما جمعیت واقعی افغانستانی‌های مقیم ایران چقدر است؟ 

اعداد و ارقام متفاوت و متعددی درباره جمعیت افغانستانی‌های مقیم ایران در آمارهای رسمی وجود دارد. 

بر اساس آخرین سرشماری انجام شده در ایران، جمعیت افغانستانی‌های مقیم ایران در آبان ۱۳۹۵ دقیقا ۱،۵۸۳،۹۷۹ نفر اعلام شده است. عدد واقعی احتمالا بیشتر از این است، چرا که ممکن است بسیاری از افراد با انگیزه‌های مختلف تابعیت خود را به ماموران سرشماری اعلام نکنند. 

بر اساس گزارش‌های معتبر بخشی از جمعیت افغانستانی ساکن ایران، افراد بدون مدارک اقامت هستند که آمار دقیقی از آنها وجود ندارد، اما برآوردهایی درباره جمعیت آنها انجام شده که می‌توان به عنوان آمار رسمی به آن استناد کرد. 

کمیساریای عالی سازمان ملل متحد برای پناهندگان،‌ در سال ۲۰۲۱ جمعیت افغانستانی‌های مقیم ایران را ۳,۶۳۶,۰۰۰ نفر برآورد کرده است که از این تعداد  ۲,۲۵۰,۰۰۰ نفر افغانستانی‌های فاقد مدرک‌اند. 

منبع این آمار دولت جمهوری اسلامی و تاریخ آن اکتبر ۲۰۲۰ (مهر ۱۳۹۹) است. 

این در حالی است که آمارهای دیگری هم از سوی منابع ایرانی و بین‌المللی وجود دارند که برآوردهای متفاوتی ارائه می‌کنند. 

به عنوان نمونه بر اساس اطلاعات پروفایل مهاجرت افغانستان در سایت یونیسف، که در سال ۲۰۲۱ به روز شده است، جمعیت مهاجران افغانستانی در ایران ۲,۷۱۱,۰۰۰ نفر برآورد شده است. 

در ایران گزارش رسمی درباره جمعیت مهاجران افغانستانی منتشر نشده، اما مقام‌های ایرانی در صحبت‌های خود آمارهایی پراکنده‌ و بعضا ضد و نقیض در این باره اعلام کرده‌اند. 

از جمله ابراهیم رئیسی، رئیس‌جمهوری ایران در نشستی خبری به تاریخ ۱۲ فروردین ۱۴۰۱ از جمعیت ۴ میلیونی افغانستانی‌های مقیم ایران صحبت کرده است. رئیس‌جمهوری ایران در حالی این آمار را بیان کرده که یک روز پیش‌تر امیر عبداللهیان، وزیر امور خارجه در نشست همسایگان افغانستان در چین آمار متناقضی ارائه کرده و گفته بود ایران میزبان ۵ میلیون افغانستانی است: 

«روند مهاجرت از افغانستان به ایران پیش از سقوط دولت افغانستان افزایش داشت و “در ماه‌های اخیر شدت یافته و به مرز یک میلیون نفر رسیده است.»

چند سال پیش‌تر در سال ۱۳۹۴ ، عبدالرضا رحمانی فضلی، وزیر وقت کشور در پاسخ به پرسش نمایندگان مجلس، جمعیت افغانستانی‌های ایران را ۲/۵ میلیون نفر اعلام کرده بود. 

می‌توان نتیجه گرفت آنچه تاکنون مقام‌ها و نهادهای رسمی درباره جمعیت افغانستانی‌ها در ایران اعلام کرده‌اند بین ۲/۵ تا ۵ میلیون نفر است. 

اما آیا این آمارها و برآوردهای رسمی درباره جمعیت افغانستانی‌های ایران قطعی است؟ 

بازه اختلاف آماری درباره جمعیت افغانستانی‌های ایران گسترده است، بالاترین رقم گفته شده دو برابر کم‌ترین آمار است که خود آن دو برابر آمار سرشماری اتباع افغانستان در سال ۱۳۹۵ است. بنابراین نمی‌توان با قطعیت گفت کدام آمار درست و کدام نادرست است. 

انگیزه‌های گوناگونی برای ارائه برآوردهای اغراق شده در ایران وجود دارد، از جمله اینکه اعلام آمار بالا ایران را برای چانه‌زنی و گرفتن کمک‌های مالی و امتیازهای سیاسی در موقعیت بهتری قرار می‌دهد. اما آنچه مسلم است اعداد و ارقامی که به طور رسمی اعلام شده‌اند تفاوت قابل ملاحظه‌ای با آمار ۸ میلیونی روزنامه جمهوری اسلامی دارد. 

برای اینکه درکی از مقیاس آمار روزنامه جمهوری اسلامی داشته باشیم، کافی است عدد ۸ میلیون را با برخی فکت‌ها، آمار قطعی و برآوردهای رسمی مقایسه کنیم. 

آمار روزنامه جمهوری اسلامی در چه صورتی می‌تواند درست باشد؟ 

طبق آخرین آمار رسمی دولت ایران را که کمیساریای عالی سازمان ملل متحد هم به آن استناد کرده، جمعیت افغانستانی‌های مقیم ایران در پاییز ۱۳۹۹ حدود ۳/۶ میلیون نفر است. اگر این عدد را مبنا قرار دهم، آمار ۸ میلیونی روزنامه جمهوری اسلامی تنها در صورتی می‌تواند درست باشد که بپذیریم در فاصله پاییز ۱۳۹۹ تا فروردین ۱۴۰۱ جمعیت بیش ۴/۴ میلیون مهاجر جدید از افغانستان به ایران آمده‌اند. این رقم حدود ۱۱ درصد جمعیت کل افغانستان است. معنی آمار روزنامه جمهوری اسلامی این است که در چند ماه گذشته از هر ۹ افغانستانی یکی به ایران مهاجرت کرده است!

جمعیت ۴/۴ میلیون نفری رقم بسیار بزرگی است. برای ورود چنین جمعیتی به ایران باید طی یک سال روزانه بیش از ۱۲ هزار نفر وارد کشور شوند و هیچ کسی از هم از کشور خارج نشود. این نسبت بسیار بزرگی در یک بازه زمانی طولانی است. ممکن است در شرایط خاص و برای مدت زمان محدود چند روزه ورود چند هزار نفر اتفاق افتاده باشد، اما میانگین خالص ورودی ۱۲ هزار نفر برای یک بازه یک ساله دور از ذهن و باورناپذیر است. 

خالص ورودی ۴/۴ میلیون افغانستانی به کشور طی یک سال در مقایسه با آمارهای کل ورودی کشور هم غیرمنطقی به نظر می‌رسد. طبق آمار ورودی شهروندان خارجی از طریق کلیه مرزهای هوایی، زمینی و دریایی به ایران (تا پیش از همه‌گیری کووید ۱۹) بین ۴ تا ۵ میلیون نفر است.  بالاترین رکورد سفر خارجی‌ها به ایران مربوط به سال ۲۰۱۵ میلادی است. پذیرش آمار روزنامه جمهوری اسلامی به منزله این است که بپذیریم در یک بازه زمانی یک ساله جمعیتی معادل کل ظرفیت ورودی کشور به یکباره از افغانستان وارد ایران شده‌اند. 

۴/۴ میلیون نفر تقریبا معادل ۵۰ درصد کل جمعیت سه استان هم‌مرز با افغانستان (خراسان رضوی، خراسان جنوبی و سیستان و بلوچستان) است. یعنی در فاصله یک سال به اندازه نصف جمعیت شرق کشور، مهاجر افغانستانی وارد ایران شده است. ورود این حجم مهاجر از مبادی رسمی و غیررسمی یک کشور پدیده‌ای نیست که از چشم ناظران پنهان بماند، اما آیا گزارش‌های معتبری از هجوم گسترده و میلیونی مهاجران افغانستانی به ایران وجود دارد؟‌

در روزهای گذشته تصاویری در شبکه‌های اجتماعی و برخی رسانه‌ها با عنوان هجوم مهاجران افغانستانی به مرزهای ایران منتشر شده، اما این تصاویر چقدر معتبرند؟ 

به عنوان مثال این ویدئو در تاریخ ۲۲ فروردین ۱۴۰۱ با عنوان «هجوم مهاجران افغانستان به مرزهای ایران و درگیری با مرزبانان» منتشر شده است، در حالی که ویدیو قدیمی است و صدها کیلومتر دورتر از مرز ایران و افغانستان گرفته شده. 

اصل ویدئو مربوط به درگیری دو طایفه در کهگیلویه و بویراحمد در دی ماه ۱۴۰۰ است. در  آن زمان به دنبال اجرای حکم قصاص یک زندانی به‌نام پرویز خدادادی در زندان یاسوج، درگیری مسلحانه بین دو طایفه در گرفت که به کشته شدن یک نوجوان و زخمی شدن سه تن منجر شد و این ویدیو مربوط به آن درگیری است. 

در این میان بازار انتشار تصاویر و فیلم‌های قدیمی به اسم تحولات روزهای اخیر در مرز ایران و افغانستان نیز داغ است. تصاویری که بعضا اعتبار آنها با روزهای اخیر توسط رسانه‌های داخلی و مقام‌های رسمی تکذیب شده است. 

روزنامه جمهوری اسلامی مدعی است «جمعیت افغان‌ها در ایران اکنون به ۸ میلیون نفر رسیده است.»

این عدد اغراق شده و غیرمنطقی است. هیچ منبع معتبر یا نیمه‌معتبری آن را تایید نمی‌کند.

طبق آخرین آمار رسمی که جمهوری اسلامی ایران به کمیساریای عالی سازمان ملل متحد برای پناهندگان ارائه کرده است، جمعیت افغانستانی‌های مقیم ایران حدود ۳/۶ میلیون نفر است. یونیسف نیز در آمارهایی که سال ۲۰۲۱ یه روز شده است، جمعیت مهاجران افغانستانی ایران را ۲/۷ میلیون نفر برآورد کرده است. 

ابراهیم رئیسی، رئیس‌جمهوری ایران روز ۱۲ فروردین ۱۴۰۰ آمار افغانستانی‌های مقیم ایران را ۴ میلیون نفر اعلام کرده است. امیر عبداللهیان، وزیر خارجه نیز گفته بود جمعیت افغانستانی‌های ایران در حال حاضر حدود ۵ میلیون نفر است. 

صرف نظر از تناقض‌های آماری مقام‌های دولت ایران، آمار روزنامه جمهوری اسلامی از نظر منطقی نمی‌تواند درست باشد. اگر آخرین آمار رسمی، یعنی جمعیت ۳/۶ میلیون افغانستانی‌های ایران را مبنا قرار دهیم، معنی ادعای روزنامه جمهوری اسلامی ورود بیش از ۴ میلیون مهاجر افغانستانی به ایران در یک بازه زمانی چند ماهه است. 

۴ میلیون نفر معادل ۱۱ درصد جمعیت کل افغانستان و حدود ۵۰درصد مجموع جمعیت سه استان شرقی ایران است. ادعای روزنامه جمهوری اسلامی تنها در صورتی می‌تواند درست باشد که بپذیریم طی چند ماه از هر ۹ افغانستانی یکی به ایران آمده و جمعیتی معادل نیمی از جمعیت شرق کشور وارد ایران شده است. 

این عدد حتی به نسبت ظرفیت ورودی مرزهای ایران نیز بزرگ به نظر می‌رسد. طبق آمارهای سازمان جهانی گردشگری، ظرفیت مرزهای هوایی، زمینی و دریایی ایران برای ورود و خروج شهروندان خارجی در شرایط عادی بین ۴ تا ۵ میلیون نفر است. 

ورود این حجم مهاجر از مبادی رسمی و غیررسمی یک کشور، پدیده‌ای نیست که از چشم ناظران پنهان بماند، اما به جز برخی تصاویر پراکنده که صحت برخی از آنها رد شده، اسنادی در دست نیست که ادعای ورود میلیونی مهاجران افغانستانی به ایران را تایید کند. 

با این اوصاف فکت‌نامه به این ادعا که «جمعیت افغانستانی‌ها در ایران اکنون به ۸ میلیون نفر رسیده است» نشان شاخ‌دار می‌دهد.