فکت‌ها و ابهام‌ها در ماجرای آتش‌سوزی زندان اوین

شامگاه شنبه ۲۳ مهرماه ۱۴۰۱ بین ساعت ۹ تا ۱۱ شب به وقت تهران ویدئوهای زیادی از زندان اوین در شبکه‌های اجتماعی منتشر شد که حاکی از آتش‌سوزی، انفجار و تیراندازی در این زندان بود. ویدئوها از زوایای مختلفی بود و نشان از گستردگی آتش و دود داشت.

ویدیوها از زوایای مختلف؛ به عنوان مثال از ولنجک در شمال غربی زندان اوین، از بام تهران و یا از حوالی بلوار یادگار امام گرفته شده و در شبکه‌‌های اجتماعی منتشر شد:

در برخی ویدیوها افرادی دیده می‌شوند که بر روی پشت‌بام یکی از ساختمان‌های اوین در حال برپا کردن آتش هستند.

در برخی ویدیوها صدای انفجار به گوش می‌رسد و در یک ویدئو رد نور پرتابه‌هایی دیده می‌شود که به داخل محوطه اوین پرتاب می‌شوند و پس از آن صدا انفجار دیده می‌شود.

این ویدیوها بخشی از ده‌ها ویدیوی کوتاه و بلندی بود که افراد ساکن و یا در حال عبور از اطراف اوین یا مناطق مشرف به آن ضبط و در شبکه‌های اجتماعی منتشر کردند. در آن شب همچنین ویدیوهایی از ناآرامی‌های اطراف اوین و به آتش کشیده شدن اتوموبیل‌هایی در آنجا هم منتشر شد که موضوع این گزارش نیست.

بازخوانی گاه‌شمار روایت‌های رسانه‌های هوادار حکومت

۱- خبرگزاری میزان وابسته به قوه قضاییه در ساعت ۲۲:۵۲ دقیقه روز ۲۳ مهرماه خبر از کنترل حریق و برقراری آرامش در زندان داد. به گزارش این خبرگزاری آتش‌سوزی «در پی درگیری بین تعدادی از زندانی‌های محکومیت مالی و سرقت یک کارگاه کارآفرینی زندان» ایجاد شد. میزان در گزارش خود گفتگوی استاندار تهران را هم منتشر کرد که خبر از درگیری زندانیان بندهای ۷ و ۸ و برقراری سریع آرامش بعد از آن می‌داد.

در این گزارش همچنین به نقل از صالحی دادستان تهران تاکید شده: «درگیری شامگاه شنبه زندانیان ارتباطی با اغتشاشات اخیر نداشته است و اساساً بند مرتبط با زندانیان امنیتی از بندهای سارقان و محکومان مالی جداست و با آن فاصله دارد.»

این خبرگزاری همچنین ویدیویی از مقابل و درون زندان اوین منتشر کرد و در آن از برقراری آرامش در زندان خبر داد.

در ویدیویی که از درون زندان گرفته شده فرد پشت دوربین ادعا می‌کند درون یکی از بندهای اوین است (بدون اشاره به اینکه کدام بند است) و پچ‌پچ کنان روی ویدیو توضیح می‌داد که با تمام شدن درگیری‌ها، زندانیان در اتاق‌هایشان در حال استراحت هستند.

۲- دقایقی پیش‌تر در ساعت ۲۲:۳۹ خبرگزاری دولتی ایرنا هم به نقل از «یک مقام ارشد امنیتی» بدون ذکر نام نوشته بود:

« بند محل نگهداری اراذل و اوباش شاهد ناآرامی و درگیری این عناصر در زندان بود که منجر به درگیری این افراد با پرسنل زندان اوین شد.»

به گفته این خبرگزاری «اراذل و اوباش» انبار لباس زندان را به آتش کشیدند که منجر به آتش‌سوزی در زندان اوین شده است. در این گزارش اشاره نشد که کدام بندها در این «ناآرامی» درگیر بودند و از آنجایی که بندی با عنوان بند اراذل و اوباش در اوین وجود ندارد مشخص نیست اشاره به کدام بند است.

۳- کمی بعد در ساعت ۲۲:۴۵ خبرگزاری تسنیم دلیل آتش‌سوزی را ​​«درگیری بین تعدادی از زندانی‌های محکومیت مالی و سرقت» و محل آن را «یک کارگاه خیاطی» عنوان کرد. کسانی که با هم درگیر شدند در گزارش تسنیم به نقل از یک منبع آگاه درگیری بین «زندانیان بند ۶ و بند ۷ که بند مخصوص سارقان و بند محکومان مالی» است عنوان و گفته شد که وکیل بندها با کمک نیروهای حراست سعی در متفرق کردن زندانیان می‌کنند.

۴- خبرگزاری فارس اما صبح روز بعد روایت دیگری از این اتفاق ارائه داد و گفت که موضوع «درگیری صوری» بین «تعدادی از زندانیان بند ۷ اوین (محکومان مالی) با زندانیان بند ۸ (سارقان) بوده.»

به گزارش فارس طی این درگیری «عده‌ای از فرصت سوء‌استفاده کرده و انبار لباس و کارگاه کارآفرینی زندان را آتش می‌زنند که منجر به آتش سوزی گسترده، سرایت به‌ بند ۸ و اعزام آتش‌نشانان به اوین برای اطفاء حریق شد.»

خبرگزاری فارس در توضیح صدای انفجارهایی که آن شب شنیده شده، نوشت: «در میانه آتش‌سوزی و درگیری با نیروهای حفاظت، تعدادی زندانی اقدام به فرار می‌کنند. آن‌ها در ضلع شمالی زندان که کوه وجود دارد، وارد میدان مین می‌شوند. گفته می‌شود که صداهای انفجار شنیده شده مربوط به همین موضوع بوده است. »

این بخش از گزارش فارس بعد از تکذیب این خبر توسط منبع مطلع در سازمان زندان‌ها در گفتگو با شرق بدون ذکر توضیحی به این صورت تغییر کرد: «شب گذشته صدای چند انفجار از حوالی زندان اوین شنیده شد که برخی منابع علت آن را انفجار مین های اطراف اوین اعلام کردند … این در حالی است که یک منبع آگاه به فارس گفت: در ماجرای دیشب زندان اوین هیچ زندانی روی مین نرفته است.»

خبر در کانال تلگرام فارس به شکل اولیه باقی مانده است.

در روایت فارس تاکید شده بود «این اقدام از پیش طراحی شده بود، چرا که تعدادی از زندانیان برای خود به طرقی سلاح سرد تهیه کرده بودند تا ضمن درگیری با نیروهای تامین امنیت زندان به آن‌ها آسیب بزنند و به سلاح هم دست پیدا کنند که البته موفق نشدند.»

در این گزارش فارس در واقع برای اولین بار این موضوع مطرح شد که آتش‌سوزی شب گذشته یک اتفاق از پیش برنامه‌ریزی شده بوده و آن را از سطح درگیری چند زندانی مالی و سرقت فراتر بود و به تلاش زندانیان برای فرار اشاره کرد.

۵- خبرگزاری میزان حوالی ساعت یک بعد از ظهر روز ۲۴ مهر (فردای آتش‌سوزی) از مرگ ۴ زندانی بر اثر خفگی و زخمی شدن ۶۱ نفر و نجات ۷۰ نفر خبر داد و حال ۴ نفر دیگر را وخیم گزارش کرد.

در گزارش دوم خبرگزاری میزان صحبت از فرار زندانیان به میان آمد: «در جریان درگیری و آتش سوزی زندان اوین تعدادی از زندانیان جرایم خشن و خطرناک، قصد فرار از زندان را داشتند که با توجه به تمهیدات حفاظتی اتخاذ شده موفق به فرار نشدند.»

۶- همان شب در روایت خبر ۲۰:۳۰ هم به این گزارش خبرگزاری میزان استناد شد با این تاکید که حریق به علت درگیری بعضی از زندانیان در کارگاه خیاطی اتفاق افتاده و محل اصلی آتش سوزی و درگیری کارگاه تولیدی و خیاطی بوده است.

۷- در گزارش دیگری خبرگزاری صدا و سیما مدعی شد کانون درگیری، بند ۷ زندان اوین است که بند «سرقتی‌ها و زندانیان با سابقه شرارت» عنوان شده. زندانیانی به عنوان شاهدان عینی در این گزارش حضور دارند که تعریف می‌کنند چند زندانی قصد فرار داشتند و یک زندانی را روی برانکارد می‌گذارند که به بهداری بروند و بعد توصیف می‌کنند که این زندانیان همه جا را به آتش کشیده و بعد آتش به کارگاه پارچه کشیده می‌شود. در ادامه گزارش حیات الغیب، مدیرکل زندان‌های استان تهران یک بلندی شش متری را که به نظر می‌رسد در انتهای کارگاه پارچه است به خبرنگار نشان داده و می‌گوید که زندانیان قصد فرار از آنجا را داشتند اما موفق نشدند.

حیات الغیب از حضور نیروهای یگان ویژه و بسیج در زندان خبر می‌دهد اما فقط به این اشاره می‌کند که از آنها برای انتقال زندانیان به محل دیگر استفاده شده است. در این گزارش با تعدادی زندانی مصاحبه می‌شود که مشخص نیست در کدام بند محبوس هستند و در بین آنها چهره‌های آشنایی مانند وحید خزایی، فعال اینستاگرامی پیشین هم به چشم می‌خورد. این افراد تاکید دارند که آتش‌سوزی فقط در اندرزگاه ۷ بوده.

تا به اینجای کار هیچ کدام از گزارش‌ها، به جز خبر تکذیب شده فارس توضیحی درباره صداهای انفجار و تیراندازی طولانی مدتی که صدای آن چه درون بندهای دیگر و چه بیرون از زندان شنیده می‌شد نمی‌دهند. علاوه بر اینکه توضیح یکدستی از آنچه که آن را «فرار از زندان» می‌نامند هم ارايه نمی‌دهند.

۸- در روز ۲۵ مهر فرمانده انتظامی تهران بزرگ خبر از کشته شدن یکی از ماموران پلیس در حین بازگشت از ماموریت اطراف زندان اوین داد و تاکید کرد: «پس از انجام این ماموریت در حین بازگشت و اعزام به ماموریت دیگری بود که در مسیر رسیدن به محل ماموریت به دلیل لغزندگی مسیر که اغتشاشگران با ریختن روغن سوخته ایجاد کرده بودند، دچار حادثه شد.» او گفت نام این فرد استوار یکم لطفی‌پور بود.

۹- در همان روز ۲۵ مهر غلامحسین محسنی اژه‌ای، رییس‌ قوه قضاییه در جریان جلسه شورای‌عالی قوه قضائیه گفت: «آنچه در زندان اوین رخ داد جنایتی بود که به دست عده معدودی از عوامل دشمن صورت گرفت.»

۱۰- روزنامه وطن امروز در روز ۲۵ مهر گزارشی با عنوان «اوین؛ خط خرابکاری سرویس‌ها» منتشر کرد و علاوه بر تکرار روایت خبرگزاری میزان این اتفاق را «کلید زدن پروژه آشوب در زندان اوین با همراهی تعدادی از زندانیان این زندان» دانست. وطن امروز این اتفاق را به آنچه در تابستان ۱۳۶۷ در زندان اوین اتفاق افتاد شبیه دانسته و نوشت: «شورش و اغتشاش در زندان، الگوی قدیمی سازمان تروریست منافقین است که تابستان سال ۱۳۶۷ عملی و البته با شکستی سخت و تاریخی همراه شد. مرداد ۱۳۶۷ اعضای سازمان منافقین که در زندان‌ها به سر می‌بردند، همزمان با تعرض این سازمان به مرزهای کشورمان که با حمایت رژیم بعث همراه بود، سعی داشتند با برپایی شورش و آشوب سراسری و فرار از زندان، به نیروهای متجاوز ملحق شوند که شکست خوردند.»

۱۱ - در روز ۲۶ مهرماه علی خضریان نماینده تهران، ری، شمیرانات، اسلامشهر و پردیس در مجلس در تشریح نشست اعضای کمیسیون اصل ۹۰ با دادستان کل کشور در این‌باره گفت : «برنامه‌ریزی برای کشته‌سازی و فراری دادن تعدادی از افراد از زندان اوین صورت گرفته بود … با توجه به آمادگی اطلاعاتی و امنیتی و با اقدام به موقع دستگاه قضایی، افراد شاخص به مدت کوتاهی به مرخصی رفته و یا تمدید مرخصی شده بودند تا با عدم حضورشان در زندان، زمینه برخی کشته‌سازی‌ها و سوء استفاده‌های جریانات معاند پیش نیاید. لذا اساسا افراد مورد اشاره در رسانه‌ها در زندان حضور نداشتند تا فضا برای سوء قصد به جان آنها در خلال اتفاق زندان اوین ایجاد شود.»

۱۲- خبرگزاری ایرنا هم در روز ۲۷ مهر گزارش داد که دو روز پیش از آن یعنی در روز ۲۵ مهر تیمی از اعضای کمیسیون امنیت ملی و سیاست خارجی مجلس از زندان اوین از بندهای ۷ و ۸ زندان اوین بازدید کردند. بنابه گفته ابراهیم عزیزی نایب رئیس کمیسیون امنیت ملی و سیاست خارجی مجلس «شنبه شب (۲۳ مهرماه) حدود ساعت ۸ و ۵۵ دقیقه تعدادی از زندانیان سالن ۴ بند ۷ در زندان اوین اقدام به شورش، تخریب و آتش سوزی نمودند و به ماموران نیز حمله ور شدند… آتش سوزی از بند ۷ به بند ۸ منتقل نشده و در بند ۸ هیچ گونه آتش سوزی رخ نداده است. در بند ۸ تحرکاتی صورت گرفته اما چون در ادامه ناآرامی بند ۷ بوده است، نیروهای انتظامی و حفاظتی موضوع را به موقع مدیریت کردند.»

عزیزی می‌گوید: «شورش در زندان اوین با هدف کشته‌سازی انبوه انجام گرفت.» به گفته او برخی افراد درون زندان اوین علی رغم اینکه جرمشان موضوعات دیگری بوده به اصرار خودشان برای ادامه دوران محکومیت به بند ۷ واحد جهاد منتقل شدند. به نظر می رسد اشاره او به مهدی هاشمی، فرزند هاشمی رفسنجانی است او ادامه می‌دهد: «بررسی‌های ما همچنان حکایت از این دارد که ارتباطاتی بین این فرد با عناصر آشوب طلب داخل زندان وجود دارد که شب حادثه هم در زندان حضور نداشته است. این موضوع نیازمند بررسی‌های جدی‌تر دستگاه‌های امنیتی است زیرا در شب حادثه عده‌ای از عوامل اغتشاش گر به محل اسکان این زندانی حمله می‌کنند اما وی آنجا حضور نداشته است.»

او همچنین گفت که «نیروهای انتظامی برای مقابله با اغتشاش‌گران از نارنجک‌های صوتی و گازهای اشک آور استفاده کردند لذا صدای انفجار ناشی از انفجار نارنجک‌های صوتی بوده است.»

بعد از توضیحات تکذیب شده فارس این اولین توضیح مقامات در مورد صدای انفجار و شلیک‌های مداومی است که به گوش رسیده.

او همچنین می‌گوید برخی افراد زندانی که توانسته بودند از شبکه حفاظتی بند ۷ بیرون روند، در پشت بام اقدام به آتش سوزی کردند.

۱۳- جواد کریمی قدوسی عضو‌ دیگر کمیسیون امنیت ملی مجلس هم بخش جدیدی به روایت می‌افزاید و می‌گوید که زندانیان وقتی مامور برای سرشماری می‌آید به بهانه بیماری یک زندانی به در هجوم می‌برند و قصد فرار دارند. او تاکید دارد که یگان امنیتی اوین در آمادگی کامل بوده چون احتمال آشوب را می‌دادند و از این رو توانستند آن را به خوبی کنترل کنند. او درباره برنامه‌ریزی این آتش‌سوزی از بیرون از زندان و تلاش برای کشتن مهدی هاشمی می‌گوید که در زمان حادثه در بند مذکور حضور نداشته و به خواست خودش جابجا شد و می‌گوید که این کارها تلاش برای پاپوش درست کردن برای جمهوری اسلامی مظلوم بوده است.

۱۴- پس از آن و در روز ۲۸ مهر کاظم غریب آبادی، دبیر ستاد حقوق بشر قوه قضاییه هم گفت: «اینکه برخی از زندانیان هماهنگی‌های با بیرون داشتند را منتفی نمی‌دانیم.»

از توضیحات نمایندگان مجلس برمی‌آید که آنها به نوعی میان اتفاقات زندان اوین و مهدی هاشمی، ارتباط برقرار می‌کنند. اما این رابطه مغشوش و مبهم است. آنها همزمان از ارتباط این فرد با «عناصر آشوب‌طلب» حرف می‌زنند و می‌گویند که این ارتباط نیاز به پیگیری امنیتی دارد. همزمان از اشراف اطلاعاتی و امنیتی بر اتفاقاتی که در پیش رو بود خبر می‌دهند و می‌گویند که کسانی قصد کشتن و یا به اصلاح کشته‌سازی این فرد را داشتند اما «با اقدام به موقع دستگاه قضایی، افراد شاخص به مدت کوتاهی به مرخصی رفته و یا تمدید مرخصی شده بودند تا با عدم حضورشان در زندان، زمینه برخی کشته‌سازی‌ها و سوء استفاده‌های جریانات معاند پیش نیاید.» (در شب حادثه برادر مهدی هاشمی، یاسر هاشمی، در کلاب‌هاوس از تمدید مرخصی وی در روز جمعه، روز پیش از وقوع حادثه، خبر داده بود). اما این نمایندگان توضیح نمی‌دهد که در صورت مرتبط بودن این فرد با آشوبگران آنها چرا باید بخواهند او را به قتل برسانند و در صورت اشراف و اطلاع مجموعه زندان و دستگاه قضا چرا آنان از این اتفاق و آتش‌افروزی در زندان جلوگیری نکردند.

۱۵- یک هفته پس از واقعه خبرگزاری میزان روز اول آبان یک ویدیوی حدود ۷ دقیقه‌ای متشکل از توضیحات رئیس بند ۷ زندان اوین و فیلم‌هایی که ادعا می‌شود مربوط به دوربین مداربسته زندان است منتشر کرد.

این فیلم هم بر روایت فرار و آشوب زندانیان بند ۷ استوار است. او می‌گوید که داستان از قرنطینه ۴ بند ۷ که ۴۵۰ زندانی در خود جای داده بود آغاز شد. با وجود این در صحنه آغازین فیلم که سردر سرنگون شده یک بند را که ادعا می کند قرنطینه ۴ بند ۷ است را نشان می‌دهد در بالای تابلو نوشته شده «اندرزگاه ۴ قرنطینه ۴».

فیلم دوربین‌های مدار بسته استفاده شده در این مستند بدون تاریخ و ساعت است و به نظر می‌رسد صحنه‌هایی انتخاب شده که قرار است مکمل روایت رییس بند ۷ باشد. تنها در صحنه ابتدایی که بر اساس توضیحات رییس بند ۷ روی فیلم لحظه تمارض یک زندانی و بعد تلاش زندانیان برای خروج از در بند است ساعت و تاریخ در فیلم زیرنویس شده: «ساعت ۲۰:۴۵ دقیقه مورخ ۲۳ مهر ۱۴۰۱».

او می‌گوید ۲۰ نفر از اندرزگاه خارج شده و به سمت اندرزگاه ۸ می‌روند و گفته می‌شود این لحظه‌ی به صدا درآمدن آژیر خطر اوین است که از بیرون هم شنیده شده. توضیحات این فرد بدون دانستن ساختار داخلی بندهای زندان اوین چندان معنایی برای مخاطب بیرونی نخواهد داشت، از جمله اینکه زندانیان به سالن ۵ و ۶ هم رفتند. سپس او به نقطه‌ای که در گزارش خبرگزاری صدا و سیما هم ادعا شده بود محل مورد نظر زندانیان برای فرار نهایی بوده می‌رود و می‌گوید؛ ۱۵ نفر به آن نقطه می‌رسند اما موفق به فرار نمی‌شوند.

در تمام این لحظات، به جز صحنه ابتدایی، در ویدیوهای دوربین مداربسته دود یا غباری مشاهده می‌شود که توضیحی درباره آن داده نمی‌شود، چرا که هنوز حرف از آتش سوزی نیست و تنها بعد از ورود زندانیان به سالن ۵ و۶ به آتش سوزی اشاره می‌شود. گفته شده که سالن آمفی‌تئاتر اوین در حریق به کلی از بین رفته.

رییس بند ۷ چند مکان را به عنوان محل خفگی زندانیان جان‌باخته نشان می‌دهد که رد سفید رنگی که شمای بدن انسان را دارد هم در آن نقاط به چشم می‌خورد. دست نخوردگی جای بدن این افراد بر روی زمین در میان آن شلوغی و التهاب هم عجیب و غیرقابل باور به نظر می‌رسد.

در این روایت زندانیان به سمت سالن ملاقات هم می‌روند. در این نقطه است که به گفته رییس بند ۷ زندانیان به بخش خیاطی می‌رسند و بعد از آن پشت‌بام، که دیگر امکان پیش‌روی وجود ندارد.

در این شرح هم که به نظر می رسد روایت نهایی حاکمیت از آتش‌سوزی و تیراندازی زندان اوین باشد، به انفجارها و صدای تیرها هیچ اشاره ای نشده و توضیحی برای آن ارايه نشد.

۱۶- نهایتا روز سوم آبان سخنگوی قوه قضائیه اعلام کرد: «در این حادثه ۸ نفر فوت شدند و برای ۲۵ نفر هم پرونده تشکیل شده است؛ ممکن است افرادی به این تعداد اضافه و یا کاسته شوند که این بستگی به تحقیقات دارد.»

بازخوانی گاه‌شمار سایر روایت‌ها

۱- در گزارش منبع غیررسمی و همچنین رسانه‌های داخلی که لزوما منعکس‌کننده روایات حاکمیتی نیستند توضیحات دیگری هم آمده است. به عنوان مثال در گزارش روز ۲۴ مهر اعتماد آنلاین به نقل از یک منبع آگاه خبر از تیراندازی در درون زندان برای «مهار شورش» داده شد. بر اساس این گزارش برخلاف تاکید روایت رسانه‌های نزدیکتر به حاکمیت بر تمرکز و محدود ماندن وقایع به بند ۷ و اینکه زندانیان این بند اراذل و اوباش هستند اتفاقات به بند ۸ هم کشیده شده و «بند ۷ و ۸ مربوط به زندانیان مالی و سارقان است و البته گفته می‌شود زندانیانی که به طور موقت در زندان اوین بازداشت هستند، نیز به این بندها برده می‌شوند.» در این شرح به نقل از یک زندانی از درون بند «دلیل انفجار مین این بوده که آتش گسترش پیدا کرده و حرارت آتش باعث انفجار مین‌‌ها شد». اعتماد آنلاین همچنین نوشته: «صبح امروز (۲۴ مهر)تعدادی از زندانیان بندهای ۷ و ۸ از زندان اوین خارج و به زندان دیگری (احتمالاً تهران بزرگ) منتقل شده‌اند، چرا که ساختمان این دو بند تخریب شده، سقف آن آسیب دیده و فعلاً قابل استفاده نیست.»

در این گزارش همچنین به نقل از یک منبع آگاه آمده است که این اتفاق «از سوی چند زندانی موقت شروع شد.» اما مشخص نیست در اینجا منظور از زندانیان موقت چیست، آیا به بازداشتی‌های اعتراضات اخیر اشاره دارد یا زندانیان عمومی.

۲ و ۳- رادیو فردا روز ۲۴ مهر و رادیو زمانه روز ۲۷ مهر هم هر کدام به نقل از منابع خود و در گفتگو با زندانیان روایتی را از شب آتش‌سوزی اوین ارائه کردند.

در روایت رادیو فردا به نقل از یک زندانی آمده که ماموران هم با تفنگ ساچمه‌ای و هم تفنگ جنگی به زندانیان حمله کردند و «درگیری و تشنج در زندان اوین به بند چهار زندان هم کشیده شده و در آن‌جا نیز گاز اشک‌آور و بمب صوتی زده‌اند.»

تنها در این روایت از بند ۴ زندان اوین حرف زده شده که با عکس تابلوی سردر بند ۴ که در ویدیوی آخر خبرگزاری میزان بود منطبق است.

به گفته این زندانی کشیده شدن سایر زندانیان به این قائله به این صورت بوده که «ساعت یک ربع به ۹، در بند هفت زندان اوین شورش شد، مامورها خیلی وحشیانه شروع به تیراندازی ممتد کردند و باعث تحریک زندانیان بند هشت هم شدند. زندانیان بند هشت خواستند کمک کنند و جلوی کشتار را بگیرند…پس از آن، حمله به تمام زندانیان بند هشت صورت گرفت و تیراندازی مستقیم شد، ده الی پانزده نفر تیر ساچمه‌ای خوردند و یک نفر تیر جنگی. گویا آن شخص از پنجره اتاق تیر خورده است و خونریزی شدید داشته‌است».

در روایت رادیو زمانه گفته شده از یک روز قبل، یعنی جمعه ۲۲ مهر نیروهای گارد ویژه به صورت شبانه‌روزی در زندان مستقر شده بودند. فضای داخل بندها ملتهب گزارش شده بود. در همان شب حادثه منابع مختلفی این موضوع را تایید کردند.

روایت یک زندانی بند ۸ اوین در گفتگو با رادیو زمانه هم گفته‌های زندانی‌ای که با رادیو فردا حرف زده بود را تایید می‌کند. او می‌گوید: «وقتی تیراندازی به بند ۷ شروع شد که به بند ما چسبیده است، دور تا دور ساختمان تیراندازی شد همه داشتند برای شام خودشان را آماده می‌کردند… [بند] هفتی‌ها شورش را شروع کردند، یک سری از آنها داشتند به سمت ما می‌آمدند و یک‌سری هم داشتند فرار می‌کردند، فشار و خشم بود که بیرون زد، ابتدا کسی داخل حیاط نرفت، هیچ‌کس نمی‌خواست داخل حیاط برود. می‌خواستند به افسر نگهبانی بروند جواب بگیرند، گاز اشک‌آور و تیر ساچمه‌ای زده شد، خود فرمانده یگان که جرات نداشت بالا بیاید از پایین گفت بروید داخل حیاط، گفتیم داریم خفه می‌شویم بالا که در سالن‌ها بدتر است، اینجا ساختمان اداری بوده تهویه ندارد، خودشان گفتند بروید داخل حیاط که خیلی‌ها رفتند، یک ساعت یک ساعت‌ونیم این ماجرا ادامه داشت و یک مامور گارد هم جرات نکرد بالا بیاید، همه سمت بند هفت بودند. بعد راکت می‌زدند، ۹ تا موشک جنگی و نارنجک زدند، هزار و ۶۲۰ گلوله جنگی آن شب به سمت بند هفت و دورتادور اینجا شلیک شد.»

در مورد تعداد گلوله‌های شلیک شده در این روایت جای تردید وجود دارد، اینکه یک زندانی توانسته در آن شرایط هرج و مرج تعداد گلوله‌ها را شمرده و بداند ناممکن به نظر می‌رسد، مگر اینکه زندانی از منابع دیگری که در این گزارش ذکر نشده به این تعداد دست پیدا کرده باشد.

این زندانی هم بر سرکوب برنامه‌ریزی شده تاکید دارد و می‌گوید: «تمام مسئله سرکوب از قبل برنامه‌ریزی شده بود، چون بارها زندانی‌ها خواستند حسن رعیت منتقل شود چون دعوا درست می‌کرد، نوچه‌هایش را می‌فرستند زندانیان را می‌زدند و باعث شد چند نفر خون‌ریزی کنند، ولی آن روز ظهر یک دفعه منتقل می‌شود، مهدی رفسنجانی را نمی‌گذارند برگردد، همان روز ظهر ما باتون‌ها و دستبندهای جدید را به چشم دیدیم، شیفت‌های پاسدارها ۲۴ ساعته شد، از روز قبل تک تیرانداز بالا گذاشته بودند، تمام این‌ها برای سرکوب برنامه‌ریزی شده بود. ولی ابتکار بند هشت تمام بازی را بهم ریخت و در باتلاقش گیر کردند.»

این روایت هم به نوعی اظهارات نمایندگان مجلس درباره آمادگی قبلی برای مواجهه با شورش در زندان را تایید می‌کند، با این تفاوت اساسی که در روایت حاکمیت شورش به ابتکار زندانیان بوده و در روایت زندانیان با تحریک زندانبان و برنامه‌ریزی حاکمیت.

در حالی که منابع رسمی داخل ایران تعداد کشته‌شدگان را ۸ نفر بر اثر خفگی ناشی از دود اعلام کردند زندانی منبع رادیو زمانه می گوید تعداد کشته‌شده‌های بند ۷ بسیار زیاد -بیشتر از روایت رسمی جمهوری اسلامی- بوده و اشاره می‌کند که جنازه‌ها را با وانت به بیرون از زندان منتقل کرده‌اند و به گفته او زندانیانی که در بهداری زندان حضور داشتند، این صحنه را مشاهده کرده‌اند.

۴- در روز اول آبان همچنین حساب کاربری نرگس محمدی در اینستاگرام روایتی از شب آتش‌سوزی اوین منتشر کرد. این فعال حقوق بشر هم بر اساس شواهد و قرائنی می‌گوید حمله به اوین از سوی حاکمیت برنامه‌ریزی شده بود.

بعضی از شواهد و قرائن خانم محمدی عبارت از این است که مثلا «روز شنبه ٢٣ مهر اعزام‌های صبح زندانیان به بیمارستان بدون اعلام دلیل کنسل شد… هنگام ظهر نیز سه بار صدای آژیر زندان به صدا در آمد که بی‌سابقه بود… سه روز پیش از واقعه، کپسول‌های آتش‌‌خاموش‌کن به‌دستور ریاست زندان و به بهانه پر کردن از بند خارج شد، درب مابین راهرو بند و راهرو کارکنان بسته و قفل شد و دریچه‌ای روی آن تعبیه شد تا کارها از آن طریق انجام شود و زندانیان نتوانند به راهرو خروجی دسترسی داشته باشند.»

به گفته نرگس محمدی حوالی ساعت ۹ شب در بند زنان زندان اوین صدای شلیک غیر قابل شمارشی را شنیده شد که بیش از دو ساعت طول کشید. او در ادامه جزییاتی از درگیری‌های زندانیان با گارد ویژه و شعارهای آنان و سرکوب شدید را نوشت. محمدی می‌گوید: «گارد گویا حتی مسئولان زندان و سازمان را هم نمی شناخت و به دستورات آنان وقعی نمی‌نهاد.»

او می‌گوید که خبر کشته شدن «ده‌ها زندانی» را از منابع خبری زندان شنیده و از «ضرب و شتم شدید زندانیان (سیاسی و عادی)، حمله به بندهای سیاسی و ضرب و شتم و انتقال آنها به مکان‌های معلوم و نامعلوم، انتقال بیش از ٩٠٠ زندانی و تداوم شرایط به شدت امنیتی» باخبر است.

شب شنبه ۲۳ مهرماه ۱۴۰۱ بین ساعت ۹ تا ۱۱ شب به وقت تهران ویدئوهای متعددی از زندان اوین در شبکه‌های اجتماعی منتشر شده که حاکی از آتش‌سوزی، انفجار و تیراندازی در این زندان بود. ویدئوها نشان از گستردگی آتش و دود داشت. از همان ساعات اولیه اعلام خبر آتش‌سوزی اخبار و گمان‌زنی‌ها در مورد آن آغاز شد.

ما در این مقاله ۱۶ گزارش رسمی منابع نزدیک به حاکمیت و چهار روایت غیررسمی را بازخوانی کردیم. در روایت‌های رسمی از خبرگزاری میزان گرفته تا فارس، تسنیم، و صدا و سیما کمابیش یک خط برای توضیح وقایع دنبال شده است، اما در این خط سیر روایی نقاط مبهم و مغشوشی وجود دارد و به بعضی سوالات اساسی پاسخی داده نشده است.

۱- یکی از مواردی که کاملا مسکوت ماند پرتابه‌های بود که گویی از نقطه‌ای در بیرون اوین به سمت آن پرتاب می‌شد و در زمان برخورد آن با محلی که به نظر می‌رسد زندان باشد صدای انفجار شنیده می‌شد. در هیچ یک از گزارش‌ها در مورد این پرتابه‌ها توضیحی داده نشده است.

۲- در مورد صدای انفجارهای متعدد و تیراندازی‌هایی که در ویدیوهای ضبط شده از اتفاقات آن شب شنیده می‌شود و شاهدان هم بر آن گواهی می‌دهند در خط اصلی روایت رسانه‌های نزدیک به حاکمیت و در مستندهای منتشر شده هیچ توضیحی وجود ندارد و فقط در گفته‌های یکی از اعضای کمیسیون امنیت ملی و سیاست خارجی مجلس اشاره ای گذرا به استفاده از بمب‌ صوتی برای پراکندن زندانیان شده است. خبرگزاری فارس هم در گزارشی که بعدا آن را اصلاح کرد به انفجار مین در تپه‌های اطراف زندان اشاره کرد، اما این اشاره به سرعت از روایت‌های رسمی حذف شد. در گزارش سایت سایت اعتماد آنلاین نیز به نقل از یک زندانی به انفجار مین‌ در تپه‌های اطراف اوین اشاره شده است.

۳- در مورد بندهایی از زندان که در این مجموعه اتفاقات درگیر شده‌اند، چه در آتش‌سوزی و چه در تیراندازی روایت‌های متعددی وجود دارد. تمرکز همه گزارش‌ها بر روی بند ۷ است که در بسیاری از گزارش‌های رسمی آن را بند «اراذل و اوباش» نامیدند، در حالی که چنین عنوانی اساسا در تقسیم‌بندی‌های زندان وجود ندارد. «سرقتی‌»ها غالب جمعیت بند ۷ را تشکیل می‌دهند. به هر روی این بند در همه روایت‌ها وجود دارد و درگیری آن مسجل است. اما در این میان و بر اساس گزارش‌های متعدد سخن از بندهای دیگر هم به میان می‌آید، تسنیم در گزارش شب اول خود حرف از بند ۶ می‌زند، جایی که در هیچ گزارش دیگری به آن اشاره نشد. علیرغم کتمان‌های اولیه و تاکید بر اینکه درگیری فقط در بند ۷ بوده، در نهایت مقامات درگیر شدن بند ۸ در این واقعه را پذیرفتند اما در مورد میزان این درگیری توضیحی داده نمی‌شود. بند دیگری که درگیر شدنش در این اتفاقات به نوعی مطرح شده بند ۴ است که با وجود فاصله مکانی بعید آن از بند ۷ (مانند بند ۶) درگیری احتمالی این بند بسیار عجیب به نظر می‌رسد و در صورت صحت می‌تواند ابعاد جدید و ناگفته‌ای از این واقعه را نشان دهد. در ویدیوی ۷ دقیقه‌ای منتشر شده توسط خبرگزاری میزان در همان صحنه ابتدایی که رئیس اندرزگاه ۷ در حال توضیح دادن این است که چگونه ناآرامی و آتش‌سوزی از این بند شروع شد، در تصویر، سردر بندی که تابلوی آن در میان دود و خاکستر افتاده «اندرزگاه ۴، قرنطینه ۴» است.

۴- در مورد محل شروع آتش‌سوزی و دلیل آن هم ابهاماتی وجود دارد. در گزارش‌های اولیه مقامات رسمی محل آغاز آتش سوزی کارگاه خیاطی زندان عنوان شده، به عنوان مثال در گزارش ۲۰:۳۰ آمده که حریق به علت درگیری بعضی از زندانیان در کارگاه خیاطی اتفاق افتاده و محل اصلی آتش سوزی و درگیری همانجا بوده، در حالی که گزارش خبرگزاری صدا و سیما محل شروع درگیری را بند ۷ اعلام می‌کند. در ویدیوهای منتشر شده در شبکه‌های اجتماعی هم دست‌کم دو نفر، در حال به پا کردن آتش روی پشت‌بام دیده می‌شوند.

۵- ویدیوهایی که ادعا می‌شود مربوط به دوربین‌های مدار بسته است و توسط خبرگزاری میزان منتشر شده تاریخ و ساعت ندارد و به صورت گزینشی صحنه‌هایی مبهم از درگیری و فرار در آن دیده می‌شود.

۶- در روایت‌های رسمی تایید شده که مسئولان زندان از چند روز پیش‌ از وقوع حادثه، که از آن به عنوان توطئه یاد می‌شود، از موضوع خبر داشته‌اند، اما مشخص نیست چرا از وقوع آن جلوگیری نکرده‌اند.

از توضیح نمایندگان مجلس درباره این واقعه بعد از بازدید از زندان و ملاقات با دادستان کل کشور چنین برمی‌آید که آنها به نوعی میان اتفاقات زندان اوین و مهدی هاشمی، فرزند اکبر هاشمی رفسنجانی، که در این زندان دوران حبس خود را می‌گذراند ارتباط برقرار می‌کنند. اما این رابطه مغشوش و مبهم است. آنها از یک سو از ارتباط این فرد با «عناصر آشوب‌طلب» حرف می‌زنند و می‌گویند که این ارتباط نیاز به پیگیری امنیتی دارد، از سوی دیگر از اشراف اطلاعاتی و امنیتی مسئولان بر اتفاقاتی که در پیش رو بود خبر می‌دهند و می‌گویند کسانی قصد کشتن و یا به اصلاح کشته‌سازی این فرد را داشتند اما «با اقدام به موقع دستگاه قضایی، افراد شاخص به مدت کوتاهی به مرخصی رفته و یا تمدید مرخصی شده بودند تا با عدم حضورشان در زندان، زمینه برخی کشته‌سازی‌ها و سوء استفاده‌های جریانات معاند پیش نیاید.» (در شب حادثه برادر مهدی هاشمی، یاسر هاشمی، در کلاب‌هاوس از تمدید مرخصی وی در روز جمعه، روز پیش از وقوع حادثه، خبر داده بود). اما نمایندگان توضیح نمی‌دهد که در صورت مرتبط بودن این فرد با «آشوبگران» آنها چرا باید بخواهند او را به قتل برسانند و در صورت اشراف و اطلاع مجموعه زندان و دستگاه قضا چرا آنان از این اتفاق و آتش‌افروزی در زندان جلوگیری نکردند.

۷- بیش از ۳ ساعت قبل از آنکه شعله‌های آتش از اوین بلند شود چندین اکانت ناشناخته در توییتر از به صدا درآمدن آژیر های زندان اوین، رفتن هلیکوپتری به آن سو و مواردی از این دست خبر دادند. این اخطار زود هنگام، از سوی مخالفان حکومت به عنوان نشانه‌ای برای از پیش برنامه‌ریزی شده بودن این اتفاق از طرف حاکمیت قلمداد شد. از قضا حاکمیت نیز آن را نشانه‌ای برای همین موضوع اما از سوی مخالفانش دانسته است.