آیا استعداد ذهنی ایرانیان از متوسط جهانی بیشتر است؟

سیدعلی خامنه‌ای، رهبر جمهوری اسلامی، ۲۶ آبان ۱۴۰۰ در دیدار خود با «جمعی از نخبگان و استعدادهای برتر علمی کشور» درباره استعدادهای مردم ایران گفت: «در مورد کلان کشور هم همین ‌جور است. کشور ما از لحاظ استعداد ذهنی از متوسّط جهان بالاتر است؛ این ادّعا نیست، این چیز ثابت‌شده و مسلّمی است؛ یعنی ملّت ما بالقوّه نخبه است.»

سوالی که پیش می‌آید این است که آیا واقعا چنین است؟ آیا اصلا شاخصی به نام استعداد ذهنی وجود دارد و پژوهشی انجام شده که ثابت می‌کند ایرانی‌ها از متوسط جهانی در آن بالاترند؟

به طور خلاصه می‌توان گفت که شاخصی به اسم «استعداد ذهنی» وجود ندارد. اما ممکن است منظور رهبر جمهوری اسلامی از این عبارت، ضریب هوشی باشد. در این صورت نیز موضوع «رده‌بندی کشورها از نظر ضریب‌هوشی»، رده‌بندی‌ معتبری نیست. توضیح می‌دهیم چرا.

رتبه‌بندی کشورها از نظر ضریب هوشی

این اولین بار نیست که مسئولان جمهوری اسلامی ادعاهایی به این مضمون مطرح می‌کنند و مطالبی در در رسانه‌ها رسمی منتشر می‌شوند.  

به عنوان مثال هفته گذشته خبرگزاری خبرآنلاین در توییتی نوشت: «رتبه IQ ایرانیان در جهان ۲۳ است»

در تصویر منتشر شده در این توییت نوشته شده بود: 

«طبق مطالعه انجام شده توسط ریچارد لین، پروفسور روان‌شناسی انگلیسی و تاتو وانهانن استاد علوم سیاسی فنلاند از ۲۰۰۲ تا ۲۰۰۶ روی ۸۰ کشور، ایرانی‌ها با کسب ۸۴ امتیاز رتبه ۲۳ را البته همراه با ۱۸ کشور دیگر به خود اختصاص دادند.» 

ما پیش‌تر در یک مقاله قدیمی که در ۲۸ خرداد ۱۳۹۹ منتشر شده درباره منبع مورد اشاره خبرآنلاین، یعنی تحقیقات ریچارد لین و تاتو وانهانن اشاره کرده بودیم. 

در آن زمان فاطمه محمدبیگی نماینده قزوین در مجلس ایران، ادعا کرده بود: «ضریب هوشی ایرانی‌ها قبلا ۱۰۴ بود و ایران بین چهار یا پنج کشور برجسته بود، الان ضریب هوشی ۸۴ و رتبه ایران ۶۸ است.»

ما به آن ادعا نیز نشان نادرست دادیم. 

ریچارد لین (روان‌شناس بریتانیایی) و تاتو وانهانن (محقق فنلاندی علوم سیاسی) برای نخستین بار در سال ۲۰۰۲ کتاب «ضریب هوشی و ثروت ملت‌ها» را نوشتند. این کتاب در زمان انتشار تبدیل به کتابی جنجالی شد که انتقادهای زیادی به دنبال داشت. 

این دو، چهار سال بعد کتاب دیگری به نان «ضریب هوشی و نابرابری جهانی» را نوشتند. نویسندگان به دنبال اثبات این فرضیه بودند که هر چه ثروت کشورها بیشتر است ضریب هوشی آنها هم بالاتر است. 

انتقادهای زیادی به اعتبار داده‌ها، روش تحقیق، محاسبات و همین طور نتیجه‌گیری آن شده است. 

در مورد خاص ایران روش لین برای محاسبه ضریب هوشی ایرانیان قابل تامل و سوال‌برانگیز است. در نسخه اولیه کتاب «ضریب هوشی و ثروت ملت‌ها» اول پنج بار اسم ایران آمده که در یک مورد روش محاسبه آی‌کیو ۸۴ توضیح داده شده است که ترجمه به مضمون آن این است:

«حوالی سال ۱۹۵۷ میلادی (۱۳۳۶) تست هوش SPM از ۶۲۷ نوجوان تقریبا ۱۵ ساله انجام شد. نتایج این آزمایش بر اساس استاندارد بریتانیایی ۱۹۷۹ برابر ۸۰ بود که برای هماهنگی با استاندارد [مورد استفاده در این کتاب] برای سن ۲۲ سال باید آن را تا عدد ۸۴ افزایش داد.» 

آیا آی‌کیو یا ضریب هوشی یک شاخص مطمئن برای اندازه‌گیری توانایی ذهنی انسان‌ها است؟ 

در این مورد هم اختلاف نظرهای جدی وجود دارد. در تحقیقات متاخر اعتبار آی‌کیو برای نشان دادن توانایی‌های ذهنی زیر سوال رفته است. ۲۶ مهر ۱۳۹۶ بی‌بی‌سی فارسی گزارشی با عنوان «آیا ضریب هوشی واقعا مهم است؟» منتشر کرده است. در این گزارش توضیحات مفصلی در این باره داده شده است. از جمله به بعضی تحقیقاتی که اعتبار این شاخص را زیر سوال برده اشاره می‌کند: 

نتایج پژوهشی در سال ۲۰۱۲ منتشر شد که از جهات مختلف از جمله از نظر بزرگی جمعیت مورد مطالعه، شاخص بود . چهار پژوهشگری که آن را انجام دادند می‌خواستند روشن کنند این فاکتور هوش عمومی وجود دارد یا نه. آنها از ۱۱۰ هزار نفر ۱۲ تست هوش آنلاین گرفتند و در نهایت اساس کار را بر ۴۶ هزار نفر قرار دادند. از مغز ۱۶ نفر هم حین انجام تست ام‌آر‌آی انجام شد. دست آخر اطلاعات جمع‌آوری شده نشان می‌داد تست آی‌کیو نمی‌تواند عملکرد هر سه جزء حافظه کوتاه مدت، استدلال، و کلام در مغز ارزیابی کند. به زبان ساده و خلاصه تست آی کیو به زعم این گروه از محققان از اساس معیوب است چرا که ماهیت پیچیده ذهن بشر و اجزای مختلف آن را به حساب نمی‌آورد. 

در حال حاضر روش‌های دیگری برای سنجش عملکرد سه جزء استدلال، حافظه و مهارت‌های در مغز انسان‌ها وجود دارد. 

آیا ایرانی‌ها از متوسط جهانی ضریب هوشی بالاتری دارند؟

همان‌طور که اشاره کردیم نه استفاده از شاخص ضریب هوشی و مقایسه آن با کشورها، معیار دقیقی است، نه تحقیقات ریچارد لین و تاتو وانهانن تحقیقات معتبر است، اما حتی اگر همان را هم مبنا بگیریم، باز هم ادعای آیت‌الله خامنه‌ای در این زمینه نادرست است.

در رده‌بندی ریچارد لین و تاتو وانهانن، ایران از نظر IQ در میان ۱۱۰ کشور در رتبه ۸۴ قرار دارد و این به معنای بالاتر بودن از متوسط جهانی نیست.

جمع‌بندی

رهبر جمهوری اسلامی ایران در یک سخنرانی اعلام کرده است: «کشور ما از لحاظ استعداد ذهنی از متوسط جهان بالاتر است؛ این ادعا نیست، این چیز ثابت‌شده و مسلمی است.»

اولین مساله این است که شاخصی به نام «استعداد ذهنی» وجود ندارد. البته ممکن است منظور او، ضریب هوشی باشد. آنچه می‌دانیم این است که به یافته‌های مربوط به ضریب هوشی و به خصوص روش‌های مقایسه آن بین کشورها، ایرادهای زیادی وارد است. اما حتی اگر همه این مقایسه‌ها را نیز بپذیریم، باز هم رتبه ضریب هوشی ایرانیان در بین ۱۱۰ کشور جهان، ۸۴ است و این رتبه برخلاف ادعای رهبر جمهوری اسلامی، پایین‌تر از متوسط جهانی است. به همین دلیل فکت‌نامه به این ادعا نشان «نادرست» می‌دهد.