درباره ماهواره خیام چه می‌دانیم؟

ساعت ۱۰:۲۲ صبح روز سه‌شنبه ۱۸ مرداد ۱۴۰۱ به وقت تهران، ماهواره سنجش از دور (Remote-sensing) «خیام» را موشک سایوز روسیه، به فضا پرتاب کرد. این پرتاب با موفقیت انجام شد و ماهواره به مدار مورد نظر در ۵۰۰ کیلومتری سطح زمین تزریق شد.

حدود ساعت ۱۲ ظهر همان‌روز، اطلاعات تله‌متری در مرکز کنترل سازمان فضایی ایران، در ماهدشت کرج، دریافت شد که نشان از سلامت ماهواره و عملیات پرتاب می‌داد.

خبر پرتاب این ماهواره یک هفته قبل در واشنگتن پست منتشر شده بود. اما در این زمینه اطلاع‌رسانی محدودی از سوی منابع داخلی انجام شد که اغلب مسئولان دولتی یا رسانه‌های داخلی، بودند که بخشی از اطلاعات را درباره این ماهواره بیان کردند. این موضوع باعث اعتراض مقامات پیشین فضایی ایران هم شد. مرتضی براری رئیس پیشین سازمان فضایی ایران در توییتر نوشت:

اشاره آقای براری به یک گزارش خبرگزاری ایرنا در روز پرتاب ماهواره است. در بخشی از این گزارش به ایرادهای قرارداد ایران و روسیه در دولت قبل اشاره شده و خیام «پروژه‌ای بر زمین مانده که دولت سیزدهم آن را احیا کرد» معرفی شده‌است. 

از سوی دیگر ابهام‌هایی هم درباره ساخت این ماهواره مطرح شد. اغلب رسانه‌های رسمی در روز پرتاب ماهواره، از واژه «ماهواره ایرانی» استفاده کردند؛ از جمله می‌توان به سلسله گزارش‌هایی از صدا و سیما، تسنیم، فارس، باشگاه خبرنگاران جوان و ایرنا اشاره کردند. موضوعی باعث شد این تصور پیش بیاید که خیام را ایران ساخته و روسیه صرفا مسئولیت پرتاب آن را برعهده داشته است. 

این مساله بعد از پست اینستاگرامی سفارت روسیه و اشاره به اینکه خود ماهواره را شرکت‌های روس ساخته‌اند در رسانه‌ها و شبکه‌های اجتماعی، بازتاب گسترده‌ای پیدا کرد. 

مرور بازخوانی گزارش‌های رسمی داخل ایران در روزهای منتهی به پرتاب ماهواره نشان می‌دهد، مقام‌های رسمی در اغلب اظهار نظرهای خود اشاره‌ای به ساخت ماهواره به‌دست ایران نمی‌کنند. اما صحبتی از اینکه ماهواره ساخت روسیه است هم مطرح نیست. 

یک روز پس از پرتاب ماهواره حسن سالاریه، رئیس سازمان فضایی ایران در نشست خبری تایید کرد خود ماهواره نیز در روسیه ساخته شده است. او در نشست جزئیات دیگری هم درباره «کاربردهای این ماهواره، زمانبندی و نحوه ثبت سفارش و قرارداد آن، قیمت تمام‌شده و برخی مسائل فنی و بحث مالکیت آن و بومی بودن یا نبودنِ این ماهواره» بیان کرد.

همین روز صحبت‌های عیسی زارع‌پور، وزیر ارتباطات نیز در حاشیه جلسه هیات دولت در ظهر همان‌ روز هم توضیحاتی داد، اما همچنان ابهام‌هایی درباره ماهواره خیام وجود دارد. 

در این مقاله سعی می‌کنیم با بررسی همه اظهار نظرهای مقامات مسئول، خبرهایی که در گذشته درباره پروژه منتشر شده و نقاط مبهم این پروژه، آنچه تاکنون در این‌باره منتشر شده را جمع‌بندی کنیم.

سابقه ایران در ساخت و پرتاب ماهواره

اولین بار نیست روسیه برای ایران ماهواره می‌سازد و پرتاب می‌کند. پیش از این ماهواره سینا-۱ که یک ماهواره کوچک مخابراتی و تحقیقاتی بود که شرکت پالیوت در شهر امسک روسیه و با مشارکت صاایران ساخته بود در روز ۵ آبان ۱۳۸۴ با موشک Kosmos-3M از پایگاه پرتاب روسی Plesetsk نزدیک مسکو که یک پایگاه برای پرتاب‌های نظامی است، به فضا پرتاب شده‌بود.

ماهواره سینا-۱ می‌توانست تصاویری با دقت ۵۰ متر در پیکسل تهیه کند اما کنترل و بهره‌برداری از آن هیچ وقت محقق نشد. بعدها احمدی‌نژاد در اسفند ۱۳۸۸ مدعی شد: «۳ سال پيش قرار بود ماهواره ما را پرتاب كنند ولی گفتند ماهواره در مدار گم شده‌است!» 

ماهواره سینا-۱ هنوز در مدار زمین قرار دارد مکان آن را می‌توانید از این لینک به‌طور زنده ببینید.

تجربیات قبلی در ایران برای ساخت ماهواره ایرانی، شامل ماهواره‌های امید، طلوع، رصد-۱، نوید (علم و صنعت)، فجر، پیام (امیرکبیر)، ظفر، ناهید-۱، مصباح-۲، نور-۱ و نور-۲، ماهواره‌های کوچک و با تجهیزات بسیار ساده بودند که هدف آنها «توسعه و تثبیت فناوری فضایی» به خصوص توانایی تزریق ماهواره با مرحله سوم ماهواره‌بر بوده‌است. هیچ کدام آنها ماهواره‌های کاربردی نبوده‌اند.

بنابراین ایران سابقه ساخت ماهواره‌ای سنجش از دور در این ابعاد را هنوز ندارد و برای رسیدن به چنین جایگاهی، باید مراحل اولیه‌ای را بگذراند که هنوز پژوهشگران و مهندسان ایرانی آنها را طی نکرده‌اند. همچنین ماهواره‌های سنجش از دور در این سایز، تجهیزاتی احتیاج دارند که اکثرا آنها شامل تحریم هستند.

البته ایران تلاش‌هایی را حتی از پیش از انقلاب برای ساخت ماهواره‌های سنجش از دور کاربردی را در پروژه ناهید (با ماهواره ناهید-۱ اشتباه نشود) یا زهره یا مصباح-۱ با شرکای ایتالیا شروع کرده بود که به دلیل جنگ و سپس تحریم متوقف شد و در سال ۲۰۰۵ هم شریک روسی (اويا اكسپورت) از ادامه پروژه سر باز زد.

به‌نظر می‌رسد در آن زمان (۱۳۸۴) مذاکرات شیمون پرز با مقامات روسیه (یک هفته بعد از اینکه احمدی‌نژاد جمله معروفش «محو اسرائیل از نقشه جهان» را به‌زبان آورد) مانع از اجرای همکاری ایران و روسیه در پروژه ماهواره سنجش از دور شد.

اما سرانجام، ۱۵ سال بعد در پروژه خیام، بالاخره ماهواره سنجش از دور به فضا پرتاب شد. در مورد ماهیت مدل ماهواره خیام، دو گمانه از سوی کارشناسان مطرح شده‌است؛ ماهواره Kanopus-V یا Alpha-ES. هر دو این ماهواره‌ها کاملا ساخت روسیه هستند. در اینجا این دو گمانه را بررسی می‌کنیم.

در اینجا لازم به ذکر است که پس از پرتاب ماهواره خیام، زارع‌پور وزیر ارتباطات مدعی شد:

ما قرارداد خرید ماهواره را به قراردادی برای انتقال تکنولوژی تبدیل کردیم و انشالله با توافقات صورت گرفته، ما خیام‌های ۲ و ۳ و ۴ را به صورت مشترک با روسیه خواهیم ساخت.
این توافق با روسیه صورت گرفته و تفاهم‌نامه آن هم در ماه‌های گذشته امضا شده است و دوباره در سفر روز گذشته مورد تاکید ما و مورد استقبال طرف روسی قرار گرفت. حتی متخصصان ما پیشنهاد دادند که با وزن ۲۰۰ تا ۳۰۰ کیلوگرم خواهیم توانست ماهواره‌ای با همین مشخصات و دقت را بسازیم که مورد استقبال طرف مقابل هم قرار گرفت.

به این‌ترتیب در صورت به واقعیت پیوستن این ادعا در آینده، ممکن است ایران به توانایی ساخت ماهواره‌های سنجش از دور کوچک دست پیدا کند. ولی فعلا چنین چیزی در داخل کشور ممکن نیست.

پیگیری رد اخبار همکاری ایران و روسیه در پروژه ماهواره خیام

سال گذشته در تاریخ ۱۰ ژوئن ۲۰۲۱ (۲۰ خرداد ۱۴۰۰)، روزنامه واشنگتن پست، در گزارشی مدعی شد روسیه در حال آماده‌شدن برای تامین یک ماهواره سنجش از دور پیشرفته به ایران است که به تهران توانایی بی‌سابقه‌ای برای ردیابی اهداف نظامی احتمالی در سراسر خاورمیانه و فراتر از آن را می‌دهد.

در آن مقاله نام ماهواره تجاری Kanopus-V مطرح شد. منابع واشنگتن پست، یک مقام آمریکایی در دولت بایدن، یک مقام سابق آمریکایی در دولت ترامپ و یک مقام بلند‌پایه از یک دولت در خاورمیانه (احتمالا اسرائیل) بودند که نام‌شان فاش نشد.

روز بعد، ولادیمیر پوتین، رئیس‌جمهوری روسیه، در مصاحبه با NBC به‌طور کلی موضوع را رد کرد و آن را  «اخبار جعلی» و «چرند» خواند. احتمالا پوتین در آن لحظه فراموش کرده‌بود که اخبار در این‌باره، از شش سال قبل در رسانه‌های روسی و ایرانی منتشر شده‌بود.

در مقاله واشنگتن پست به گزارشی از پرس تی‌وی در سال ۲۰۱۵ اشاره شد که در آن از شرکت NPK Barl، به‌عنوان تولیدکننده سیستم‌های پشتیبانی و کنترل زمینی و از «موسسه پژوهش‌های علمی الکترومکانیک تمام-روسی» (به اختصار VNIIEM) به عنوان سازنده ماهواره سنجش از دور یاد شده که با شرکت تجاری دولتی «بنیان دانش شرق» و سازمان فضایی ایران همکاری خواهند کرد.

اما این خبر تنها در پرس تی‌وی منتشر نشده‌بود. بلکه در همان زمان در خبرگزاری دولتی تاس و هم وب‌سایت VNIIEM (لینک) دیده می‌شود. این خبر در سایت سازمان فضایی روسیه (روس‌کاسموس) هم منتشر شده که از آن سایت حذف شده‌است (https://www.roscosmos.ru/21662). این تفاهم‌نامه همکاری روز سه شنبه، ۳ شهریور ۱۳۹۴، در حاشیه نمایشگاه هوایی MAKS روسیه در Zhukovskiy نزدیک مسکو، امضا شده‌بود.

ما نتوانستیم ردی از شرکت «بنیان دانش شرق» یا فردی به نام «علیرضا ذوالعلی» در اسناد ایرانی پیدا کنیم. ممکن است نام شرکت به اشتباه ترجمه شده و قسمت اول نام شرکت، ترجمه‌ای از واژه «دانش‌بنیان» بوده و اسم شرکت ایرانی به‌طور کامل ذکر نشده‌است.

همان زمان از لئونید ماکریدنکو (Leonid Makridenko) مدیر VNIIEM نقل شد که این ماهواره یک نسخه تغییر یافته از ماهواره Kanopus-V خواهد بود و همراه چند ماهواره دیگر روی یک ماهواره‌بر سایوز به فضا پرتاب خواهد شد.

چند روز بعد، سورنا ستاری، معاون علم و فناوری ریاست جمهوری، در مصاحبه مفصلی با روزنامه اقتصادی کمرسانت (Kommersant) روسیه، آمادگی ایران برای ارسال ماهواره با ماهواره‌برهای روسی را اعلام کرد.

در بهمن ۱۳۹۴، در خبری در خبرگزاری ریانووستی روسیه، ماکریدنکو ابراز امیدواری کرد که قرارداد نهایی قبل از اردیبهشت ۱۳۹۵ (آوریل ۲۰۱۶) امضا شود تا ماهواره سنجش از دور ایران بتواند در اواخر سال ۲۰۱۸ (پاییز ۱۳۹۷) به فضا پرتاب شود.

پروژه بار دیگر در تیرماه ۱۳۹۵ در جریان سفر محمود واعظی وزیر وقت ارتباطات ایران به مسکو مورد بحث قرار گرفت و مذاکرات او درباره قیمت ماهواره و پرتاب را خبرگزاری مهر پوشش داد (لینک ۱ و لینک ۲).

در اردیبهشت ۱۳۹۷، شرکت NPK Barl در لیست تحریم‌های وزارت خارجه ایالات متحده قرار گرفت. برخی از رسانه‌های روسی حدس زدند که این به دلیل نقش این شرکت در قرارداد ماهواره‌ای ایران یا برنامه فضایی کره شمالی است (لینک ۱ و لینک ۲).

ساخت ماهواره خیام از کی شروع شد؟

روز دوشنبه، ۲۷ بهمن ۱۳۹۹ در جلسه آنلاینی درباره آینده فعالیت‌های فضایی تجاری روسیه که از سوی شورای فدراسیون، مجلس علیای روسیه سازماندهی شد، صحبت‌هایی مطرح شد که ممکن است کلید حل این مساله باشد که ساخت ماهواره خیام، کی آغاز شد و از چه مدل ماهواره‌ای است.

یکی از سخنرانان این جلسه، والری لابوتین (Valery Labutin) طراح ارشد شرکت Barl بود. او در ارائه خود فاش کرد شرکت Barl اولین پرتاب ماهواره سنجش از راه دور تجاری روسیه را «برای یک مشتری خارجی» در بهار یا تابستان ۱۴۰۰، انجام خواهد داد. او بدون افشای هویت مشتری گفت (دقیقه ۵۴:۳۰ ویدیو):

تمام زیرساخت‌ها مستقر شده‌است، همه آزمایش‌ها تکمیل شده‌است و ما آماده پرتاب ماهواره در سال جاری هستیم.

لابوتین با بیان اینکه این ماهواره ۶۵۰ کیلوگرمی قدرت تفکیک خطی ۱/۱ متر دارد گفت که بر اساس استانداردهای غربی وضوح تصویر این ماهواره در واقع ۰/۷۳ متر است و قرار است عمر فعال آن پنج سال باشد که تا هفت سال قابل افزایش است. جزئیات بیشتر در اسلاید نشان داده شده در طول ارائه قابل مشاهده است.

براساس ارايه لابوتین، این ماهواره چهار پنل خورشیدی دارد و در مدار خورشید آهنگ (مداری که زاویه تابش نور خورشید با صفحه مداری، همیشه ثابت است) با حضیض ۴۹۰ کیلومتر و اوج ۵۲۵ کیلومتر قرار می‌گیرد و از ارتفاع ۵۰۰ کیلومتری، خطی به طول ۱۲/۵ کیلومتر را روی سطح زمین پایش می‌کند.

براساس این ارايه، دوربین این ماهواره می‌تواند در طول موج‌های ۰/۵ تا ۰/۸ میکرون تصویربرداری کند و سرعت انتقال داده‌های آن ۲۴۰، ۴۸۰ و ۷۲۰ مگابیت‌برثانیه است. همچنین در این ارائه، ایستگاه‌های کنترل ثابت و سیار زمینی این سیستم، معرفی شده‌اند.

در این جلسه پارلمان روسیه، سرگئی باسکوف مدیرعامل Barl هم حضور داشت اما با عنوان «عضو فدراسیون کیهان‌نوردی روسیه» معرفی شد. باسکوف در یکی از اسلایدهایی که ارائه کرد، تصویری از ماهواره‌ای را نشان داد که مشخصاتش مشابه ارائه لابوتین است و وضوح ۱/۱ متر دارد و به عنوانش «پروژه ۵۰۵» است (دقیقه ۱۱:۵۰ ویدیو، ماهواره‌ای که در سمت راست پایین اسلاید در تصویر زیر دیده می‌شود).

باسکوف در این جلسه می‌گوید: «این اولین ماهواره تصویربرداری الکترواپتیک تجاری روسیه است و برای پرتاب در سال جاری (میلادی) برنامه‌ریزی شده‌است.» در این جلسه هیچ اسمی از «مشتری خارجی» پروژه برده نمی‌شود.

اما می‌دانیم که Barl با هیچ شریک خارجی دیگری غیر از ایران قرارداد ماهواره‌ای منعقد نکرده‌است. به این ترتیب به‌نظر می‌رسد ماهواره پروژه ۵۰۵ محصول VNIIIEM و NPK Barl، همان ماهواره «خیام» باشد. یک روز بعد از انتشار خبر واشنگتن پست (۳ماه بعد از جلسه پارلمان روسیه) یک رسانه روسی صحبت‌های لابوتین در آن جلسه را به ماهواره سفارشی ایران مربوط دانست.

پروژه ۵۰۵ اولین بار در گزارش سالانه شرکت AO Novator، که اجزای ماهواره‌های VNIIEM را تامین می‌کند، ظاهر شد. اطلاعات پروژه ۵۰۵ همچنین در ۴ گزارش ماهیانه قراردادهایی که در سایت تدارکات دولتی روسیه درج می‌شود، در ۴ ماه انتهایی سال ۲۰۱۹ دیده می‌شود. این موضوع نشان می‌دهد ماهواره «خیام» در پاییز سال ۱۳۹۸ در دست ساخت بوده‌است (September 2019, October 2019, November 2019, December 2019). این قراردادها شامل دو حسگر موقعیت‌سنج خورشید و ستاره، سیستم کنترل و موتورهای پله‌ای بوده که به یک شرکت آلمانی سفارش داده شده‌بود.

ماهواره خیام از چه مدلی است؟

در زمان گفتگوهای اولیه در نمایشگاه MAKS 2015 لئونید ماکریدنکو مدیر VNIIEM گفته‌بود که ماهواره ایرانی از نوع Kanopus-V (مشخصات: لینک ۱ و لینک ۲ و لینک ۳) است. احتمالا به همین دلیل بوده که منابع مختلف و به‌خصوص واشنگتن پست فرض کرده‌اند ماهواره باید از این نوع باشد.

با این حال، Kanopus-V به طور قابل توجهی با ماهواره پروژه ۵۰۵ که در اسلایدهای Barl دیده می‌شود، متفاوت است. این ماهواره ۴۷۰ کیلوگرم وزن دارد و پلت‌فرم آن متفاوت است و پنل‌های خورشیدی آن از دو طرف ماهواره باز می‌شوند.

همچنین وضوح آن (حداقل در ۶ نمونه‌ای که از سال ۲۰۱۲ تا سال ۲۰۱۸ ساخته شده)‌ نسبتا پایین‌تر از آن چیزی است که درباره ماهواره خیام گفته شده‌است ( ۲/۵ متر برای دوربین پانکروماتیک و ۱۲ متر برای دوربین چند طیفی).

ماهواره‌ای که در صفحه اول وب‌سایت Barl دیده می‌شود Alpha-ES نام دارد و یک ماهواره سنجش از دور با وضوح بالا توصیف شده‌است که سیستم تصویربرداری چندطیفی (قرمز، سبز، آبی و نزدیک مادون قرمز) با حداکثر وضوح ۰/۷ متر از ارتفاع ۶۰۰ کیلومتری دارد. با این حال، جرم آن ۳۰۰ کیلوگرم گزارش شده که نصف عدد اعلام شده برای ماهواره پروژه ۵۰۵ یا ماهواره «خیام» است. آرایش پنل‌های خورشیدی این ماهواره، ۳تایی است.

در کنفرانس خبری رئیس سازمان فضایی در روز بعد از پرتاب، ماکت ماهواره‌ای نمایش داده شده که با تصویری که سرگئی باسکوف در اسلایدهایش در گزارش به مجلس علیای روسیه نشان می‌دهد کاملا منطبق است.

سالاریه اسم شرکت سازنده ماهواره را نمی‌آورد. یک احتمال این است که VNIIEM، ماهواره پروژه ۵۰۵ را روی پلتفرم Razbeg سوار کرده‌است. Razbeg یک ماهواره تصویربرداری نظامی کوچک که این موسسه در نوامبر ۲۰۱۶ (آبان ۱۳۹۵) به سفارش وزارت دفاع روسیه ساخت. حسگرهای موقعیت‌سنجی ستاره‌ ماهواره پروژه ۵۰۵ (خیام) و Razbeg یکی هستند. البته این لزوما نشان‌دهنده طراحی مشترک نیست.

ماهواره خیام چه تجهیزاتی دارد؟

اطلاعاتی در دست نیست که تجهیزات تصویربرداری ماهواره پروژه ۵۰۵ (خیام) چیست. موسسه VNIIEM فقط پلتفرم‌های ماهواره‌ای می‌سازد، و قبلا هم گفته شده‌بود که Barl فقط بخش ایستگاه کنترل زمینی را ساخته‌است.

شرکت Barl در بهمن ۱۳۹۸ (فوریه ۲۰۱۹)‌ در یک نمایشگاه در سوچی (RIF-2019)، دوربین سنجش از دوری را نمایش داد که تنها ۴۶ کیلوگرم وزن داشته و طبق گفته سرگئی باسکوف، عملکردی مشابه تلسکوپ‌های فضایی دارد.

در گزارش تلویزیونی روسیه اعلام شد این دوربین در سال ۲۰۲۱ روی یک ماهواره راه‌اندازی می‌شود اما اسمی از آن ماهواره آورده نشده‌است. مشخصات و وضوح این دوربین با آنچه درباره ماهواره خیام گفته می‌شود، شبیه است. بنابراین ممکن است این دوربین روی پلت‌فرم پروژه ۵۰۵ نصب شده‌باشد:

با توجه به دوربین‌ها و حسگرهایی که روی ماهواره‌های سنجش از دور نصب می‌شوند و با توجه به اینکه در ابتدای سفارش صحبت از ماهواره Kanopus-V بود، بنابراین انتظار داریم این ماهواره حداقل بتواند همه آن انتظاراتی که ۷ سال پیش از آن انتظار می‌رفت را برآورد کند.

بر این اساس می‌توان گفت که ارتقا بهره‌وری در حوزه کشاورزی، پایش دقیق منابع آبی کشور، مدیریت مخاطرات طبیعی، پایش تغییرات کاربری مانند ساخت‌وسازهای غیر مجاز و مقابله با جنگل‌خواری، پایش مخاطرات زیست محیطی، پایش معادن و اکتشافات معدنی، پایش مرزهای کشور از جمله مهم‌ترین کاربردهای ماهواره خیام خواهد بود.

آیا طراحی مفهومی ماهواره خیام در ایران انجام شده‌است؟

سالاریه، رئيس سازمان فضایی ایران در نشست خبری روز ۱۹ مرداد مدعی شد که «طراحی مفهومی سطح بالای ماهواره خیام در داخل کشور انجام شده‌است.» 

معلوم نیست منظور او از «طراحی مفهومی» چیست، اما براساس اطلاعات ارائه شده والری لابوتین و سرگئی باسکوف در جلسه استماع مجلس علیای روسیه در سال ۱۳۹۹ که در ویدیو بالا ارائه شده و همین‌طور ساختار پلت‌فرم Razbeg که قبلا برای وزارت دفاع روسیه آماده شده و دوربینی که در نمایشگاه RIF-2019 توسط شرکت Barl به‌نمایش درآمد نشان می‌دهد که شرکت‌ها و موسسات تحقیقاتی روسیه (Barl و VNIIEM) پیش از این تجهیزات این ماهواره را طراحی و حتی ساخته بودند.

ممکن است آنچه رئیس سازمان فضایی ایران از آن به‌عنوان طراحی مفهومی (Conceptual Design) یاد می‌کند، RFP باشد. سند «درخواست پیشنهاد» (Request for Proposal) سندی است که سفارش‌دهنده یک کالا یا خدمات از بنگاه‌ها و شرکت‌هایی که توانایی ارائه آن کالا یا خدمات را دارند درخواست می‌کنند، که برای رفع نیازهایی که در این سند قید شده «پیشنهاد» بدهند تا سفارش‌دهنده راه‌حل‌های پیشنهادی را بررسی کند و در صورت لزوم یکی از آنها را انتخاب کند.

به چنین اسنادی «Statement of Interest» هم گفته می‌شود. این اسناد فرمت خاصی دارند و سفارش‌دهنده با مطالعه و بررسی، تلاش می‌کند با دقت بالا، آنچه نیاز دارد را شرح دهد. این اسناد با «طراحی مفهومی» به‌کلی متفاوت است. زیرا طراحی فرآیندی بعد از عقد قرارداد و پیش از طراحی جزئیات است. در حالی که در اینجا با توجه به سابقه موسسات روسیه (Barl و VNIIEM) این طراحی قبلا به‌دست آنها و برای رفع نیاز خودشان انجام شده‌بود.

هزینه ماهواره خیام چقدر است؟

رئیس سازمان فضایی ایران، در نشست خبری ۱۹ مرداد ۱۴۰۱ در پاسخ به پرسش خبرنگاران درباره قیمت ماهواره خیام گفت ساخت ماهواره‌ای مثل خیام حدود ۴۰ تا ۵۰ میلیون دلار هزینه دارد و رقم دقیق آن فعلا برآورد نشده‌است.

این رقم عجیب است که پروژه‌ای که بیش از ۷ سال از سفارش و ۲ سال از ساخت آن می‌گذرد و حتی به فضا هم پرتاب شده‌است، اما بالاترین مقام مسئول در پروژه، هزینه دقیق آن را نمی‌داند و به رقم ۴۰ تا ۵۰ میلیون دلار اشاره می‌کند که خودش ۲۵درصد خطا دارد. چنین خطای بالایی درحالی اعلام می‌شود که این هزینه از بودجه عمومی صرف شده‌است. 

سالاریه در توجیه این هزینه می‌‌گوید:

ماهواره‌های سنجشی با توجه به طیف و دقت، قیمت متفاوتی دارند. ماهواره در کلاس ماهواره‌های بومی خودمان (دقت ده متر) زیر ۱۰میلیون دلار است اما عدد متغیری است چرا که به المان‌های مختلف ماهواره مرتبط است. اما ماهواره‌هایی مثل ماهواره خیام قیمت متفاوتی دارند چرا که افزونه‌های آن بیشتر می‌شود و هزینه یک ماهواره شاید به صد میلیون دلار هم برسد.
شاید در حال حاضر ساخت ماهواره‌ای مثل خیام ارزان‌تر تمام شود چرا که علم پیشرفت کرده و یک سری سیستم‌ها ارزان تر از قدیم از آب درآمده است و باید به تاریخ قرارداد تولید خیام نیز نگاه کرد.
طول عمر ماهواره‌های سنجشی عمدتا ۵ سال است. بحث قیمت‌گذاری زمانی معنادار می‌شود که ما بازار وسیعی از رقبا داشته‌باشیم. اما این حوزه یک صنعت صددرصد تحریمی برای ایران است و از همین رو نباید گفت که شرکت X، ماهواره خیام را ارزان‌تر تولید می‌کرد چرا که جای مذاکره با بسیاری از شرکت‌ها وجود نداشت. ما باید در این حوزه بومی‌سازی کنیم تا بتوانیم از مشکلات رهایی پیدا کنیم.

هرچند به‌نظر نمی‌رسد این توضیحات نمی‌تواند درباره عدم اطلاع بالاترین مقام مسئول پروژه از رقم واقعی هزینه این ماهواره (احتمالا به Barl و VNIIEM پرداخت شده) توجیه‌کننده باشد با این‌حال باید موارد دیگری را هم به این هزینه اضافه کرد:

1. هزینه مرکز کنترل ثابت این ماهواره که در شرکت Barl در ماهدشت کرج ساخته شده‌است.
2. هزینه مرکز کنترل سیار ماهواره که  در شرکت Barl ساخته شده‌است.
3. هزینه دستگاه‌های Demodulator دریافت‌کننده سیگنال که در شرکت Barl ساخته شده‌است.
4. هزینه نرم‌افزار کنترل که در شرکت Barl توسعه پیدا کرده‌است.
5. هزینه پرتاب که شرکت Roskosmos پرداخت کرده‌است.

شرکت Barl در وب‌سایتش توضیحاتی درباره قیمت این تجهیزات جانبی سیستم سنجش از دور نداده‌است و به ای‌میل ما برای پاسخگویی به این هزینه‌ها هم پاسخی نداد.

اما منابع روسی (لینک ۱ و لینک ۲) درباره قیمت پرتاب گزارش داده‌اند که هزینه هر پرتاب موشک Soyuz-2 در اکتبر ۲۰۱۸ (پاییز سال ۱۳۹۷) با بوستر Fregat (مرحله آخر ماهواره‌بر که ماهواره را در مدار قرار می‌دهد) برای هر کیلوگرم، ۲۰ تا ۳۰هزار دلار بوده‌است. بنابراین هزینه پرتاب برای ماهواره ۶۰۰ کیلوگرمی حداقل ۱۲ میلیون دلار است که با توجه به شرایط روسیه پس از حمله این کشور به اوکراین و تحریم Roskosmos حتما این رقم بالاتر است.

ماهواره خیام در کجا مستقر شده‌است؟

ماهواره خیام در مدار حدود ۵۰۰ کیلومتری از سطح زمین قرار دارد. در این مدار اجسام با سرعتی نزدیک به ۲۸هزار کیلومتر در ساعت، حدود ۹۰ دقیقه یک‌بار، دور زمین می‌چرخند. اما باید توجه کرد که با چرخش این ماهواره، زمین هم به‌دور خود می‌چرخد. بنابراین ماهواره همواره بالای سر ایران یا منطقه خاورمیانه قرار ندارد و تقریبا همه کره زمین را پایش می‌کند.

بنا به گفته‌های علیرضا نعیمی، مدیرکل بهره برداری و عملیات فضایی سازمان فضایی ایران، ماهواره خیام هر روز حدود ساعت ۱۰:۳۰ صبح از غرب کشور، به بالای ایران می‌آید. در این فرصت، ایستگاه کنترل زمینی، تصاویر و داده‌های ماهواره را دانلود کرده و فرامین جدید را به آن می‌دهد. ماهواره دور بعدی را که دور کره زمین می‌زند (حدود ساعت ۱۲ ظهر) در مرزهای شرقی کشور مجددا دیده می‌شود. این اتفاق ۱۲ ساعت بعد، یعنی ساعت ۱۰:۳۰ شب و ۱۲ شب مجددا تکرار می‌شود. بنابراین ماهواره تقریبا هر ۱۲ ساعت دوبار در آسمان ایران ظاهر می‌شود.

براساس ارايه والری لابوتین، ماهواره پروژه ۵۰۵ (خیام) در مدار خورشید آهنگ (Sun-synchronous orbit یا SSO مداری که زاویه تابش نور خورشید با صفحه مداری، همیشه ثابت است) با حضیض ۴۹۰ کیلومتر و اوج ۵۲۵ کیلومتر قرار می‌گیرد. این مدارها از نوع مدار قطبی هستند. یعنی ماهواره در هر دور گردش، یک بار از قطب شمال و جنوب زمین عبور می‌کند. ویدیو زیر به‌خوبی وضعیت شماتیک مدار ماهواره خیام را نشان می‌دهد:

چرا ماهواره خیام با موشک روسی پرتاب شده‌است؟

ماهواره خیام با موشک سایوز مدل Soyuz-2.1b از سکوی شماره ۶ مجموعه پرتابی ۳۱ پایگاه فضایی روسیه در بایکونور قزاقستان به فضا پرتاب شد. این پرتاب برای شرکت OneWeb که یک شرکت بریتانیایی ارائه‌دهنده اینترنت ماهواره‌ای است، رزرو شده‌بود.

شرکت OneWeb قرار بود با همکاری روسیه در چندین پرتاب، ۶۴۸ ماهواره ۱۵۰ کیلوگرمی را برای تکمیل شبکه اینترنتی خود در فضا مستقر کند و تاکنون ۴۶۴ ماهواره را در ۱۳ پرتاب قبلی از سال ۲۰۱۹ تا فوریه ۲۰۲۲ در مدار قرار داده‌بود. اما حمله روسیه به اوکراین و تحریم Roskosmos باعث شد که پرتاب چهاردهم در ۵ مارس ۲۰۲۲ (۱۴ اسفند ۱۴۰۰) لغو شود.

احتمالا با توجه به مراحل آماده‌سازی موشک سایوز و خالی‌بودن ظرفیت محموله از یک طرف و آماده‌بودن ماهواره خیام از طرف دیگر، روسیه تصمیم گرفت که ماهواره خیام را به‌همراه ۱۶ ماهواره کوچک (CubeSat) دیگر که به موسسات تحقیقاتی و دانشگاهی روسیه تعلق داشتند، در این پرتاب به فضا بفرستد.

ایران هنوز هیچ ماهواره‌بری که بتواند یک ماهواره ۵۰۰ کیلوگرمی را در مدار LEO (حدود ۵۰۰ کیلومتری سطح زمین) قرار دهد، توسعه نداده‌است. از طرف دیگر تحریم‌های ثانویه در حوزه هوافضا، مانع از همکاری آژانس‌های فضایی دولتی و خصوصی برای استقرار ماهواره‌های ایران در مدار است.

تحریم‌های اعمال شده بر آژانس فضایی روسیه بعد از حمله این کشور به اوکراین از یک طرف و اطمینانی که در تاریخ فضانوردی نسبت به عملکرد مناسب ماهواره‌برهای سایوز وجود دارد، این گزینه را تبدیل به بهترین گزینه برای سفارش پرتاب‌های فضایی ایران کرده‌است.

آیا ماهواره خیام کاربرد نظامی دارد؟

منابع ایرانی و مقام‌های مسئول بارها ذکر کرده‌اند که اهداف این ماهواره صرفا صلح‌‌آمیز است. اما این صرفا یک ادعاست. می‌دانیم هر نوع اطلاعاتی که از مناطق نظامی یا استراتژیک کشورهای مختلف مانند اسرائیل، عربستان سعودی، امارات متحده عربی یا پایگاه‌های نظامی ایالات متحده در خاورمیانه به دست بیاید، به انحای مختلف می‌تواند کاربرد نظامی داشته‌باشد.

با توجه به اینکه ایران پیش از این ماهواره‌ای با چنین وضوح تصویری نداشته‌است، حتی تصاویر ماهواره‌های تجاری یا نقشه گوگل هم در مواردی کاربرد نظامی داشته‌اند؛ مانند تصاویر ماهواره نظامی نور-۲ از پایگاه ناوگان پنجم دریایی ایالات متحده در بحرین که وضوح بسیار کمتری از ماهواره خیام دارند.

بنابراین تصاویری که به فاصله چند ساعت با توان تفکیک یک متر از مناطق استراتژیک به‌دست می‌آید قطعا داده‌های بسیار با ارزشی هستند که توانایی‌های جاسوسی جمهوری اسلامی را تا حد زیادی افزایش داده و امکان نظارت مستمر بر تاسیساتی از قبیل از پالایشگاه‌های نفت خلیج فارس و پایگاه‌های نظامی اسرائیل یا پادگان‌های آمریکا در عراق را فراهم می‌کند.

به عبارت بهتر هر تصویری که با توان تفکیک یک متر از این مناطق به‌دست می‌آید برای نیروهای نظامی ایران کاربرد دارد. اشاره خبرگزاری‌های نزدیک به سپاه به «پایش مرزهای کشور» به‌عنوان یکی از کاربردهای این ماهواره هم در همین زمینه تفسیر می‌شود.

ایران چه نقشی در ماهواره خیام دارد؟

هرچند ماهواره و پرتابگر روسی بوده‌اند اما عملیات کنترل ماهواره در ایران و در مرکز کنترل فضایی سازمان فضایی ایران در ماهدشت کرج انجام می‌شود. به عبارت بهتر بهره‌برداری از ماهواره از سوی پرسنل ایرانی انجام می‌شود. هرچند پایگاه کنترل را هم شرکت Barl برای ایران احداث کرده‌است.

همانطور که در اسلاید‌های ارائه شده والری لابوتین برای پارلمان روسیه مشاهده می‌شود (دقیقه ۵۰ به بعد ویدیو بالا) ماهواره پروژه ۵۰۵ از سوی شبکه‌ای از مراکز کنترل ثابت و سیار و همچنین مراکز دریافت و پردازش داده‌ها پشتیبانی می‌شود. تولید سخت‌افزار و نرم‌افزار این سیستم‌های کنترل، کسب‌وکار اصلی شرکت Barl از بدو تاسیس در سال ۱۹۹۷ است (شرکت در سال ۲۰۰۴ ثبت شده‌است).

بر اساس مقاله سال ۲۰۲۱ واشنگتن پست، کارشناسان روسی بهار سال ۱۴۰۰ برای کمک به آموزش خدمه زمینی در مرکز کنترل سازمان فضایی ایران در ماهدشت کرج، به ایران سفر کردند. به احتمال زیاد، این تاسیسات با کمک Barl ساخته شده‌است.

«سعید صدیقیان» معاون توسعه و برنامه‌ریزی راهبردی سازمان فضایی ایران، در این‌باره گفت:

برای اولین بار است که با پرتاب ماهواره «خیام» این امکان را داریم که کنترل و بهره‌برداری از آن را از داخل ایران انجام بدهیم. در نهایت نیز باید بتوانیم توانمندی خود را برای پرتاب ماهواره‌ با پرتابگرهای ایرانی بیش از گذشته افزایش دهیم. تمامی دستگاه‌ها برای رسیدن به این هدف در حال تلاش هستند.

البته لازم به ذکر است که Barl سابقه همکاری قدیمی‌تری در این زمینه با ایران دارد. در پاییز سال ۱۳۹۴ یک روزنامه روسی گزارش داد که این شرکت به ایران در ساخت دو ایستگاه زمینی برای ماهواره‌های سنجش از دور کمک کرده‌است. 

نقش ماهواره خیام در حمله روسیه به اوکراین چیست؟

یکی از نقاط مبهم این پروژه این است که طبق گفته‌های علیرضا نعیمی، بهره‌برداری از ماهواره ۴ ماه دیگر آغاز می‌شود. یعنی مرکز کنترل زمینی در ایران، از حدود ۴ماه دیگر می‌تواند به ماهواره فرمان دهد و از تصاویر آن استفاده کند. در این باره گفته شده که عملیات استقرار ماهواره این قدر طول می‌کشد.

این درحالیست که طبق گزارش واشنگتن پست، مقام‌های امنیتی که نخستین‌بار خبر پرتاب ماهواره خیام را به این روزنامه داده‌اند، مدعی‌اند علت اینکه ایران ممکن است نتواند بلافاصله کنترل ماهواره را در دست بگیرد این است که روسیه به تهران گفته است که قصد دارد از این ماهواره برای چند ماه یا بیشتر استفاده کند تا نظارت خود را بر اهداف نظامی در درگیری اوکراین افزایش دهد.

هرچند روسیه ماهواره‌های زیادی در مدار دارد و کیفیت بعضی از آنها هم بسیار بالاتر از دوربین پروژه ۵۰۵ (خیام) است، اما با توجه به مدار این ماهواره‌ها و اینکه چنین ماهواره‌هایی همواره بالای سر منطقه نبرد در شرق اوکراین نیستند، ممکن است مدار خیام طوری باشد که بتواند در بازه‌های زمانی که ماهواره‌های روسی اطلاعات دقیقی از صحنه نبرد به دست نمی‌دهند در بالای آن منطقه ظاهر شده و پنجره‌های زمانی خالی را پرکند تا نیروهای روسی، اطلاعات دقیق‌تری از صحنه نبرد داشته باشند. این تنها یک گمانه است و این مساله فعلا غیرقابل اثبات است.

در نخستین ساعت‌های پرتاب ماهواره سنجش از دور خیام به فضا، اطلاعات ضد و نقیضی از ماهیت این پروژه و سازنده آن مطرح شد. 

با توجه به سابقه قبلی ایران در تولید ماهواره‌های کوچک، بسیاری تصور کردند این ماهواره «ساخت ایران» است. سکوت مقام‌های رسمی و  تاکید رسانه‌های رسمی بر عباراتی مانند «ماهواره ایرانی» به این تصور عمومی دامن می‌زند.  

ماهواره خیام اما، ساخت روسیه است و آن طور که از شواهد و قرائن برمی‌آید تمام مراحل طراحی و ساخت آن به‌دست روس‌ها انجام شده است. سفارت روسیه این موضوع را در روز پرتاب ماهواره و رئیس سازمان فضایی و وزیر ارتباطات یک روز بعد تایید کردند. 

آن طور که جست‌وجوهای ما نشان می‌دهد سابقه خبر سفارش ایران به روسیه برای ساخت این ماهواره به ۷ سال پیش برمی‌گردد. در سال ۱۳۹۴ برخی رسانه‌های ایرانی و روسی مانند پرس‌تی‌وی و خبرگزاری تاس از همکاری دو موسسه روسی VNIIEM و NPK Barl، برای تولید ماهواره، قطعات سنجشی، ایستگاه‌های کنترل زمین برای ایران خبر دادند. 

دو سال پیش نیز در یکی از جلسات استماع مجلس دوما که با حضور مقام‌های فضایی روسیه در مجلس دوما برگزار شد، بدون اشاره به نام ایران توضیحاتی درباره پروژه ۵۰۵ برای ساخت یک ماهواره سنجش از دور «برای یک کشور خارجی» ارائه شد. 

با توجه به ماکتی که در کنفرانس خبری سازمان فضایی ایران نشان داده‌شد، به احتمال بسیار زیاد این ماهواره نسخه بهبود‌یافته ماهواره Alpha-ES روسی است که احتمالا روی پلت‌فرم ماهواره نظامی Razbeg روسیه سوار شده‌است.

با توجه به اطلاعات شرکت Barl و دوربینی که این شرکت در نمایشگاه RIF-2019 در سوچی نمایش داده، این ماهواره قابلیت تصویر برداری با وضوح ۷۳‌سانتی‌متر در هر پیکسل را دارد.

سالاریه، رئیس سازمان فضایی ایران مدعی است طراحی مفهومی این ماهواره در ایران انجام شده‌است. به‌نظر می‌رسد آنچه او می‌گوید، نه طراحی مفهومی بلکه «درخواست پیشنهاد» (RFP) پروژه است. اجزای این ماهواره قبلا در موسسات Barl و VNIIEM طراحی شده و در مدل‌های روسی استفاده شده‌ است. 

هزینه واقعی خرید و پرتاب این ماهواره، به طور قطع مشخص نیست. سالاریه رئيس سازمان فضایی ایران می‌گوید «ساخت ماهواره‌ای خیام حدود ۴۰ تا ۵۰ میلیون دلار هزینه دارد و رقم دقیق آن فعلا برآورد نشده‌است.» بین ۴۰ تا ۵۰ میلیون دلار ۲۵درصد اختلاف وجود دارد که قابل توجه است. 

ابهاماتی درباره کاربرد نظامی ماهواره خیام مطرح شده است. مقام‌های ایرانی تاکنون اشاره‌ روشنی به این موضوع نکرده‌اند، اما هر تصویری که با توان تفکیک یک متر از می‌تواند کاربرد نظامی داشته باشد. مقام‌های ایرانی پیش‌تر به کاربردهای نظامی ماهواره نور-۲ با کیفیت تصویر به مراتب پایین‌تر اشاره کرده‌ و آن را یک دستاورد بزرگ نظامی نامیده‌اند.