ادعای نادرست درباره ضریب هوشی ایرانیان

در شبکه‌های اجتماعی پستی منتشر می‌شود که اسکرین‌شاتی از توییت حساب‌کاربری World of Statistics است و «رتبه‌بندی کشورها براساس متوسط IQ مردم» را نمایش می‌دهد. در این رتبه‌بندی، ایران با عدد نمره ۱۰۶/۸۴ در رتبه سوم بعد از کره‌جنوبی و چین قرار دارد.

پست اصلی در شبکه اجتماعی X را در ۱۵ تیر ۱۴۰۳، حساب کاربری World of Statistics منتشر کرده و در شرح آن نوشته‌شده:

بر اساس تحلیل داده‌های تست جهانی IQ ۲۰۲۳ از پاسخ‌های ۱،۶۹۱،۷۴۰ نفر از سراسر جهان

اطلاعات دقیقی از ماهیت حساب کاربری World of Statistics نیست؛ براساس صفحه بیوگرافی توییتر آنها یک نهاد تحقیقاتی نیستند بلکه تنها حساب کاربری هستند که صرفا داده‌های سایر منابع را منتشر می‌کنند و براساس بیوگرافی یوتیوب، آنها در قزاقستان مستقر هستند. در سایر شبکه‌های اجتماعی هم اطلاعات خاصی از آنها نیست (فیس‌بوک، تیک‌تاک).

همین حساب کاربری، سابقه چند ساله در انتشار پست‌هایی درباره رتبه‌بندی کشورها براساس ضریب هوشی یا IQ هر چند مدت یک‌بار داشته‌است.

هر سه پست بالا که حساب کاربری World of Statistics منتشر کرده‌است، یک منبع دارد که کاری مشترک از افرادی به‌نام‌های ریچارد لین و دیوید بکر از موسسه اولستر در علوم اجتماعی (احتمالا متعلق به ریچارد لین) در سال ۲۰۱۹ است. فکت‌نامه پیش از این در راستی آزمایی ادعایی مشابه از سید علی خامنه‌ای، رهبر جمهوری اسلامی ایران، اعتبار آن پژوهش‌ها را بررسی کرده‌بود.

ریچارد لین بریتانیایی و تاتو وانهانن فنلاندی نخستین بار در سال ۲۰۰۲ کتاب «ضریب هوشی و ثروت ملل» (اشاره به کتاب آدام اسمیت) را نوشتند. این کتاب در زمان انتشار تبدیل به کتابی جنجالی شد که انتقادهای زیادی به دنبال داشت. این دو، چهار سال بعد کتاب دیگری به نام «ضریب هوشی و نابرابری جهانی» را نوشتند. آنها به دنبال اثبات این فرضیه بودند که ثروت و هوش ملت‌ها با هم ارتباط دارند. انتقادهای زیادی به اعتبار داده‌ها، روش تحقیق، محاسبات و همین طور نتیجه‌گیری آن شده‌است که کلا اعتبار نتیجه‌گیری آنها را رد می‌کند.

اما در مقابل رتبه پایین ایران در رده‌بندی قبلی World of Statistics،‌ رتبه ۱۱۹ با نتیجه ۸۰/۱، در رده‌بندی جدید رتبه سوم با نتیجه ۱۰۶/۸۱ برای ایران ثبت شده‌است. در این توییت ذکر شده که منبع این اطلاعات، تحلیل داده‌های تست جهانی IQ ۲۰۲۳ است.

با مراجعه به سایت International IQ Test می‌بینیم که منبع نتایج همین سایت بوده و حتی نتایج سال ۲۰۲۴ تا اینجا هم حاکی از تکرار رتبه سوم ایران و البته افزایش نتیجه IQ «ایرانیان» است.

با این حال با جستجوی International IQ Test به چندین وب‌سایت مشابه می‌رسیم که در آنها اعداد مختلف برای IQ ملت‌های مختلف ذکر شده‌است، در یکی ایرانیان بسیار پایین هستند (Universal IQ Test) و در دیگر اعداد بسیار متفاوتی در نتایج بقیه کشورهای جهان دیده می‌شود (International Test IQ). حتی پست اصلی World of Statistics یک کامیونیتی نوت اسپانیایی دارد که به منبعی با نتایجی متفاوت اشاره کرده‌است.

رتبه‌بندی کشورها براساس IQ چقدر اعتبار دارد؟

پیش از هر چیزی باید روش به‌دست آوردن این نتایج را بررسی کرد. سایت‌ها یا موسساتی که این رده‌بندی‌ها را اعلام می‌کنند، از کاربران به صورت آنلاین تست IQ می‌گیرند، سپس با توجه به ملیتی که آنها برای خود اعلام کرده‌اند، نتایج تست را میانگین‌گیری کرده و نمایش می‌دهند (برای مثال هر ۴ سایت بالا). در حقیقت آنچه نمایش داده می‌شود (بر فرض صحت داده‌ها) «میانگین نتیجه ضریب هوشی کاربران سایت برحسب ملیت‌شان» است. این نمونه‌ها به‌صورت تصادفی انتخاب نشده‌اند.

اما همین هم چند ایراد دارد:

1. روش درستی برای صحت همین تست‌ها (جلوگیری تقلب یا خراب‌کردن عمدی داده‌ها) در هیچ منبعی توضیح داده نشده و تنها بنا بر خوداظهاری است.
2. بر فرض صحت داده‌ها، تست IQ آنلاین با معیارهای خود تست IQ، نمی‌تواند نتایج دقیقی داشته باشد.
3. بر فرض دقت تست آنلاین، در مورد اصل اعتبار تست IQ (چه آنلاین، چه حضوری) هم اختلاف‌نظر جدی وجود دارد.
4. به فرض وجود رابطه بین «نتیجه تست IQ یک فرد» با «توانایی آن فرد در حل مسائل واقعی زندگی»، این که متوسط تست IQ یک جمعیت را میانگین گرفته آن را به‌عنوان «ضریب هوشی آن جمعیت یا ملت» اعلام کنیم، پشتوانه علمی دقیقی ندارد.

باید توجه کرد که تست IQ برای یک فرد بی‌ارزش نیست، اما در تحلیل نتایج آن اغراق می‌شود. با این حال به‌کاربردن آن برای یک ملت دقیق و صحت و اعتبار لازم را ندارد:

اول؛ این که معیاری با روش و متدولوژی مشخص و معین، چنین نتایج بسیار متفاوتی ارائه می‌دهد که برای مثال در یک تست، ایرانیان جزو باهوش‌ترین ملل جهان و در دیگری، سطح بسیار پایین ضریب هوشی دارند، باید در صحت چنین داده‌هایی تامل کرد.

دوم؛ کشورها هر چقدر جمعیت بیشتری دارند، به متوسط نزدیک‌ترند. اینکه یک ششم جمعیت جهان در چین زندگی می‌کنند اما چین این‌قدر از متوسط فاصله دارد، از دیگر علائمی است که باید در صحت چنین داده‌هایی تامل کرد.

بنابراین اما و اگرهای زیادی بر سر رتبه‌بندی کشورها برحسب IQ و تست‌های آنلاین IQ وجود دارد که نتایج آنها را که در سایت‌های زیادی و بعضا با اختلاف زیاد، هرچند مدت گزارش می‌شود، زیر سوال می‌برد.

فکت‌نامه به ادعای شبکه‌های اجتماعی «جایگاه سوم ایران در رتبه‌بندی کشورها براساس سطح IQ مردم» نشان نادرست می‌دهد.