سعید جلیلی
عضو مجمع تشخیص مصلحت نظام
سال ۹۲ ایران فشار تحریم‌ها را پشت سر گذاشته بود.
نادرست
آیا ایران در سال ۹۲ فشار تحریم‌ها را پشت سر گذاشته بود؟
سعید جلیلی، مدعی است: «سال ۱۳۹۲، روحانی در حالی دولت را در دست گرفت که کشور فشارها را پشت سر گذاشته بود، فروش نفت به بیش از یک میلیون بشکه رسیده بود، کالاها تامین و تولید فعال بود.»
دبیر پیشین شورای عالی امنیت ملی، مسئول پیشین مذاکرات هسته‌ای ایران و عضو کنونی مجمع تشخیص مصلحت نظام، روز یکشنبه ۱۶ آذر ۱۳۹۹ در مراسم بزرگداشت روز دانشجو که از سوی چهار تشکل دانشجویی انجمن اسلامی مستقل، جامعه دانشجویی، بسیج دانشجویی و جنبش عدالتخواه در دانشگاه تهران برگزار شد، گفته است:
«سال ۹۲ توصیف غلطی از صحنه صورت گرفت، توصیف ناصحیح این بود که گفتند نفت دارد صفر می‌شود و خزانه خالی است. یعنی چه که خزانه خالی است؟ کجا خزانه خالی بود؟ ده‌ها میلیارد ذخایر داشتیم. چند توصیف غلط صورت گرفت و بعد گفتند توافق شود و بعد توافق لوزان و ژنو و بعد برجام شکل گرفت. در نهایت شد آنچه پیش آمد که می‌بینید.»
آیا سال ۱۳۹۲ فشار از روی ایران برداشته شده بود؟ آیا ایران تا پیش از روی کار آمدن روحانی روزانه یک میلیون بشکه نفت می‌فروخت؟ پیش از تحریم‌ها صادرات نفت ایران چقدر بود؟ شاخص‌های کلان اقتصادی ایران پیش از سال ۱۳۹۲ چگونه بودند؟ «فکت نامه» در این گزارش می‌کوشد به این پرسش‌ها پاسخ دهد.
پیش از سال ۱۳۹۲ ایران همزمان از سوی دولت آمریکا و شورای امنیت سازمان ملل متحد تحت تحریم‌های گسترده نظامی، نفتی و اقتصادی قرار گرفته بود. ایران در این مقطع برای اولین بار ذیل فصل هفتم منشور سازمان ملل متحد قرار گرفت و تحریم شد.
در نیمه دوم سال ۱۳۹۰ فروش و صادرات نفت و مبادلات بانکی از طریق بانک مرکزی ایران و سایر بانک‌های ایرانی تحریم شد. دولت باراک اوباما با ایجاد اجماع جهانی علیه برنامه هسته‌ای ایران حلقه تحریم‌ها را تنگ‌تر کرد.
این تحریم‌ها بعد از انتخابات ۲۴ خرداد ۱۳۹۲ تا زمان اجرای برجام در تاریخ ۲۶ دی ۱۳۹۴ ادامه داشت.
تحریم‌های سال ۱۳۹۰ چقدر صادرات نفت ایران را کاهش داد؟
نمودار اینتراکتیو زیر از مرکز داده‌های صندوق بین‌المللی پول برداشته شده است. این نمودار نشان می‌دهد که حجم صادرات نفتی ایران (شامل نفت خام، تصفیه شده و گاز) پیش از تحریم‌ها در سال ۲۰۱۱ میلادی کمی بیش از ۳ میلیون بشکه در روز بوده است. پیش از آن نیز همواره در محدوده بین ۲/۵ تا ۳ میلیون بشکه در روز قرار داشته است.
بعد از تحریم، صادرات نفتی ابتدا در سال ۲۰۱۲ به ۱/۷۲ میلیون بشکه در روز، در سال ۲۰۱۳ (سال انتخابات ریاست جمهوری ۱۳۹۲) به ۱/۳۹ میلیون بشکه در روز و در سال ۲۰۱۴ میلادی به ۱/۲۱ میلیون بشکه در روز می‌رسد. این رقم در زمان خود کمترین میزان صادرات نفت بعد از سال‌های ابتدایی انقلاب اسلامی ایران در سال ۱۳۵۷ بوده است.
بعد از برجام حجم صادرات نفتی به مدت سه سال دوباره به رکورد ۲/۵ تا ۲/۷ میلیون بشکه در روز می‌رسد تا اینکه بعد از خروج آمریکا از برجام در سال ۱۳۹۷ و بازگشت تحریم‌های نفتی و بانکی در نیمه دوم سال میلادی ۲۰۱۸ صادرات نفت ایران در سال ۲۰۱۹ و ۲۰۲۰ به زیر یک میلیون بشکه در روز سقوط می‌کند.
نمودار اینتراکتیو زیر هم حجم تولید ماهانه نفت ایران را به نقل از داده‌های سازمان اوپک نشان می‌دهد. این نمودار نیز نشان می‌دهد اگرچه میزان کاهش تولید نفت بعد از تحریم‌های یکجانبه دونالد ترامپ سقوط بیشتری داشته، اما بعد از تحریم‌های سال ۱۳۹۰ نیز حجم تولید نفت به طرز کم‌سابقه در ایران کاهش پیدا کرده است.
این نمودار مهرماه امسال برای مقاله دیگری در فکت‌نامه آماده شده بود. موضوع این مقاله بررسی آثار تحریم‌های روی اقتصاد ایران بود.
شاخص تولید در ایران بعد از تحریم‌های ۱۳۹۰ چه تغییری کرده است؟
آمارهای رسمی نشان می‌دهد که اقتصاد ایران بعد از آغاز تحریم‌ها در زمستان ۱۳۹۰ به مدت ۷ فصل گرفتار رکود شد. این رکود دقیقا از بهار ۱۳۹۱ آغاز شد. در زمستان ۱۳۹۱ به رکورد منفی ۸/۶ درصد رسید که بالاترین نرخ سقوط فصلی تا آن زمان بود. این رکود پیاپی تا زمستان ۱۳۹۲ ادامه داشت. بعد از آن در فاصله زمستان ۱۳۹۳ تا پاییز ۱۳۹۴ چهار فصل پیاپی دیگر هم رکود ادامه داشت تا اینکه بعد از برجام سرانجام رشد اقتصادی ایران مثبت شد.
این نمودار نیز مهرماه امسال در مقاله دیگری در فکت‌نامه منتشر شده بود. بخش‌های قرمز دوره‌هایی را نشان می‌دهد که نفت و بانک مرکزی ایران تحریم بوده است. در همین نمودار می‌توان دید بعد از بازگشت تحریم‌ها توسط دونالد ترامپ، اقتصاد ایران دوباره گرفتار رکود می‌شود، تا آنجا که حجم رکود حتی از دوران پیشین نیز بیشتر شد، اما بیشتر بودن رکود در سری دوم تحریم‌ها نباید باعث شود تاثیر شدید تحریم‌های دوره قبلی نادیده گرفته شود.
شاخص تورم بعد از تحریم‌های ۱۳۹۰ چگونه بوده است؟
گزارش بانک مرکزی نشان می‌دهد که نرخ تورم در سال ۱۳۹۲ با ثبت عدد ۳۴.۷ درصد، به بالاترین حد خود پس از ۱۷ سال رسید. این رقم در زمان خود سومین رکورد بزرگ تورم (بعد از تورم سال‌های ۱۳۷۳ و ۱۳۷۴) بعد از دهه ۱۳۲۰ بود.
نمودار زیر تغییرات تورم ماهانه نقطه‌ای را در ۱۵ سال گذشته نشان می‌دهد. این نمودار نشان می‌دهد تا قبل از شکسته شدن رکورد تورم در سال ۱۳۹۷، بیشترین تنش تورمی ۱۵ سال گذشته در بهار ۱۳۹۲ و همزمان با انتخابات رخ داده است، درست زمانی که آقای جلیلی می‌گوید « ایران فشار تحریم‌ها را پشت سر گذاشته بود.»
آیا در سال ۱۳۹۲ ایران فشار را پشت سر گذاشته بود؟
خیر. ما دقیقا نمی‌دانیم استدلال آقای جلیلی برای این ادعا چیست، اما چنانکه شاخص‌های کلان نشان می‌دهند وضعیت اقتصادی ایران در سال ۱۳۹۲ به هیچ عنوان شرایط عادی و پایداری نبوده است.
بالا گرفتن بحران بعد از خروج آمریکا از برجام و بازگشت تحریم‌ها در سال ۱۳۹۷ باعث شد که رکوردهای بحران اقتصادی یکی پس از دیگری شکسته شود، اما این نباید باعث شود تاثیر شدید تحریم‌های دوره قبلی نادیده گرفته شود.
هم میزان فروش و صادرات نفت ایران در آن زمان کاهش چشمگیری پیدا کرده بود، هم بالاترین نرخ رکود در کشور ثبت شده بود و هم یکی از بزرگ‌ترین بحران‌های تاریخ تورم کشور درست در همان زمانی رخ داده که آقای جلیلی مدعی است «ایران فشار تحریم‌ها را پشت سر گذاشته بود.»
هم شاخص تولید و صادرات نفت، هم شاخص رشد اقتصادی بعد از برجام روند صعودی پیدا می‌کنند. طولانی‌ترین دوره تورم یک رقمی تاریخ بعد از انقلاب هم بعد از برجام اتفاق می‌افتد، اما همه اینها با بازگشت تحریم‌ها معکوس می‌شوند و دوباره تمامی شاخص‌ها ابعاد بحرانی پیدا می‌کنند.
جمع بندی
سعید جلیلی مدعی است: «سال ۱۳۹۲، روحانی در حالی دولت را در دست گرفت که کشور فشار تحریم‌ها را پشت سر گذاشته بود.»
آقای جلیلی در گفته‌های خود مشخصا به این نکته اشاره کرده که فروش نفت در آن زمان به بیش از یک میلیون بشکه رسیده بود. بله، اما باید گفت که فروش نفت بعد از تحریم‌های زمستان ۱۳۹۰ از حدود ۳ میلیون بشکه در روز به بیش از یک میلیون بشکه رسیده بود.
شاخص‌های تولید و تورم هم نشان می‌دهند که در زمان تحریم‌هایی که دبیر پیشین شورای عالی امنیت ملی به آن اشاره می‌کند، رکوردهای تازه‌ای در رکود اقتصادی و تورم به ثبت رسید که تا پیش از آن کم‌سابقه بود.
بعد از برجام هم شاخص تولید نفت و هم شاخص‌های رشد اقتصادی و تورم به شرایط نسبتا پایداری بازگشتند، اما بعد از خروج آمریکا از برجام و بازگشت تحریم‌ها در سال ۱۳۹۷، دوباره شرایط اقتصادی ایران، با شدت بیشتری بحرانی شد.
اگرچه بحران اقتصادی ناشی از خروج آمریکا از برجام در ۳ سال گذشته به نسبت شدیدتر از بحران پیش از سال ۱۳۹۲ است، اما این تاثیر شدید تحریم‌های پیشین را نفی نمی‌کند.
به همین دلیل فکت نامه با استناد به شاخص‌های کلان و موثر اقتصادی به این ادعای سعید جلیلی که «سال ۱۳۹۲ کشور فشار تحریم‌ها را پشت سر گذاشته بود» نشان «نادرست» می‌دهد.