تکرار ادعای شاخ‌دار؛ جمعیت ۳۰ میلیونی ایران در سال ۱۴۸۰

رسانه‌های ایران روز هفتم آذر ۱۴۰۲، به نقل از زهرا سوارکار، رئیس کمیته‌ گروه‌های مردمی ستاد صیانت از خانواده و جوانی جمعیت خراسان رضوی نوشته‌اند:

«اگر با همین روند پیش برویم در سال ۱۴۸۰ جمعیت کشور به ۳۰ میلیون خواهد رسید، در حالی که نصف این جمعیت همه سالمند هستند. بنابراین از هم اکنون باید به فکر این مشکل بود.»

این صحبت‌ها در نشستی با عنوان «صیانت از جمعیت، ازدواج و فرزندآوری» در شهرستان کلات در استان خراسان رضوی برگزار عنوان شده، اما بازتاب گسترده‌ای در رسانه‌های داخلی و خارجی داشته است. به عنوان نمونه می‌توان به پوشش این خبر در خبرگزاری ایسنا و روزنامه‌های شرق و همشهری در داخل یا ایران‌اینترنشنال، صدای آمریکا و کیهان لندن در خارج از ایران اشاره کرد. (لینک بایگانی: ایسنا، شرق، همشهری، ایران‌اینترنشنال، صدای آمریکا و کیهان لندن.)

جست‌وجوهای ما در فضای عمومی برای پیدا کردن سوابق علمی و سیاسی خانم سوارکار بی‌نتیجه ماند، اما آنچه مشخص است او تا سال گذشته در شهرداری مشهد به عنوان «مسئول امور بانوان اداره کل هماهنگی و تعاملات» مشغول کار بوده است.

جست‌وجوی سابقه خبر

این اولین بار نیست که چنین ادعایی از سوی افرادی با عنوان «فعال جمعیت» مطرح و درستی‌سنجی می‌شود. به عنوان نمونه دو سال پیش، خانم طاهره لباف که با عنوان پزشک متخصص زنان و فعال جمعیت در رسانه‌ها مطرح می‌شود شبیه همین مضمون را در گفت‌وگو (لینک بایگانی) با خبرگزاری تسنیم تکرار و فکت‌نامه آن را درستی‌سنجی کرده بود.

یا در یک نمونه دیگر می‌توان به گفته‌های ۱۲ سال پیش محمدرضا مخبر دزفولی، دبیر وقت شورای عالی انقلاب فرهنگی اشاره کرد که با استناد به گزارش‌های سازمان ملل از کاهش جمعیت ایران تا ۳۱ میلیون نفر در سال ۱۴۸۰ صحبت کرده بود.

جمعیت ایران در سال ۲۱۰۰ چقدر خواهد بود؟

معلوم نیست چه تحولاتی در آینده رخ خواهد داد، اما برای پاسخ علمی به این سوال می‌توان سراغ معتبرترین برآوردهای آماری رفت. چشم‌انداز آخرین برآوردهای جمعیتی مرکز آمار ایران، سال ۱۴۳۰ خورشیدی است که پیش‌بینی شده جمعیت ایران در صورت تحقق شش سناریوی فرضی تا آن زمان بین ۹۰ تا ۱۰۲ میلیون نفر باشد. در بدبینانه‌ترین سناریوی این برآورد نرخ رشد جمعیت در دوره زمانی ۳۰-۱۴۲۵ کمی کمتر از صفر خواهد شد و جمعیت روند کاهشی پیدا خواهد کرد.

اما از آن سو، سازمان ملل نیز برای همه کشورها، از جمله ایران تا افق ۲۱۰۰ که تقریبا نزدیک به سال ۱۴۸۰ خورشیدی است پیش‌بینی جمعیتی انجام داده است. بر این اساس در سه سناریوی فرضی پیش‌بینی شده جمعیت ایران بین ۶۵ تا ۱۴۳ میلیون نفر باشد که بسته به تحقق هر کدام از سناریوها ۲۰ تا ۳۹ درصد جمعیت سالمند بالای ۶۵ سال خواهند بود.

لینک نمودار

مبنای حرف «فعالان جمعیت» چیست؟

بررسی‌های فکت‌نامه نشان می‌دهد مبنای این ادعا گزارش‌ها و جزوه‌هایی است که ظاهرا شورای عالی انقلاب فرهنگی، تحت عنوان «تحلیل کلان وضعیت فرهنگی کشور» یا «بررسی چگونگی تاثیر سبک زندگی بر وضعیت جمعیتی کشور» در نیمه دوم دهه ۱۳۹۰ منتشر کرده و هنوز میان «فعالان جمعیتی» توزیع می‌کند.

مبنای این گزارش‌ها، داده‌های قدیمی برآورد جمعیتی سازمان ملل است که بعد از آن چند بار بازبینی شده است. به طور مشخص در صفحه ۱۷۵ گزارش چشم‌انداز جمعیتی سال ۲۰۱۰، فرضیه کاهش جمعیتی ایران تا مرز ۳۱ میلیون تا سال ۲۱۰۰ میلادی مطرح شده است. اما به دلایل منطقی نمی‌توان به این فرضیه استناد کرد.

با وجود نسخه‌های جدیدتر، استناد به داده‌های گزارش قدیمی قاعدتا کار درستی نیست، به خصوص که دلایل محکمی برای محقق نشدن پیش‌بینی بدبینانه سال ۲۰۱۰ سازمان ملل وجود دارد. به طور مشخص در این گزارش پیش‌بینی شده جمعیت ایران در فاصله ۲۰۲۰ تا ۲۰۳۰ کمتر از ۷۹ میلیون نفر باشد، در حالی که بر اساس برآوردهای مرکز آمار، در آستانه سال ۱۴۰۳ خورشیدی جمعیت ایران از ۸۵ میلیون نفر گذشته. یعنی ۶ میلیون نفر بیشتر از پیش‌بینی بدبینانه‌ای است که بر اساس داده‌های ۱۵ سال پیش انجام شده است.

اختلاف ۶ میلیون نفریِ برآورد جمعیت در یک بازه ۸۰ میلیونی اختلاف بزرگ و قابل توجهی است. اما می‌توان تصور کرد دلیل این اختلاف تغییرات بسیار شدید نرخ باروری ایران در چهار دهه گذشته است. در گزارش‌های ۱۵ سال پیش، داده‌های موجود بر اساس سقوط شدید نرخ باروری در دهه‌های ۱۳۷۰ و ۱۳۸۰ خورشیدی تهیه شده و فرض شده این سقوط شدید همچنان ادامه داشته باشد. اما در گزارش‌های جدید ثبات نسبی نرخ رشد جمعیت مبنای محاسبه قرار گرفته که به نظر می‌رسد به نتیجه منطقی نزدیک‌تر باشد.

لینک نمودار

زهرا سوارکار، عضو کمیته‌ جوانی جمعیت خراسان رضوی، می‌گوید: «اگر با همین روند پیش برویم در سال ۱۴۸۰ جمعیت کشور به ۳۰ میلیون خواهد رسید که نصف آن سالمندند.»

این گفته‌ها در شبکه‌های اجتماعی و رسانه‌های داخلی و حتی رسانه‌های فارسی‌زبان خارج از ایران بازتاب گسترده‌ای داشته است.

اولین بار نیست که چنین ادعایی مطرح و درستی‌سنجی می‌شود، پیش از این نیز بارها مقام‌ها و رسانه‌های ایرانی آمارهای غیرواقعی و اغراق شده از کاهش یا سالمندی جمعیت ارائه کرده‌اند.

با قطعیت نمی‌توان گفت، تا ۸۰ سال آینده چه تحولاتی رخ خواهد داد، اما آنچه مسلم است، هیچ کدام از برآوردهای معتبر و به روز علمی چنین احتمالی را تایید نمی‌کنند. به طور مشخص مرکز آمار پیش‌بینی کرده تا سال ۱۴۳۰ خورشیدی جمعیت ایران حتی در صورت کاهش شدید زادوولد بین ۹۰ تا ۱۰۲ میلیون نفر خواهد بود.

آخرین پیش‌بینی‌های جمعیتی سازمان ملل هم حکایت از آن دارند که جمعیت ایران تا ۸۰ سال آینده، بسته به کاهش یا افزایش رشد جمعیت چیزی بین ۶۵ تا ۱۴۳ میلیون نفر باشد که بین ۲۰ تا ۴۰ درصد آنها سالمند خواهند بود.

چنانکه پیدا است کف این پیش‌بینی دو برابر آن چیزی است که گفته شده و به همین دلیل فکت‌نامه به این گزاره که جمعیت ایران تا سال ۱۴۸۰ به ۳۰ میلیون نفر می‌رسد نشان «شاخ‌دار» می‌دهد.