ضریب هوشی ایرانیان چقدر است؟‌

فاطمه محمدبیگی، نماینده قزوین در مجلس روز ۲۵ خرداد ۱۳۹۹ در گفت‌وگو با خبرگزاری تسنیم گفته است: 

«قبلاً ضریب هوشی ایرانی‌ها ۱۰۴ بود و ایران بین چهار یا پنج کشور برجسته IQ در جهان بود، الان رتبه ۶۸ ام IQ در جهان را داریم؛ فکر می‌کنم در حال حاضر متوسط IQ ایرانی‌ها حدود ۸۴ است»

او توضیح داده که این باعث شده «ذخیره ژنتیکی ایرانی‌ها» رو به کاهش بگذارد و دلیل این اتفاق «ازدواج نکردن یا دیر ازدواج کردن نخبگان، تک‌فرزندی و دو فرزندی آنها» است.

خانم محمدبیگی چند ساعتی پس از انتشار این خبر و بازتاب آن در رسانه‌های فارسی‌زبان خارج از کشور، در توییتر نوشت خبرگزاری تسنیم به اشتباه «رتبه جهانی ایران به جای ضریب هوشی درج کرده و موجب سوءاستفاده برخی رسانه‌ها شده است.» 

احتمالا منظور خانم محمدبیگی جابجایی دو عدد «۶۸» و «۸۴» است که به نظر می‌رسد در متن گفت‌وگو در خبرگزاری تسنیم اصلاح شده است. 

ما سعی کردیم از طریق تماس توییتری از او درباره اصلاح متن گفت‌وگو و همچنین منبع گفته‌هایش سوال کنیم که تا این لحظه پاسخی به پیغام ما داده نشده است. 

برای همین متن خبر اصلاح شده در خبرگزاری تسنیم را مبنا قرار دادیم و سعی کردیم بفهمیم منبع این ادعا کجا است؟

آیا در گذشته ضریب هوشی ایرانیان ۱۰۴ بوده است؟ 

خیر. ما هر چه گشتیم چنین چیزی پیدا نکردیم. 

آیا ایرانیان هیچگاه جزو «چهار، پنج کشور برجسته آی‌کیو» در جهان بوده‌اند؟

خیر. ما هر چه گشتیم چنین چیزی پیدا نکردیم. 

آیا جایی گفته شده ضریب هوشی ایرانیان ۸۴ است؟

بله، اما این عدد یک برآورد قدیمی و نه‌چندان مطمئن است که به سختی می‌توان روی آن به عنوان یک فکت قطعی حساب کرد. 

یک سایت آلمانی به نام Worlddata.info جدول و نقشه‌ای را درباره ضریب هوشی در کشورهای مختلف منتشر کرده که در آن گفته شده ایران با ضریب هوشی ۸۴ در رتبه ۶۳ در میان ۱۱۰ کشور قرار دارد. 

آن طور که در این سایت نوشته شده منبع این ادعا پژوهش‌های دو نفر به نام ریچارد لین (روان‌شناس بریتانیایی) و تاتو وانهانن (محقق فنلاندی علوم سیاسی) است. این دو برای نخستین بار در سال ۲۰۰۲ کتاب «ضریب هوشی و ثروت ملت‌ها» را نوشتند. این کتاب در زمان انتشار تبدیل به کتابی جنجالی شد که انتقادهای زیادی به دنبال داشت. این دو، چهار سال بعد کتاب دیگری به نان «ضریب هوشی و نابرابری جهانی» را نوشتند. نویسندگان به دنبال اثبات این فرضیه بودند که ثروت و هوش ملت‌ها با هم ارتباط دارند. انتقادهای زیادی به اعتبار داده‌ها، روش تحقیق، محاسبات و همین طور نتیجه‌گیری آن شده است. 

در مورد خاص ایران روش محاسبه ضریب هوشی ۸۴، قابل تامل سوال‌برانگیزی است. در کتاب اول پنج بار اسم ایران آمده که در یک مورد روش محاسبه آی‌کیو ۸۴ توضیح داده شده است که ترجمه به مضمون آن این است:

«حوالی سال ۱۹۵۷ میلادی (۱۳۳۶) تست هوش SPM از ۶۲۷ نوجوان تقریبا ۱۵ ساله انجام شد. نتایج این آزمایش بر اساس استاندارد بریتانیایی ۱۹۷۹ برابر ۸۰ بود که برای هماهنگی با استاندارد [مورد استفاده در این کتاب] برای سن ۲۲ سال باید آن را تا عدد ۸۴ افزایش داد.» 

تصویر بخشی از کتاب که روش محاسبه آی‌کیو ایرانی‌ها شرح داده شده است. 

چنانکه ملاحظه می‌شود آنچه در این کتاب به عنوان ضریب هوشی ایرانی‌ها ملاک قرار داده شده برآوردی بر اساس نتایج یک تحقیق مربوط به ۶۳ سال پیش است. اما فراتر از این محققان در برخی کشورها اصلا آزمایشی انجام نداده‌اند.مثلا در این کتاب برای محاسبه ضریب هوشی مردم افغانستان عدد ۸۴ ایران با عدد ۸۱ را کنار هم گذاشته و نتیجه گرفته‌اند ضریب هوشی افغانستانی‌ها ۸۳ است. یا در مورد تاجیکستان ضریب هوشی ۹۰ ترکیه کنار ۸۴ ایران گذاشته شده و نتیجه گرفته شده آی‌کیو مردم این کشور ۸۷ است. 

آیا آی‌کیو یا ضریب هوشی یک شاخص مطمئن برای اندازه‌گیری توانایی ذهنی انسان‌ها است؟ 

در این مورد هم اختلاف نظرهای جدی وجود دارد. در تحقیقات متاخر اعتبار آی‌کیو برای نشان دادن توانایی‌های ذهنی زیر سوال رفته است. ۲۶ مهر ۱۳۹۶ بی‌بی‌سی فارسی گزارشی با عنوان «آیا ضریب هوشی واقعا مهم است؟» منتشر کرده است. در این گزارش توضیحات مفصلی در این باره داده شده است. از جمله به بعضی تحقیقاتی که اعتبار این شاخص را زیر سوال برده اشاره می‌کند: 

نتایج پژوهشی در سال ۲۰۱۲ منتشر شد که از جهات مختلف از جمله از نظر بزرگی جمعیت مورد مطالعه، شاخص بود . چهار پژوهشگری که آن را انجام دادند می‌خواستند روشن کنند این فاکتور هوش عمومی وجود دارد یا نه. آنها از ۱۱۰ هزار نفر ۱۲ تست هوش آنلاین گرفتند و در نهایت اساس کار را بر ۴۶ هزار نفر قرار دادند. از مغز ۱۶ نفر هم حین انجام تست ام‌آر‌آی انجام شد. دست آخر اطلاعات جمع‌آوری شده نشان می‌داد تست آی‌کیو نمی‌تواند عملکرد هر سه جزء حافظه کوتاه مدت، استدلال، و کلام در مغز ارزیابی کند. به زبان ساده و خلاصه تست آی کیو به زعم این گروه از محققان از اساس معیوب است چرا که ماهیت پیچیده ذهن بشر و اجزای مختلف آن را به حساب نمی‌آورد. 

در حال حاضر روش‌های دیگری برای سنجش عملکرد سه جزء استدلال، حافظه و مهارت‌های در مغز انسان‌ها وجود دارد. 

جمع‌بندی

فاطمه محمدبیگی، نماینده قزوین در یک مصاحبه مدعی شده: «قبلاً ضریب هوشی ایرانی‌ها ۱۰۴ بود و ایران بین چهار یا پنج کشور برجسته آی‌کیو در جهان بود، الان رتبه ۶۸ ام آی‌کیو در جهان را داریم؛ فکر می‌کنم در حال حاضر متوسط آی‌کیو ایرانی‌ها حدود ۸۴ است». 

اولا تا آنجا که ما گشتیم هیچ تحقیق معتبری پیدا نکردیم که ضریب هوشی ایرانیان را در هیچ مقطع زمانی ۱۰۴ یا هر عدد دیگری اندازه‌گیری کرده و به این نتیجه رسیده باشد که ایرانیان جزو چهار، پنج کشور برجسته دنیا از نظر ضریب هوشی‌اند. 

تنها سنجش انجام شده برآوردی است که ۶۲ سال پیش در سال ۱۳۳۶ برای گروهی از نوجوانان ایرانی انجام شده که نتایج آن چندان مطمئن نیست. در کتاب «ضریب هوشی و ثروت ملت‌ها» بر اساس این برآورد، ضریب هوشی ایرانیان ۸۴ تعیین شده و ایران در میان ۱۱۰ کشور در رتبه ۸۴ قرار داده شده است. 

صرف نظر از پژوهش‌های متاخر، اعتبار تست آی‌کیو برای سنجش توانایی‌های ذهنی را زیر سوال می‌برند. آنچه در کتاب «ضریب هوشی و ثروت ملت‌ها» ذکر شده اعتبار فکت قطعی را ندارد. انتقادهای زیادی به داده‌ها، روش تحقیق، محاسبات و نتیجه‌گیری نویسندگان این کتاب وارد است. 

بخش اعظمی از اعداد و ارقامی که خانم محمدبیگی گفته، بی‌پایه و اساس است. در میان پنج عددِ مطرح شده تنها یک عدد و آن هم ضریب هوشی ۸۴ قابل پیگیری است که از قضا آن هم اعتبار چندانی ندارد. 

با این اوصاف فکت‌نامه این گفته را که «ضریب هوشی ایرانی‌ها قبلا ۱۰۴ بود و ایران بین چهار یا پنج کشور برجسته بود، الان ضریب هوشی ۸۴ و رتبه ایران ۶۸ است» نادرست ارزیابی می‌کند.