فکت‌ها و ابهام‌ها درباره دود سبزرنگ منتشر‌شده در جوانرود

روز دوشنبه ۳۰ آبان ۱۴۰۱، در شبکه‌های اجتماعی ویدیوهایی منتشر شد که نشان می‌داد در بین معترضان در شهر جوانرود در استان کرمانشاه در غرب ایران گاز سبزرنگی منتشر می‌شود. از شواهد کاملا پیداست که این گاز توسط نیروهای وابسته به حکومت، علیه معترضان استفاده شده‌است. در چند ویدیو مختلف، حجم بالای استفاده از این گاز دیده می‌شود.

پس از انتشار این خبر فکت‌نامه نیز این موضوع را در توییتر منتشر کرد که به دلیل اشتباه در متن توییت ناشی از عجله، آن را حذف کرده و توضیحات لازم را در این زمینه را منتشر کرد.

در این مقاله سعی می‌کنیم پاسخ به این سوالات را بررسی کنیم: آیا جمهوری اسلامی علیه معترضان از عامل (گاز) اعصاب یا مواد شیمیایی ممنوعه دیگری استفاده کرده‌است؟ دود سبز رنگ در کجا منتشر شده‌است؟ چه اطلاعاتی از ماهیت این دود سبز رنگ داریم؟

آیا جمهوری اسلامی علیه معترضان سلاح شیمیایی یا عامل (گاز) اعصاب استفاده کرده‌است؟

خیر. بنابراین هیچ شواهد یا گزارشی وجود ندارد که نشان دهد تا الان نیروهای نظامی - امنیتی و انتظامی علیه شهروندان از عامل اعصاب یا سایر تسلیحات ممنوعه براساس «کنوانسیون سلاح‌های شیمیایی» استفاده کرده باشند. 

براساس کنوانسیون سلاح‌های شیمیایی «سلاح شیمیایی، دسته‌ای از عوامل شیمیایی سمی است که مستقیما منجر به مرگ یا آسیب پروسه‌های حیاتی در انسان یا سایر موجودات می‌شود.»

به گفته سازمان منع سلاح‌های شیمیایی (OPCW)، سلاح شیمیایی می‌تواند هر ترکیب شیمیایی باشد به عنوان سلاح یا پیش‌ساز آن باشد که می‌تواند باعث مرگ، جراحت، ناتوانی موقت یا تحریک حسی از طریق فرایندی شیمیایی شود. مهمات یا سایر وسایل حمل‌ونقل طراحی شده برای پرتاب سلاح‌های شیمیایی، چه پر یا پر نشده، خود نیز سلاح شیمیایی محسوب می‌شود.

عوامل شیمیایی به چند دسته تقسیم می‌شوند که از آن بین «عامل خفگی»، «عامل تاول»، «عامل خون» و «عامل اعصاب» جز سلاح‌های شیمیایی محسوب شده و استفاده از آن طبق این کنوانسیون ممنوع است.

اما عوامل شیمیایی «ضد اعتراض» که کاربردشان از کار انداختن تجمعات اعتراضی است (Incapacitating agents) هرچند در لحظه ممکن است، آسیب جدی به بدن بزند، مثلا استنشاق طولانی مدت آن در غلظت بالا به‌خصوص برای بیماران زمینه‌ای ریوی منجر به مرگ شود، یا در آینده طولانی مدت آثاری مانند بیماری‌های ریوی و سرطان را به‌دنبال داشته و از آن طریق منجر به مرگ شود، اما در این کنوانسیون ممنوع نشده‌اند.

به دلیل ویژگی مرگ‌آور سلاح‌های شیمیایی، اصولا در صحنه تقابلی که نیروهای طرفین، بدون ماسک حضور دارند، سلاح شیمیایی استفاده نمی‌شود. بلکه این جنگ‌افزارها عموما با استفاده از توپخانه، یا هواپیمای بمب‌افکن به سمت مواضع طرف مقابل پرتاب می‌شود.

دود سبز رنگ در کجا منتشر شده‌است؟

در هر سه ویدیو  بالا و ویدیوهای دیگری که توسط سایر روزنامه‌نگاران بررسی و مکان‌یابی شده‌است، از روی مشخصات خیابان، پیاده‌رو و کرکره‌های مغازه‌ها می‌توان فهمید که همه مربوط به یک محدوده است.

در این ویدیوها چندین علامت وجود دارد که نشان می‌دهد که این مکان دقیقا کجاست:

1. تابلو میدان که شکل تقاطع را نشان می‌دهد
2. دکل بلند مخابرات
3. تابلو مطب دندانپزشکی دکتر کریم عزیزی

بر این اساس می‌توان با قطعیت گفت این محدوده‌ای که در ویدیو دیده می‌شود، جوانرود، میدان فلسطین خیابان طالقانی (بهداری) بین میدان تا کوچه ایثار ۷ (مشهور به بهداری) است (34.807585059790654 شمالی و 46.4942899633951 شرقی) و تقاطعی که در میان خیابان سمت چپ دیده می‌شود هم خیابان فرهنگیان است.

سایر عناصری که در ویدیوها دیده می‌شود در نقشه‌های «گوگل»، «بلد» و «نشان» دیده می‌شود.

دود سبز رنگ چه می‌تواند باشد؟

پیش از هر چیزی باید به این نکته توجه کرد که اظهار نظر قطعی در مورد منشا دود سبز رنگ، بدون تجزیه نمونه‌های محیطی غیرممکن است اما می‌توان چند احتمال را برای بررسی درنظر گرفت.

۱-  هگزاکلرواتان (HC) یا سایر انواع نارنجک‌های دودزا

نارنجک‌های دودزا (Smoke and Masking Agent) کاربردهای مختلفی دارند؛ از اختلال در دید و سیگنال دادن گرفته تا پخش کردن موادی که باعث پراکنده‌شدن معترضان شود. 

برای مثال، در تظاهرات مردم عراق در سال ۲۰۱۹ از نارنجک‌های دودزای M713 علیه مردم استفاده شده‌است. این نارنجک‌ها ساخت «کارخانجات مهمات‌سازی سازمان صنایع دفاع» زیرمجموعه وزارت دفاع جمهوری اسلامی بود.

در تماسی که تیم فکت‌نامه با بریان کنستر، مامور سابق خنثی‌سازی بمب در ارتش آمریکا و روزنامه‌نگار کنونی داشت، او عامل دود سبز را در فیلم‌های جوانرود نارنجک‌های دودزای M713 ساخت صنایع دفاع نسبت‌داد. کنستر پیشتر در تحقیقات دیگری با عفو‌بین‌الملل و گروه تحقیقاتی Bellingcat نارنجک‌های دودزای ساخت ایران در عراق را بررسی کرده بود.

در یکی از انواع از نارنجک‌های دودزا، که در نقش عامل کنترل شورش به کار می‌روند، از ماده اولیه‌ای به‌نام هگزاکلرواتان (دود HC) استفاده می‌شود. این ماده در مجاورت کاتالیزور آلومینیوم و حرارت، با روی ترکیب شده و دی‌کلرید روی می‌دهد. دود HC این ماده می‌تواند سفید یا رنگی باشد. بوی ناشی از انفجار نارنجک‌های دودزای حاوی هگزاکلرواتان شبیه بوی کافور است.

صدمات ناشی از استنشاق دود هگزاکلرواتان عمدتا ریوی هستند، از جمله: سرفه و تنگی نفس گرفته، پنومونیت شیمیایی، اِدما ریوی، سندرم دیسترس تنفسی بزرگسالان. در صورت قرارگرفتن بیش از حد در معرض دود HC، احتمال آسیب‌های کلیوی و کبدی هم وجود دارد.

خواص سمی این ماده باعث شده در کشورهای غربی استفاده از آن به مرور کمتر شده یا ترکیبات اکسید تیتانیم به آن اضافه شود تا اثرات سمی آن از بین برود. گزارش‌هایی از استفاده نیروهای فدرال ایالات متحده از این ماده در اعتراضات جنبش «زندگی سیاهان مهم است» علیه مردم پورتلند اورگان منتشر شده‌است.

تصاویری از افسران فدرال در حین متفرق کردن حدود ۳۰۰ معترض در مقابل ساختمان بازداشتگاه اداره مهاجرت و گمرک (ICE) در تابستان ۱۳۹۹ وجود دارد که در کنار گاز اشک‌آور، دود سبز رنگ دیگری هم دیده می‌شود.

لازم به ذکر است که نارنجک‌های حاوی هگزاکلرواتان پیشتر در اعتراضات ضد دولتی عراق توسط نیروهای وابسته به جمهوری  اسلامی به‌کار گرفته شده‌است. 

این احتمال وجود دارد که منبع دود سبز در جوانرود، دود HC بوده باشد. 

۲- آدامسایت (عامل DM)

دی‌فنیل‌آمین کلراسین یا آدامسایت (DM) گازی است که به آن عامل استفراغ (Vomiting Agent) می‌گویند و برای متفرق‌کردن تجمعات استفاده می‌شود.

آدامسایت به‌صورت ذرات معلق در هوا پراکنده می‌شود و محل اصلی اثر آن دستگاه تنفسی فوقانی است. اگر اثراتش مشابه با اثرات ناشی از عوامل کنترل شورش معمولی (مانند گاز اشک‌آور CS) است، اما طولانی‌تر بوده و ممکن است تا ۱۲ ساعت یا بیشتر هم طول بکشد. در اثر استنشاق این گاز تحریک چشم‌ها، ریه‌ها و غشاهای مخاطی یا عطسه آغاز شده به دنبال آن سردرد، حالت تهوع و استفراغ مداوم ایجاد می‌شود.

براساس توضیحات مرکز کنترل و پیشگیری از بیماری ایالات متحده، بلورهای آدامسایت در دمای اتاق به رنگ سبز روشن تا زرد دیده می‌شود پس از پراکند‌شده در هوا، هرچه غلظت آن در محیط بیشتر باشد به رنگ زرد قناری متمایل‌تر می‌شود.

سابقه استفاده از آدامسایت به جنگ جهانی اول برمی‌گردد، اما بعد از آن به دلیل سمیت بالای این ماده استفاده از آن به عنوان عامل کنترل شورش در اکثر نقاط جهان منسوخ شده‌است. با این وجود، اخبار تایید نشده‌ای مبنی بر استفاده از این ماده در تظاهرات ضد حکومتی در ونزوئلا بین سال ۲۰۱۴ تا ۲۰۱۷ وجود دارد.

روز دوشنبه ۳۰ آبان ۱۴۰۱، در شبکه‌های اجتماعی ویدیوهایی منتشر شد که نشان می‌داد در بین معترضان در شهر جوانرود در استان کرمانشاه در غرب ایران گاز سبزرنگی منتشر می‌شود.

شواهد تایید می‌کند که این مکان جوانرود، میدان فلسطین خیابان طالقانی (بهداری) بین میدان تا کوچه ایثار ۷ (مشهور به بهداری) است.

ماده‌ای که منتشر شده، قطعا سلاح شیمیایی یا عامل اعصاب نیست. براساس کنوانسیون سلاح‌های شیمیایی «سلاح شیمیایی، دسته‌ای از عوامل شیمیایی سمی است که مستقیما منجر به مرگ یا آسیب پروسه‌های حیاتی در انسان یا سایر موجودات می‌شود.»

به دلیل ویژگی مرگ‌آور سلاح‌های شیمیایی، اصولا در صحنه تقابلی که نیروهای طرفین، بدون ماسک حضور دارند، سلاح شیمیایی استفاده نمی‌شود. بلکه این جنگ‌افزارها عموما با استفاده از توپخانه، یا هواپیمای بمب‌افکن به سمت مواضع طرف مقابل پرتاب می‌شود.

عوامل شیمیایی به چند دسته تقسیم می‌شوند که از آن بین «عامل خفگی»، «عامل تاول»، «عامل خون» و «عامل اعصاب» جز سلاح‌های شیمیایی محسوب شده و استفاده از آن طبق این کنوانسیون ممنوع است.

عوامل شیمیایی «ضد اعتراض» که کاربردشان از کار انداختن تجمعات اعتراضی است هرچند در لحظه ممکن است، آسیب جدی به بدن بزند، یا در آینده طولانی مدت آثار خطرناکی برای سلامتی داشته‌باشد، اما در دسته‌بندی سلاح‌های شیمیایی ممنوعه در این کنوانسیون قرار ندارد.

در مورد ماده‌ای که منشا دود سبز است هم پیش از هر چیزی باید به این نکته توجه کرد که اظهار نظر قطعی در مورد آن بدون تجزیه نمونه‌های محیطی غیرممکن است اما می‌توان چند احتمال را برای بررسی درنظر گرفت.

۱. نارنجک‌های دودزا که برای اختلال در دید استفاده می‌شود: برای مثال، در تظاهرات مردم عراق در سال ۲۰۱۹ از نارنجک‌های دودزای M713 ساخت «کارخانجات مهمات‌سازی سازمان صنایع دفاع» زیرمجموعه وزارت دفاع جمهوری اسلامی استفاده شده‌بود.

در نوعی از نارنجک‌های دودزا، که در نقش عامل کنترل شورش به کار می‌روند، از ماده اولیه‌ای به‌نام هگزاکلرواتان (دود HC) استفاده می‌شود. دود این ماده می‌تواند سفید یا رنگی باشد. بوی ناشی از انفجار نارنجک‌های دودزای حاوی هگزاکلرواتان شبیه بوی کافور است.

۲. دی‌فنیل‌آمین کلراسین یا آدامسایت (DM) گازی که به آن عامل استفراغ (Vomiting Agent) می‌گویند و برای متفرق‌کردن تجمعات استفاده می‌شود: آدامسایت به‌صورت ذرات معلق در هوا پراکنده می‌شود و محل اصلی اثر آن دستگاه تنفسی فوقانی است.

در اثر استنشاق این گاز تحریک چشم‌ها، ریه‌ها و غشاهای مخاطی یا عطسه آغاز شده به دنبال آن سردرد، حالت تهوع و استفراغ مداوم ایجاد می‌شود. بلورهای آدامسایت در دمای اتاق به رنگ سبز روشن تا زرد دیده می‌شود پس از پراکند‌شده در هوا، هرچه غلظت آن در محیط بیشتر باشد به رنگ زرد قناری متمایل‌تر می‌شود.