آیا جمهوری اسلامی فضای مجازی را «ول» کرده است؟

آیت الله علی خامنه‌ای در سخنرانی نوروزی خود مدعی شده که حکومتش «فضای مجازی را ول» کرده است. رهبر جمهوری اسلامی در سخنرانی روز اول فروردین ۱۴۰۰ گفته است: 

«متاسفانه در فضای مجازی کشور ما هم که آن رعایت‌های لازم با وجود این همه تاکیدی که من کردم صورت نمی‌گیرد و در یک جهاتی واقعا ول است، که بایستی آن کسانی که مسئول هستند حواسشان باشد. همه‌ کشورهای دنیا روی فضای مجازی خودشان دارند اعمال مدیریت می‌کنند، [در حالی که] ما افتخار می‌کنیم به اینکه ما فضای مجازی را ول کرده‌ایم! این افتخار ندارد. این به هیچ وجه افتخار ندارد. فضای مجازی را بایستی مدیریت کرد. از این امکان مردم استفاده کنند، برای مردم بلاشک وسیله آزادی است، خیلی هم خوب است اما نباید این وسیله را در اختیار دشمن گذاشت که بتواند علیه کشور و علیه ملت توطئه کند. دارند استفاده می‌کنند از این فضا و هدفشان هم همین است که با شیوه‌های روانی، مشارکت مردم را در انتخابات کاهش بدهند.»

زمینه صحبت‌های رهبر جمهوری اسلامی انتخابات ریاست‌جمهوری سیزدهم است. آیت‌الله خامنه‌ای «ول» بودن فضای مجازی را فضایی برای طرح‌ریزی «[توطئه‌] دستگاه‌های جاسوسی و سرویس‌های اطلاعاتیِ کشورها و از همه بدتر کشور آمریکا و همچنین رژیم صهیونیستی» می‌داند که هدف آن «دلسرد»‌ کردن مردم و «بی‌رونق» کردن انتخابات ریاست‌جمهوری پیش‌رو است. 

با این حساب به نظر می‌رسد منظور آقای خامنه‌ای از «ول» بودن فضای مجازی، محتوایی است که در فضای اینترنت و شبکه‌های اجتماعی تولید می‌شود و از انتشار آن جلوگیری نمی‌شود. 

اما آیا واقعا فضای مجازی در ایران «ول» است؟‌ آیا «همه کشورهای دنیا» روی انتشار محتوای فضای مجازی «اعمال مدیریت» می‌کنند؟

اما آیا همه کشورها بر محتوای فضای مجازی خود اعمال مدیریت می‌کنند؟

اگر سطح آزادی اینترنت را در با سطح «اعمال مدیریت» در کشورهای ایران و چین مقایسه کنیم، پاسخ این سوال منفی است. 

آخرین گزارش آزادی اینترنت خانه‌ آزادی (Freedom house) در سال ۲۰۱۹ سطح آزادی اینترنت و رسانه‌های دیجیتال در ۶۵ کشور دنیا را با سه معیار محدودیت محتوا، موانع دسترسی و نقض حقوق کاربران محاسبه و رده‌بندی کرده است. در این رده بندی حداقل در ۴۴ کشور سطح آزادی اینترنت، کاملا آزاد و یا نسبتا آزاد گزارش شده و تنها در۲۱ کشور اعمال محدودیت گسترده در آزادی دسترسی به محتوای موجود در اینترنت گزارش شده است.

در این رده‌بندی ایران با امتیاز ۱۵ بعد از چین (۱۰) در انتهای جدول رده‌بندی قرار دارد و به عنوان یکی از کشورهایی که بیشترین محدودیت در محتوا، بیشترین موانع دسترسی و بیشترین میزان نقض حقوق کاربر را علیه شهروندان خود اعمال کرده، معرفی شده است. 

آیا جمهوری اسلامی فضای مجازی را «ول» کرده است؟

خیر. ابوالحسن فیروزآبادی دبیر شورای‌عالی فضای مجازی در نیمه دوم اسفند ماه ۱۳۹۹ در یک گفت‌وگوی تلویزیونی و در پاسخ به سوال مجری برنامه در این باره که چرا فضای مجازی رها شده است، به صراحت اعلام کرد که «اینترنت ایران شاید جزو فیلترشده‌ترین اینترنت‌ها در جهان است، اینکه می‌گید رها هست، اینطور نیست. شاید جزو ۴ یا ۵ کشور اول دنیا، حداقل ۱۰ تای اول هستیم در صیانت» 

ادعای آقای فیروزآبادی که منصوب آیت‌الله خامنه‌ای است یک سند محکم برای رد ادعای آقای خامنه‌ای است. 

علاوه بر این چنانکه گفته شد گزارش‌های معتبر بین‌المللی، هم تصریح می‌کنند ایران بعد از چین یکی از بزرگ‌ترین نظام محدودیت‌ اینترنت را در سراسر دنیا دارد. 

سازمان گزارشگران بدون مرز نیز چند سال پیش در گزارشی جمهوری اسلامی ایران را در کنار سوریه، چین، بحرین و ویتنام به عنوان ۵ دشمن اصلی اینترنت در جهان معرفی کرده بود. 

اعمال مدیریت بر محتوای فضای مجازی در جمهوری اسلامی چگونه انجام می‌شود؟ 

«اعمال مدیریت» بر محتوای فضای مجازی که منجر به نقض آزادی و اختلال و قطع دسترسی کاربران به اینترنت می‌شود در لایه‌های مختلف انجام می‌شود. 

ما در این مقاله اقدامات جمهوری اسلامی را در چهار لایه «سیاست‌گذاری و زمینه‌سازی قانونی»، «آماده‌سازی زیرساخت شبکه ملی اطلاعات»، «فیلترینگ»‌ و «و راه‌اندازی ارتش سایبری» دسته‌بندی کرده‌ایم. 

لایه اول، سیاست‌گذاری و تدوین اسناد قانونی
وظیفه سیاست‌گذاری، تدوین اسناد و زمینه‌سازی «اعمال مدیریت» در فضای مجازی بر عهده شورای عالی فضای مجازی گذاشته شده است. این شورا در تاریخ ۱۷ اسفند ۱۳۹۰ و با فرمان رهبری تشکیل شد. رهبر جمهوری اسلامی در این فرمان هدف اصلی از تشکیل این شورا را «برنامه‌ریزی و هماهنگی مستمر به منظور صیانت از آسیب‌های ناشی» از فضای مجازی عنوان کرده بود. 

این شورا تا کنون ۱۶ مصوبه داشته است که از جمله می‌توان به سند «تبیین الزامات شبکه ملی اطلاعات»، سند «سیاست‌ها و اقدامات ساماندهی پیام‌رسان‌های اجتماعی»، «نظام هویت معتبر در فضای مجازی کشور»، «الزامات پیشگیری و مقابله با نشر اطلاعات، اخبار و محتوای خبری خلاف واقع در فضای مجازی» اشاره کرد. 

فکت‌نامه پیش‌تر در چند گزارش به مصوبات شورای عالی فضای مجازی پرداخته است. مصوباتی که به طور روشن زمینه قانونی محدودیت و قطع ارتباطات جهانی و همین طور شناسایی کاربران اینترنت را فراهم می‌کند. 

شبکه ملی اطلاعات و خطر محدودیت یا قطع اینترنت جهانی درباره طرح «صیانت از حقوق کاربران در فضای مجازی و ساماندهی پیام‌رسان‌ها» چه می‌دانیم؟

لایه دوم، آماده‌سازی زیرساخت و شبکه ملی اطلاعات
در این لایه اماده‌‌سازی زیرساخت‌‌ها و شبکه ملی اطلاعات پیگیری می‌شود. ویژگی‌های شبکه ملی اطلاعات در شورای عالی فضای مجازی تعریف شده و وزارت ارتباطات مجری آن است. 

اسناد و شواهد محکمی وجود دارد که نشان می‌دهد کنترل، محدودیت و «در صورت نیاز» قطع اینترنت، جزو اهداف اصلی شبکه ملی اطلاعات است. 

لایه سوم، فیلترینگ
از ابتدای ورود اینترنت به ایران، دولت و نهادهای حاکمیتی در جمهوری اسلامی پیگیر فیلترینگ و مسدودسازی سایت‌ها و پلتفرم‌هایی بوده‌اند که محتوای خوشایند آنها منتشر نمی‌کرده‌اند. 

در سال‌های اخیر بحث فیلترینگ شبکه‌های اجتماعی و پیام‌رسان‌ها در ایران بسیار داغ بوده است. فیسبوک، اینستاگرام، یوتیوب، توییتر، تلگرام، واتس‌اپ و اخیرا سیگنال جزو پلتفرم‌های محبوب شبکه‌ اجتماعی و پیام‌رسان‌های پرمخاطب در ایران هستند. از این ۶ پلتفرم خارجی تنها واتس‌اپ و اینستاگرام فیلتر نیستند که قوه قضائیه زیر نظر رهبری در دو سال اخیر دست کم، پیگیر مسدود کردن یکی از آنها (اینستاگرام) بوده‌اند. 

و لایه چهارم، راه‌اندازی ارتش سایبری
یکی دیگر از روش‌های از راه‌های متداول اعمال مدیریت بر فضای مجازی ایران، استفاده از ارتش سایبری است. 

غلامرضا سلیمانی رئیس سازمان بسیج مستضعفین در شهریور سال ۱۳۹۸ از ساماندهی ۱۰۰۰ گردان سایبری در سراسر کشور خبرداده بود، در گزارش خانه آزادی در سال ۲۰۱۸ حداقل ۴۶۰۰۰ هزار نفر در ایران عضو این ارتش بوده‌اند.

غلامرضا سلیمانی، رئیس سازمان بسیج مستضعفین، روز شنبه ۱۶ شهریور سال ۱۳۹۸ گفت که سازمان موسوم به بسیج مستضعفین برای حضور سازمان یافته جوانان انقلابی در فضای مجازی، ۱۰۰۰ گردان سایبری ساماندهی شده‌است. در همین سال نیز، رئیس سازمان فضای مجازی بسیج هدف سازمان بسیج را استفاده از ۸۰ هزار بسیجی برای سازماندهی فضای مجازی عنوان کرده‌است.

مطلوب رهبر جمهوری اسلامی از «اعمال مدیریت» بر فضای مجازی چیست؟ 

جواب این سوال را نمی‌دانیم، اما از اظهارات آیت‌الله خامنه‌ای به نظر می‌رسد عالی‌ترین مقام در جمهوری اسلامی از نتیجه «اعمال مدیریت» در فضای مجازی راضی نیست و آن را «ول» می‌داند. 

جست‌وجو در سایت رسمی رهبر جمهوری اسلامی ایران نشان می‌دهد آیت‌الله خامنه‌‌ای در سال ۱۳۹۹ دست کم در ۹ سخنرانی عمومی به طور تلویحی یا به صراحت از وضعیت فضای مجازی انتقاد کرده است. اما راضی بودن یا نبودن او لزوما به معنی آن نیست که کسی در «اعمال مدیریت» کوتاهی کرده است. وگرنه نهادهای حاکمیتی به نسبت باقی کشورها تلاش بسیار زیادی برای مهار کردن اینترنت آزاد کرده‌اند؛ از سیاست‌گذاری و برنامه‌ریزی گرفته تا اجرای فعال روش‌های مختلف فیلترینگ، مسدودسازی، ایجاد محدودیت‌ و حتی قطع موقت اینترنت، تا راه‌اندازی ارتش سایبری… 

نتیجه این تلاش‌ها باعث شده در حال حاضر ایران به همراه چین پایین‌ترین سطح آزادی اینترنت را در جهان داشته باشد.

جمع‌بندی

آیت‌الله علی خامنه‌ای رهبر جمهوری اسلامی در سخنرانی نوروزی خود گفته «همه‌ کشورهای دنیا روی فضای مجازیِ خودشان اِعمال مدیریت می‌کنند، ما فضای مجازی را ول کرده‌ایم».

این واقعیت ندارد.

اولا همه کشورهای دنیا روی فضای مجازی «اعمال مدیریت» نمی‌کنند. خانه‌ آزادی (Freedom house) در گزارش سالانه خود سطح آزادی اینترنت و رسانه‌های دیجیتال را کشورها با سه معیار محدودیت محتوا، موانع دسترسی و نقض حقوق کاربران محاسبه و رده‌بندی می‌کند. در این رده بندی حداقل در ۴۴ کشور سطح آزادی اینترنت، کاملا آزاد و یا نسبتا آزاد گزارش شده و تنها در۲۱ کشور اعمال محدودیت گسترده در آزادی دسترسی به محتوای موجود در اینترنت گزارش شده است. در این رده‌بندی ایران و چین پایین‌ترین امتیاز را دارند و در انتهای جدول قرار دارند. 

دوم، بر خلاف ادعای آقای خامنه‌ای نه‌تنها فضای مجازی در ایران «ول» نیست، بلکه به گفته‌ ابوالحسن فیروزآبادی دبیر شورای‌عالی فضای مجازی، «ایران جزو ۴ یا ۵ کشور اول دنیا در صیانت از فضای مجازی» است. 

«اعمال مدیریت» بر فضای مجازی در لایه‌های متنوعی به صورت همزمان و سازمان‌یافته در جریان است. «سیاست‌گذاری و زمینه‌سازی قانونی»، «آماده‌سازی زیرساخت شبکه ملی اطلاعات»، «فیلترینگ»‌ و «راه‌اندازی ارتش سایبری» جزو تلاش‌های سازمان‌یافته جمهوری اسلامی ایران برای مهار کردن اینترنت است. تلاش‌هایی که منجر به نقض آزادی و اختلال و قطع دسترسی کاربران به اینترنت شده است. 

آن طور که به نظر می‌رسد آیت‌الله خامنه‌ای هنوز از نتیجه راضی نیست، تا آنجا که فضای مجازی را «ول» می‌داند. اما راضی بودن یا نبودن رهبری تغییری در این واقعیت ایجاد نمی‌کند که جمهوری اسلامی تقریبا همه روش‌های محدود کردن آزادی اینترنت در ایران را به کار برده است. 

فکت‌نامه به دلیل وجود دو گزاره نادرست در یک جمله به این گفته آقای خامنه‌ای که «همه‌ کشورهای دنیا روی فضای مجازی خودشان اعمال مدیریت می‌کنند، ما فضای مجازی را ول کرده‌ایم.» نشان «شاخ‌دار» می‌دهد. نه همه کشورهای جهان روی اینترنت اعمال مدیریت می‌کنند و نه جمهوری اسلامی ایران فضای مجازی را ول و رها کرده است.