بررسی نحوه شکل‌گیری شایعه ترور قاضی صلواتی

شایعه بی‌اساس و نادرست «ترور شدن قاضی ابوالقاسم صلواتی» در تهران، خبری است که پنجشنبه ۱۵ دی در شبکه‌های اجتماعی چون توییتر فارسی و کلاب‌هاوس، بارها و بارها تکرار شد و در روزهای بعد هم با حاشیه‌های مختلفی شنیده می‌شد.

در این مطلب روند شکل‌گیری این شایعه را بررسی می‌کنیم؛ اینکه چگونه شایعات بی‌اساس در شبکه‌های اجتماعی، زمینه‌ساز تولید و گردش یک خبر جعلی شد.

قاضی ابوالقاسم صلواتی متولد ۱۳۴۶ رئیس شعبه ۱۵ دادگاه انقلاب اسلامی است که سابقه‌ای طولانی در صدور احکام اعدام و حبس‌های طولانی دارد. در هفته‌های اخیر، احکام اعدام برای محسن شکاری، محمد بروغنی و محمد قبادلو از سوی صلواتی صادر شده است.

نشانه‌هایی در سال ۱۳۹۵

مساله ترور قاضی صلواتی از سال‌ها پیش یکی از سوژه‌هایی است که در شبکه‌های اجتماعی درباره آن صحبت می‌شود.

طبعا چنین توییت‌هایی درباره بسیاری از افراد و سران نظام در ایران نوشته می‌شود و مخصوص قاضی صلواتی نیست. در واقع می‌توان از محتواهایی که در طول سال‌های گذشته در شبکه‌های اجتماعی منتشر می‌شود، دریافت که مساله ترور سران نظام، در شرایط مختلفی مطرح شده است و طرح آن در روزهای اخیر (دی ۱۴۰۱) بدون زمینه نبوده است.

تعیین جایزه برای ترور صلواتی

جدای از این زمینه ذهنی، یکی از اولین نشانه‌های قابل توجه در هنگام بررسی این سوژه، طرح‌شدن مساله «تعیین جایزه برای ترور قاضی صلواتی» است.

به طور مشخص توییت‌هایی از اوایل نوامبر ۲۰۲۲ (آبان ۱۴۰۱) این مساله را مطرح می‌کنند که جوایزی برای ترور قاضی صلواتی در نظر گرفته شده است.

یک حساب کاربری از کاربری دیگر با نام «ژوپیتر» درخواست می‌کند که برای ترور قاضی صلواتی، جایزه تعیین کند.

علی جوانمردی، فعال سیاسی و خبرنگار پیشین صدای آمریکا نیز روز ۱۹ آذر ۱۴۰۱ در کانال تلگرامی خود اعلام می‌کند گروهی از افراد خارج از کشور، برای کشتن قاضی صلواتی، پنج بیت‌کوین معادل ۱۰۰ هزار دلار جایزه تعیین کرده‌اند.

توییت‌های اولیه؛ ترور در نیاوران

اما جدا از پیشینه ذهنی و خبری این موضوع، ماجرای طرح‌شدن شایعه ترور قاضی صلواتی در روزهای اخیر، از شایعه‌هایی شروع می‌شود که مربوط به خبری بی‌اساس است؛ خبر تیراندازی به یک قاضی رده‌بالا در نیاوران تهران.

یکی از نخستین نشانه‌ها، توییتی است که در ساعت ۱۹:۰۷ روز پنجشنبه ۱۵ دی منتشر شده است: «در نیاوران تهران خانه یک قاضی رده بالا هدف گلوله قرار گرفته است.»

توجه کنیم که هنوز نامی از قاضی صلواتی به میان نیامده است.

(همه زمان‌هایی که در مطلب به آنها اشاره شده، به وقت ایران است.)

شایعه به مرور، ادامه پیدا می‌کند. به عنوان مثال توییتی از یک حساب کاربری با نام الکساندر سبحانی، در ساعت ۲۰:۴۸ خبر تیراندازی در نیاوران را تکرار می‌کند.

حدود نیم ساعت بعد (۲۱:۱۵) حساب کاربری «شب» که حدود ۱۰ هزار فالوئر دارد، این موضوع را تکرار می‌کند و می‌پرسد: «اگه گفتین کدوم قاضی خونش نیاورونه؟!»

نام قاضی صلواتی شنیده می‌شود

نام قاضی صلواتی به مرور در توییت‌ها و منشن‌ها دیده می‌شود تا اینکه حساب کاربری «آفت نیوز» در ساعت ۲۳:۱۵ اعلام می‌کند که از یکی از اقوام خود در نیاوران شنیده که به خانه صلواتی تیراندازی کرده‌اند.

یکی از نخستین روزنامه‌نگارانی که این خبر را منتشر می‌کند، سعید آگنجی، سردبیر سایت ایران‌گیت است. او در ساعت ۱:۴۱ بامداد جمعه ۱۶ دی ۱۴۰۱ می‌نویسد: «طبق شنیده‌ها ساعتی پیش در نیاوران فردی با چهار گلوله کشته شده است که طبق اطلاعات یکی از قضات معروف است. احتمال اینکه قاضی مورد نظر #صلواتی (#ابوالقاسم_صلواتی) باشد، بسیار زیاد است.»

او پس از مدتی اعلام کرد که خبر کشته‌شدن قاضی صلواتی تایید نشده است.

در ادامه، امیرعباس فخرآور، فعال سیاسی و چهره مشهور فضای مجازی، اتاقی را در کلاب‌هاوس با عنوان «قاضی صلواتی در خانه‌اش در نیاوران تیرباران شد» آغاز می‌کند. او همچنین یک لایو یوتیوب با این موضوع برگزار می‌کند که تا زمان نوشته‌شدن این گزارش بیش از ۱۹ هزار بار دیده شده است.

یکی از راه‌های درآمدزایی از یوتیوب، دیده‌شدن ویدیوها و دریافت درصدی از حق پخش آگهی‌ها از آنهاست.

پیش‌تر در بخش مکتب‌خانه، در ویدئویی با عنوان «منافع مادی دروغ‌پراکنی در فضای مجازی» توضیح داده‌ایم که انتشار شایعات و خبرهای بی‌اساس چگونه می‌تواند وسیله‌ای برای درآمدزایی باشد.

موج بعدی شایعه؛ ژوپیتر

پس از آنکه امیرعباس فخرآور در توییتر، کلاب‌هاوس و یوتیوب به این خبر پرداخت، حدود ساعت ۶ صبح روز جمعه ۱۶ دی، حساب کاربری با نام ژوپیتر، یک رویداد زنده «اسپیس» را در توییتر برگزار کرد. در زمان نوشته‌شدن این گزارش، حساب توییتر او معلق شده است اما در آرشیو می‌توان دید که در ساعت ۶:۱۱ صبح به وقت تهران، نوشته است: «قاضی صلواتی با پنج تیر خنثی شد. (منبع صد درصد موثق،ضارب از دوستان هستن). از درست بودن خبر صد درصد اطمینان داشته باشید. مردش رو دیدن بچه ها. داشته میرفته داخل پارکینگ بچها میرن داخل تا قبل بسته شدن در پارکینگ میزنن و میپیچن.»

این خبر به نقل از ژوپیتر، به سرعت همه‌گیر می‌شود و حتی می‌توان نشانه‌های آن را در منابع خبری نیز مشاهده کرد.

توجه کنیم که عبارت «خنثی‌شدن» در این فضا، به معنای ترور و حذف فیزیکی است. ممکن است یکی از دلایل استفاده از این فعل، ممنوعیت عمومی ترویج خشونت و استفاده از عبارت‌های خشونت‌بار چون «کشتن»، «قتل» یا «ترور» باشد؛ کلماتی که به کار بردن آنها می‌تواند باعث بسته‌شدن حساب کاربری افراد شود. گاهی هم عبارت‌های نورانی‌شدن به جای منفجر کردن و کوکتل پنیری به جای کوکتل مولوتوف به همین صورت استفاده می‌شوند.

یکی از نهادهای خبری که موضوع ترور صلواتی را بازتاب می‌دهد،‌ موسسه تواناست. موسسه توانا در حساب اینستاگرامی خود با نام‌بردن از حساب کاربری ژوپیتر، نقل قول او را درباره ترور قاضی صلواتی بازتاب می‌دهد. این حساب البته تاکید می‌کند که « این خبر را نمی‌توانیم تایید یا رد کنیم،». ضمن اینکه کمی بعد، توانا این پست اینستاگرامی را با توضیح مربوط به نادرست بودن خبر به روز می‌کند.*
از سویی دیگر، سمیرا محی‌الدین، تهیه‌کننده رادیو سی بی سی در کانادا، یکی از نخستین روزنامه‌نگارانی است که این خبر را با قید «گزارش‌های تاییدنشده» به زبان انگلیسیتوییت می‌کند. (این توییت در حال حاضر حذف شده اما در آرشیو اینترنت قرار دارد.)

انتشار اولین تکذیبیه رسمی

در شرایطی که هنوز هیچ نشانه، عکس، سند یا گزارش معتبری درباره این ترور منتشر نشده (تروری که گفته می‌شود در یکی از محله‌های پایتخت ایران با شلیک و تیراندازی انجام شده)، مهدی کشت‌دار، سردبیر خبرگزاری میزان وابسته به قوه قضاییه که خبرهای رسمی این نهاد را بازتاب می‌دهد، با انتشار تصاویری از توییت‌های امیرعباس فخرآور و سعید آگنجی، خبر ترور قاضی صلواتی را تکذیب می‌کند. او می‌گوید که با صلواتی تماس گرفته و او سالم است.

به جز این تکذیب‌های رسمی، خبرهای دیگری نیز وجود دارد که نشان می‌دهد قاضی صلواتی ترور نشده است. به عنوان مثال در خبرهایی که از سوی خانواده و وکلای زندانیان منتشر شده، نازنین کی‌نژاد در دادگاه اولیه به چهار سال و مجید امام‌وردی به پنج سال حبس محکوم می‌شود. گفته می‌شود این احکام در دادگاه‌هایی با حضور قاضی صلواتی صادر شده است.

اینگونه است که یک خبر بی‌اساس با عنوان تیراندازی به یک قاضی رده بالا در نیاوران، به مرور به خبر ترور قاضی صلواتی تبدیل می‌شود و هنوز هم برخی باور دارند حکومت در حال پنهانکاری این اتفاق است.

در این میان بررسی‌هایی مبنی بر تراکنش‌های مشکوک با رمز ارز مطرح می‌شود که برخی کاربران در توییتر به عنوان جمع‌آوری کمک برای ترورکنندگان از افراد گرفته‌اند. همچنین گزارش‌هایی در رسانه‌هایی چون بی‌بی‌سی فارسی و دویچه وله منتشر شده که در آن بررسی می‌شود که آیا همزمانی انتشار این خبر با اعدام‌شدن دو جوان به نام‌های محمد حسینی و محمدمهدی کرمی، معنادار است یا نه.

ما در این مطلب به دنبال کشف انگیزه‌ها یا یافتن پشت‌پرده‌ها نیستیم اما تلاش کردیم نشان دهیم این الگوی تکرارشونده، چگونه می‌تواند از یک شایعه ساده به خبری تبدیل شود که خبرنگاران در بیرون از ایران نیز آن را تکرار کنند.

* این گزارش در تاریخ ۱۱ اسفند سال ۱۴۰۱ با این توضیح به‌روز شد که توانا در پست اینستاگرامی خود به این موضوع اشاره کرده که این خبر را تایید یا تکذیب نمی‌کند. ضمن اینکه به‌روزرسانی توانا نیز به گزارش اضافه شده است.