ادعای رئیس کل بانک مرکزی درباره کاهش ضریب جینی

محمدرضا فرزین، رئیس کل بانک مرکزی در ۳۱ تیرماه ۱۴۰۳ گفته ضریب جینی در سال ۱۴۰۲ با رسیدن به عدد ۰/۳۶۱ به کمترین میزان حداقل در طی یک دهه اخیر رسیده است.

محمدرضا فرزین، رئیس کل بانک مرکزی در آخرین جلسه هیات دولت گزارشی از عملکرد این بانک ارائه کرد، بخشی از این گزارش که پیش از این در جریان برگزاری مجمع عمومی بانک مرکزی نیز آمده بود به کاهش ضریب جینی در سال ۱۴۰۲ اختصاص داشت.

بر اساس گزارش رئیس کل بانک مرکزی ایران به هیات دولت «در سال ۱۴۰۲ ضریب جینی بر اساس آمار بانک مرکزی به ۳۶/۱ درصد کاهش پیدا کرده است.» 

فرزین ۳۱ تیرماه در  شصت و چهارمین اجلاس سالانه مجمع عمومی بانک مرکزی، با اشاره به برآورد اولیه بانک مرکزی از رقم ضریب جینی در سال ۱۴۰۲ گفته بود: «ضریب جینی به کمترین میزان حداقل در طی یک دهه اخیر رسیده‌است.»

اما ضریب جینی چیست و چه اهمیتی دارد؟

ضریب جینی چیست و چه چیزی را بیان می‌کند؟

نسبت یا ضریب جینی (Gini coefficient) شاخصی است در اقتصاد که معمولا برای اندازه‌گیری و سنجش میزان نابرابری درآمدی یا چگونگی توزیع درآمد در یک جامعه از آن استفاده می‌شود. 

این ضریب عددی بین صفر و یک است. هرچه توزیع درآمد در یک اقتصاد برابر باشد، ضریب جینی به صفر نزدیک‌تر و هر چه توزیع درآمدها نابرابر باشد، ضریب جینی به یک نزدیک می‌شود.

در واقع صفر بودن ضریب جینی یعنی کل درآمد بین افراد جامعه برابر توزیع شده است. 

عدد یک برای ضریب جینی به معنای آن است که یک نفر تمام درآمد را در اختیار داشته و بقیه افراد سهمی از درآمد ندارند. برای آسانی در استفاده از ضریب جینی معمولا آن را به صورت درصدی بیان می‌کنند و بدین ترتیب شاخص جینی نامیده می‌شود.

علاوه بر شاخص «ضریب جینی»، نسبت‌هایی مانند سهم ۱۰ درصد ثروتمندترین به ۱۰ درصد فقیرترین جمعیت، سهم ۲۰ درصد ثروتمندترین به ۲۰ درصد فقیرترین جمعیت و نسبت سهم ۴۰ درصد ثروتمندترین به ۴۰ درصد فقیرترین جمعیت به کمک ضریب جینی می‌آیند تا توضیح دقیق‌تری از چگونگی توزیع و پراکندگی درآمد و ثروت در یک جامعه ارائه کنند. 

با این حال ضریب جینی بیانگر تمام واقعیت‌های اقتصادی نیست، تاکید ضریب جینی بر توزیع درآمد است و نسبت به سرمایه، ثروت و دارایی بی‌تفاوت است. در عین حال کاهش ضریب‌جینی اگرچه از برابرتر شدن توزیع درآمدها در یک جامعه خبر می‌دهد اما الزاما به معنای بهبود وضعیت اقتصادی و افزایش رفاه جامعه نیست، چرا که کاهش ضریب جینی می‌تواند از کاهش درآمد دهک‌های بالای درآمدی به دست آمده باشد و نه از افزایش درآمدهای دهک پایین درآمدی، به تعبیری دلیل کاهش ضریب جینی می‌تواند ناشی از آن باشد که تمام جامعه همه با هم فقیرتر شده‌اند.

بررسی داده‌های مرکز آمار ایران از تغییرات ضریب‌جینی در دوره ۱۳۶۳ تا ۱۴۰۱ تایید می‌کند که اگر این رقم در سال ۱۴۰۲ آنگونه که محمدرضا فرزین، رئیس کل بانک مرکزی گفته به ۰/۳۶۱۴ رسیده باشد، پایین‌ترین رقم ضریب جینی در این بازه زمانی چهل ساله است.

اما دلیل این کاهش ضریب جینی چه می‌تواند باشد؟

آیا کاهش نابرابری توزیع درآمدها حاصل بهبود وضعیت دهک‌های پایین درآمدی است یا اینکه این توزیع به نسبت برابر تر درآمدها از فقیرتر شدن دهک‌های پردرآمد حاصل آمده است؟

برای پاسخ قطعی به این پرسش نیازمند داشتن داده‌های آماری دقیق‌تر و جزیی‌تر از وضعیت هزینه-درآمد خانوارها به تفکیک دهک درآمدی آنها در سال ۱۴۰۲ است که هنوز مرکز آمار ایران گزارش مربوط به آن را منتشر نکرده است.

اما برآورد فکت‌نامه از سرانه تولید ناخالص داخلی ایران در هفت سال گذشته نشان می‌دهد که سرانه تولید از سال ۱۴۰۰ تا ۱۴۰۲ روند رو به بهبودی داشته است به این معنا که میانگین سرانه تولید ناخالص داخلی در این دوره افزایش یافته است، در این سه سال نرخ رشد اقتصادی هم مثبت بود.

اگرچه این روند رو به بهبود میانگین سرانه تولید می‌تواند نشانه‌ای از بهبود وضعیت درآمدی خانوارها و در نتیجه کاهش ضریب جینی باشد، اما پاسخ قطعی و یقینی به پرسش مورد نظر ما نیست.

عامل دیگری که می‌توان برای کاهش ضریب جینی برشمرد، اثر پرداخت یارانه‌های معیشتی و افزایش یارانه‌های پرداختی است. محمدرضا فرزین، رئیس کل بانک مرکزی نیز یکی از دلایل کاهش ضریب جینی در سال ۱۴۰۲، همین عامل برشمرده است.

در بهار سال ۱۴۰۱ و پس از حذف دلار ۴۲۰۰ تومانی، یارانه‌های نقدی پرداختی به دهک‌های اول تا سوم به ۴۰۰ هزار تومان افزایش یافت، رقم یارانه‌های نقدی برای دهک‌های چهارم تا نهم نیز ۳۰۰ هزار تومان تعیین شد. تعیین اعتبار خرید اقلام اساسی با اجرای برنامه کالابرگ الکترونیک نیز دیگر برنامه‌ای بود که می‌تواند در کاهش ضریب جینی موثر بوده باشد.

بررسی تغییرات ضریب جینی در دو دهه گذشته نیز تایید می‌کند که پرداخت یارانه نقدی در آذرماه ۱۳۸۹ و افزایش رقم یارانه در سال ۱۳۹۸ پس از تغییر نرخ بنزین در آبان آن سال، موجب کاهش ضریب جینی شده است.

اما این اثر به دلیل استمرار نرخ‌های تورم بالا، به مرور خنثی شده است کمااینکه در سال ۱۳۹۲ روند تغییرات ضریب‌جینی معکوس شده و این شاخص افزایش می‌یابد. 

اگر نرخ تورم تعدیل نشود می‌توان پیش‌بینی کرد که اثر پرداخت یارانه‌های افزایش یافته در این سال‌ها نیز به مرور تاثیر خود را از دست داده و ضریب جینی یک بار دیگر افزایش یافته و بیانگر نابرابر شدن وضعیت توزیع درآمدها باشد.

محمدرضا فرزین، رئیس کل بانک مرکزی در آخرین جلسه هیات دولت، گفت: «در سال ۱۴۰۲ ضریب جینی بر اساس آمار بانک مرکزی به ۳۶.۱ درصد کاهش پیدا کرده است.» 

فرزین ۳۱ تیرماه در  شصت و چهارمین اجلاس سالانه مجمع عمومی بانک مرکزی، با اشاره به برآورد اولیه بانک مرکزی برای رقم ضریب جینی در سال ۱۴۰۲، گفته بود: «ضریب جینی به کمترین میزان حداقل در طی یک دهه اخیر رسیده است.»

بررسی داده‌های مرکز آمار ایران از تغییرات ضریب‌جینی در دوره ۱۳۶۳ تا ۱۴۰۱ تایید می‌کند که اگر این رقم در سال ۱۴۰۲ آنگونه که محمدرضا فرزین، رئیس کل بانک مرکزی گفته به ۰/۳۶۱۴ رسیده باشد، پایین‌ترین رقم ضریب جینی در این بازه زمانی ۴۰ ساله است.

ضریب جینی، اگرچه شاخص مهمی در بیان نحوه توزیع درآمد است اما بیانگر تمام واقعیت‌های اقتصادی نیست، تاکید ضریب جینی بر توزیع درآمد است و نسبت به سرمایه، ثروت و دارایی بی‌تفاوت است. در عین حال کاهش ضریب‌جینی اگرچه از برابرتر شدن توزیع درآمدها در یک جامعه خبر می‌دهد اما الزاما به معنای بهبود وضعیت اقتصادی و افزایش رفاه جامعه نیست، چرا که کاهش ضریب جینی می‌تواند از کاهش درآمد دهک‌های بالای درآمدی به دست آمده باشد و نه از افزایش درآمدهای دهک پایین درآمدی، به تعبیری دلیل کاهش ضریب جینی می‌تواند ناشی از آن باشد که تمام جامعه همه با هم فقیرتر شده‌اند.

برای اینکه بدانیم دلیل کاهش ضریب جینی چه بوده است، نیازمند داشتن داده‌های آماری دقیق‌تر و جزیی‌تر از وضعیت هزینه-درآمد خانوارها به تفکیک دهک درآمدی آنها در سال ۱۴۰۲ است که هنوز مرکز آمار ایران گزارش مربوط به آن را منتشر نکرده است.

افزایش یارانه‌های نقدی و اجرای طرح‌هایی همچون اعتبار خرید اقلام خوراکی اساسی در قالب کالابرگ الکترونیک می‌تواند در کاهش ضریب جینی موثر بوده باشد.

با توجه به تجربه‌های پیشین، اگر نرخ تورم تعدیل نشود می‌توان پیش‌بینی کرد که اثر پرداخت یارانه‌های افزایش یافته طی این سال‌ها نیز به مرور تاثیر خود را از دست داده و ضریب جینی یک بار دیگر افزایش یافته و توزیع درآمدها به سمت نابرابری پیش برود.

با این‌حال ضریب جینی اگر این رقم در سال ۱۴۰۲ آنگونه که محمدرضا فرزین، رئیس کل بانک مرکزی گفته به ۰/۳۶۱۴ رسیده باشد، پایین‌ترین رقم ضریب جینی در این بازه زمانی چهل ساله است.

بنابراین فکت‌نامه به ادعای محمدرضا فرزین، رئیس کل بانک مرکزی که «ضریب جینی به کمترین میزان حداقل در طی یک دهه اخیر رسیده‌است» نشان درست می‌دهد.