ادعای نادرست درباره رکورد ایران در رشد شاخص توسعه انسانی

مجید شاکری، کارشناس مدیریت مالی و از اقتصاددانان حامی جمهوری اسلامی، روز ۱۳ مهر ۱۴۰۱ در توییتر نوشته است: «[جمهوری اسلامی ایران] رکورددار رشد شاخص توسعه انسانی(HDI) در دنياست.»

این توییت در واکنش به مصاحبه دارون عجم‌اوغلو اقتصاددان سرشناس بین‌المللی با تلویزیون ایران‌اینترنشنال است که جمهوری اسلامی را «از اول ناموفق» توصیف کرده بود. این گفت‌وگو به بهانه اعتراض‌های مردم ایران در واکنش به کشته شدن مهسا امینی انجام شده بود.

بعد از توییت مجید شاکری برخی اقتصاددانان ادعای «رکورددار بودن ایران در رشد شاخص توسعه انسانی» را زیر سوال بردند.

با این حال مجید شاکری در توییت دیگری با انتشار تصویری از یک جدول گزارش سال ۲۰۱۳ برنامه توسعه سازمان ملل متحد مدعی شد ایران در دوره سال ۱۹۹۰ تا ۲۰۱۳ بر اساس میزان تغيير تفاوت شاخص توسعه انسانی با حداکثر امتیاز پس از کره‌جنوبی در مقام دوم ایستاده است.

جایگاه ایران در شاخص توسعه انسانی چیست؟

بر اساس آخرین گزارش برنامه توسعه سازمان ملل متحد، ایران در سال ۲۰۲۱ میلادی با امتیاز ۰/۷۷۴ در میان ۱۲۳ کشور در جایگاه ۷۶ قرار دارد.

۳۱ سال پیش در سال ۱۹۹۰ ایران با امتیاز ۰/۶۰۱ در جایگاه ۷۸ قرار داشت. ده سال بعد در سال ۲۰۰۰ امتیاز ایران به ۰/۶۸۵ و رتبه آن به ۷۳ رسید. در سال ۲۰۱۰ امتیاز به ۰/۷۴۵ رتبه ایران ۷۹ شد و در سال ۲۰۲۰ ایران با امتیاز ۰/۷۷۷ در جایگاه ۷۷ قرار گرفت.

چنانکه در نمودار بالا مشخص است روند رشد شاخص توسعه انسانی بعد از سال ۲۰۱۰ کند و از سال ۲۰۱۵ به بعد منفی شده است، اما جایگاه و رتبه ایران در ۳۲ سال گذشته تغییر خاصی نکرده است.

آیا ایران رکورددار رشد شاخص توسعه انسانی است؟

جواب این سوال بستگی به این دارد که چه دوره‌ای را در نظر بگیریم. اگر بخواهیم وضعیت کنونی را ملاک قرار دهیم پاسخ سوال منفی است.

آقای شاکری به دلایل نامشخصی داده‌های ۸ سال پیش، یعنی گزارش توسعه انسانی سال ۲۰۱۳ را مبنا قرار داده در حالی که داده‌های سال ۲۰۲۱/۲۰۲۲ نیز در دسترس است.

با وجود داده‌های به روز، استناد به آمار قدیمی، مگر برای تایید یک ادعای انتزاعی اعتباری ندارد.

قاعدتا بهترین راه برای درستی‌سنجی اینکه‌ آیا ایران رکورددار بهبود شاخص توسعه انسانی در میان کشورهای جهان بوده است، مقایسه امتیازهای کسب شده کشورها در دوره زمانی ۱۹۹۰ تا ۲۰۲۱ بر پایه آخرین گزارش منتشر شده برنامه توسعه سازمان ملل از شاخص توسعه انسانی است که کل داده‌های منتشر شده از سوی برنامه توسعه سازمان ملل را در برمی‌گیرد.

مقایسه این داده‌ها نشان می‌دهد که در بازه زمانی ۱۹۹۰-۲۰۲۱ میانگین رشد سالانه امتیاز شاخص توسعه انسانی ۱۰ کشور چین، ویتنام، گویان، ترکیه، تایلند، اندونزی، دومنیکن، عراق، عربستان و سنگاپور بهتر از ایران است.

میانگین بهبود سالانه امتیاز شاخص توسعه انسانی ایران در این دوره ۳۲ ساله ۰/۸۲ درصد است. در حالی که چین با رشد سالانه ۱/۵ درصدی شاخص HDI رکورددار بهبود این شاخص بین کشورهای جهان در این بازه زمانی است.

مقایسه امتیاز ایران در ابتدا و انتهای این دوره نیز نشان می‌دهد که امتیاز شاخص توسعه انسانی ایران ۲۸/۸ درصد رشد کرده است، این رقم برای چین ۵۸/۷ درصد است.

به جز مقایسه وضعیت تغییرات شاخص توسعه انسانی از ابتدا تا انتهای دوره تدوین و انتشار این شاخص، تغییرات این شاخص در دوره زمانی ۲۰۱۰ تا ۲۰۲۱ را نیز مورد توجه قرار دادیم. این دوره زمانی تقریبا برابر با دوره‌ای است که ایران در تله تحریم‌ها قرار گرفت.

در این دوره میانگین رشد سالانه شاخص توسعه انسانی ۵۱ کشور با سرعت بالاتری نسبت به ایران رشد کرده است، ممکن است ادعا شود که رشد شاخص توسعه انسانی در کشورهایی با اوضاع نامناسب‌تر در ابتدای دوره (سال ۲۰۱۰) این مقایسه آسان‌تر اتفاق می‌افتد و عقب‌ماندگی ایران از این همه کشور در رشد سالانه شاخص HDI ناشی از همین موضوع است.

آیا مقایسه رشد شاخص توسعه انسانی مقایسه درستی برای موفقیت کشورها است؟

شاخص توسعه انسانی (HDI) یکی از شاخص‌های معتبر و پرکاربرد اقتصادی - اجتماعی است که از ترکیب زیرشاخص‌های متنوعی مانند امید به زندگی، آموزش، اشتغال و تولید به دست می‌آید.

رشد این شاخص در دوره‌های زمانی قاعدتا نشان دهنده جهت حرکت کشورها است، اما لزوما بالا بودن سرعت رشد یک کشور نشان‌دهنده موفقیت قطعی آن به نسبت سایر کشورها نیست.

نرخ رشد بستگی به نقطه شروع دارد و طبیعی است کشورهایی که در مبدا محاسبه وضعیت نامطلوبی دارند به نسبت کشورهای توسعه‌یافته سرعت رشد بیشتری دارند، اما قطعا این به معنی موفقیت کشورهای کمتر توسعه‌یافته به نسبت سایر کشورها نیست.

برای مقایسه وضعیت دو یا چند کشور بر اساس سرعت رشد، باید شرایط کشورها در نقطه مبداء یکسان باشد.

مجید شاکری، اقتصاددان حامی جمهوری اسلامی، می‌گوید «جمهوری اسلامی ایران رکورددار رشد شاخص توسعه انسانی در دنياست.»

این ادعا در زمینه اعتراضات اخیر ایران و در واکنش به مصاحبه دارون عجم‌اوغلو اقتصاددان سرشناس بین‌المللی مطرح شده است. آقای عجم‌اوغلو که جمهوری اسلامی را «از اول ناموفق» توصیف کرده بود.

بر اساس آخرین گزارش برنامه توسعه سازمان ملل متحد، ایران در سال ۲۰۲۱ میلادی با امتیاز ۰/۷۷۴ در میان ۱۲۳ کشور در جایگاه ۷۶ قرار دارد. طی ۳۰ سال گذشته رتبه ایران بین ۷۳ تا ۷۹ در نوسان است. از نظر خود شاخص نیز پس از دو دهه رشد نسبی، بعد از سال ۲۰۱۰ روند رشد ایران متوقف و در پنج سال گذشته منفی شده است.

مجید شاکری برای اثبات گفته خود به دلایل نامشخصی به آمارهای قدیمی (۸ سال پیش)، استناد کرده در حالی که آخرین گزارش دفتر توسعه سازمان ملل نشان می‌دهد در دوره زمانی ۱۹۹۰ تا ۲۰۲۱ میانگین رشد سالانه شاخص دستکم در ۱۰ کشور بیشتر از ایران است.

ما برای اطمینان میانگین نرخ رشد سالانه را در دوره‌های ده ساله ۱۹۹۰ تا ۲۰۲۱ را محاسبه کردیم. به جز دوره ۱۹۹۰ تا ۲۰۰۰ که ایران در رتبه هفتم قرار دارد، در دو دوره‌ ۱۰ ساله بعدی رتبه ایران به ترتیب ۴۰ و ۵۲ است.

شاخص توسعه انسانی (HDI) یکی از شاخص‌های معتبر و پرکاربرد اقتصادی - اجتماعی برای سنجش وضعیت کشورها است، اما بالا بودن سرعت رشد کشورها لزوما به معنای موفقیت آنها نیست. قاعدتا سرعت رشد در کشورهای توسعه یافته پایین‌تر از کشورهای در حال توسعه است.

با این اوصاف فکت‌نامه به این گفته مجید شاکری که «جمهوری اسلامی ایران رکورددار رشد شاخص توسعه انسانی در دنياست»، نشان نادرست می‌دهد.