مقایسه طرح دولت برای تامین کالاهای اساسی در ایران و اروپا؛ ماجرای کوپن چیست؟

مدتی است برخی رسانه‌ها و مقام‌های جمهوری اسلامی مطالبی درباره برنامه‌ریزی کشورهای اروپایی برای کوپنی کردن کالاهای اساسی صحبت می‌کنند. از جمله ابراهیم رئیسی، رئیس دولت سیزدهم روز پنج‌شنبه دوم تیرماه ۱۴۰۱، در جریان سفر استانی به خراسان شمالی در جمع شماری از «نخبگان» این استان گفته است:

«برخی از کشورهای اروپایی نیز به دلیل گرانی کالاهای اساسی روش تخصیص کوپن را برای توزیع کالا در پیش گرفتند و برخی کالاها را بدین شکل در کشورشان توزیع می‌کنند.»

برای بررسی این گزاره ابتدا باید به مفهوم مشترکی از «کوپن» و کارکرد آن برسیم. کوپن یا کالابرگ بر اساس آنچه در دهه ۶۰ در زمان جنگ ایران و عراق و اندکی پس از آن اجرا شد، عبارت است از کاغذ یا برگه‌ای اعتباری و دارای ارزش که از سوی دولت در اختیار افراد و خانوارها قرار می‌گیرد و بر اساس آن متناسب با شرایط افراد یا خانوارها از جمله تعداد افراد تحت پوشش خانوار، کالاهایی خاص معمولا اقلام اساسی همچون برنج، روغن، انواع گوشت، تخم‌مرغ، قند و شکر و … در اختیار شهروندان قرار می‌گیرد.

در نظام کوپنی، کالابرگ یا کوپن واسطه سهمیه‌بندی و رساندن اقلام کوپنی به افراد جامعه است.

با این تعریف و فرآیند تجربه شده نظام کوپنی در دهه ۶۰ در ایران، حال می‌توان پرسید آیا در اروپا چنین نظامی برای سهمیه بندی کالای اساسی مورد توجه دولت‌ها قرار گرفته و اجرایی شده است؟

بررسی‌های ما نشان می‌دهد استفاده از کوپن برای سهمیه‌بندی کالا در اروپا هیچگاه اجرایی نشده‌است، البته در هفته‌‌های آغاز جنگ روسیه و اوکراین با افزایش شدید قیمت برخی اقلام به ویژه روغن آفتابگردان و همچنین بالاگرفتن نگرانی از آینده وضعیت غذایی، برخی فروشگاه‌های زنجیره‌ای محدودیت‌هایی را برای تعداد خرید اقلامی همچون روغن و آرد اعمال کردند.

اما این مدیریت فروش اقلام اساسی، راهکاری موقتی برای گذر از بحران بود و پس از رفع نگرانی‌ها و افت تقاضای هیجانی این اعمال محدودیت‌ها در فروش اقلام برطرف شد. فکت‌نامه پیشتر گزارشی از این اعمال محدودیت‌های موقتی در برخی فروشگاه‌ها و سوپرمارکت‌های زنجیره‌ای منتشر کرده بود.

البته جنگ روسیه و اوکراین، قیمت مواد غذایی و سوخت را در سطح جهان از جمله در اروپا افزایش داده و همین گران‌شدن غذا و سوخت، برخی دولت‌های اروپایی را نسبت به تامین غذا برای اقشار کم‌درآمد نگران کرده است. همین نگرانی‌ها باعث وضع سیاست‌هایی حمایت‌گرانه شده برای این گروه‌های درآمدی شده‌است.

در گزارشی که سی‌ان‌ان در ۲۴ ماه مارس ۲۰۲۲ میلادی برابر با ۴ فروردین‌ ۱۴۰۱ منتشر کرد با تاکید بر افزایش شدید قیمت مواد غذایی، سوخت و کودهای شیمیایی به تلاش‌های دولت‌های اروپایی برای کاهش آثار این بحران اشاره داشت.

به طور نمونه در این گزارش، دولت فرانسه در دوره رقابت‌های انتخاباتی در فروردین‌ماه ۱۴۰۱، از افزایش حمایت‌های اجتماعی خبر داد.

امانوئل مکرون از بررسی طرحی در دولت فرانسه خبر داده بود که با استفاده از راه‌اندازی سیستم کوپنی، خانوارهای متوسط و کم‌درآمد به غذا دسترسی داشته باشند.»

این سیستم کوپنی بیشتر چیزی شبیه به طراحی بسته‌های حمایتی برای خانوارهای کم‌درآمد در ایران است، در این برنامه حمایتی، تمام جامعه یا بخش بزرگی از آن مورد توجه نیست، خانوارهای کم‌درآمد و گروه‌های نیازمند حمایتی در نظر است و قرار نیست کالایی سهمیه‌بندی یا جیره‌بندی شود بلکه قرار است گروه‌های کم‌تر برخوردار بتوانند به غذای کافی دسترسی داشته باشند و گرانی اقلام غذایی سبب محرومیت آنها از غذای کافی نشود.

خبرگزاری بلومبرگ در ۱۱ ماه می ۲۰۲۲ (۲۱ اردیبهشت‌ماه ۱۴۰۱) با انتشار گزارشی از «برنامه دولت فرانسه برای اعطای کوپن‌های غذایی و رفاهی با هدف کاهش آثار تورم» خبرداد.

در این گزارش هم ابتدا شرح مفصلی از تبعات جنگ روسیه و اوکراین و تحریم روسیه بر بازارهای غذایی و انرژی ارایه شده و در پی آن به تعهد دولت فرانسه برای افزایش حمایت‌های اجتماعی اشاره شده است. بلومبرگ در این گزارش به نقل از گابریل اتال، سخنگوی دولت فرانسه از برنامه این دولت برای افزایش برنامه‌های حمایتی خبر داده که شامل طراحی سیستم کوپنی برای رساندن غذا به خانوارهای کم‌‌درآمد، هدفمند کردن یارانه‌های سوخت، کاهش مالیات بر پاداش کارگران کم‌درآمد می‌شود.

برنامه‌ای که امانوئل مکرون، رئیس‌جمهوری فرانسه تحت عنوان «طرح تاب‌آوری» وعده داده بود.

افزایش بی‌سابقه قیمت بنزین و گازوئيل در اروپا نیز باعث شده تا دولت‌های مختلف اروپایی از جمله دولت آلمان تسهیلاتی را برای کاهش هزینه‌های سفر و دیگر هزینه‌های زندگی شهروندان خود به کار ببندند.

به گزارش وب سایت ترینز، قطارهای منطقه‌ای و شهری آلمان بلیط‌هایی به قیمت کمتر از ۱۰ یورو را پیشنهاد کرده که خریداران آن می‌توانند برای یک ماه از تمامی قطارها استفاده کنند.

در این گزارش تصریح شده است که برخی از کشورهای اروپایی تصمیم گرفته‌اند تا هزینه‌های استفاده از راه‌آهن را یا رایگان کنند یا اینکه هزینه استفاده از قطارهای بین شهری یا اتوبوس‌های شهری را به شدت کاهش دهند تا مردم به سفر با قطار بجای خودروهای شخصی و هواپیما ترغیب شوند.

در این گزارش از لوکزامبورگ و اتریش به عنوان کشورهایی نام برده شده که چنین برنامه‌هایی را در دستور کار دارند.

همچنین وب سایت آی‌نیوز با انتشار گزارشی که هفته گذشته منتشر کرد از «سفر ارزان و تخفیف بنزین» به عنوان راهکارهایی یاد کرد که در برخی کشورهای اروپایی برای مقابله با «تورم فزاینده» به کار گرفته شده است.

در این گزارش از کشورهای مختلف اروپایی همچون فرانسه، آلمان، یونان، قبرس، ایتالیا، اسپانیا، پرتغال، بلژیک، رومانی، استونی و لیتوانی نام برده شده که دولت‌های آنها برنامه‌های حمایتی متنوعی را برای شهروندان خود طراحی کرده‌اند.

این برنامه‌های حمایتی از یارانه به قیمت تمام‌شده برق و سوخت، کاهش مالیات مربوط به سوخت و برق برای مشترکان کم‌مصرف یا کم‌درآمد یا تخفیف‌هایی برای انرژی و سوخت را در برمی‌گیرد. به طور عمومی عمده این برنامه‌های حمایتی به دهک‌های پایین درآمدی توجه ویژه‌ای دارند و دوره اجرای آن‌ها موقتی بوده و تا زمان رفع بحران ادامه خواهند داشت.

ابراهیم رئیسی می‌گوید: «برخی از کشورهای اروپایی نیز به دلیل گرانی کالاهای اساسی روش تخصیص کوپن را برای توزیع کالا در پیش گرفتند و برخی کالاها را بدین شکل در کشورشان توزیع می‌کنند.»

کوپن یا کالابرگ بر اساس آنچه در دهه ۶۰ در زمان جنگ ایران و عراق و اندکی پس از آن اجرا شد، کاغذ یا برگه‌ای اعتباری است که از سوی دولت در اختیار افراد و خانوارها قرار می‌گیرد و بر اساس آن متناسب با شرایط افراد یا خانوارها از جمله تعداد افراد تحت پوشش خانوار، کالاهایی خاص معمولا اقلام اساسی همچون برنج، روغن، انواع گوشت، تخم‌مرغ، قند و شکر و … در اختیار شهروندان قرار می‌گیرد.

در این نظام کوپنی، کالابرگ یا کوپن واسطه سهمیه‌بندی و رساندن اقلام کوپنی به افراد جامعه است.

تا آنجایی که ما می‌دانیم استفاده از کوپن برای سهمیه‌بندی کالا در اروپا هیچگاه اجرایی نشده‌است، اما در برخی کشورهای اروپایی طرح‌هایی برای حمایت از گروه‌های کم‌درآمد مطرح شده است. این تصمیم در پی افزایش شدید قیمت انرژی و مواد غذایی و افزایش کم‌سابقه نرخ تورم گرفته شده است.

از جمله می‌توان به طرح امانوئل مکرون، رئیس‌جمهوری فرانسه راه‌اندازی سیستم کوپنی، خانوارهای متوسط و کم‌درآمد به غذا اشاره کرد. این سیستم بیش از آنکه شبیه نظام توزیع کالای کوپنی در ایران باشد، شبیه بسته‌های حمایتی برای خانوارهای کم‌درآمد در ایران است.

افزایش بی‌سابقه قیمت بنزین و گازوئيل در اروپا نیز باعث شده تا دولت‌های مختلف اروپایی از جمله آلمان، فرانسه، آلمان، یونان، قبرس، ایتالیا، اسپانیا، پرتغال، بلژیک، رومانی، استونی و لیتوانی تسهیلاتی را برای کاهش هزینه‌های انرژی، سفر و دیگر هزینه‌های زندگی شهروندان خود به کار ببندند.