آیا تمام مواد مخدر اروپا و آمریکا از مسیر ایران ترانزیت می‌شود؟

ابراهیم رئیسی، رئیس قوه قضائیه مدعی است: اگر ایران راه ترانزیت مواد مخدر را باز بگذارد، تمام اروپا و آمریکا را مواد مخدر فرا می‌گیرد.» 

آقای رئیسی روز دوشنبه سوم آذر ۱۳۹۹ در نشست مجازی شورای عالی قوه قضاییه، ضمن انتقاد از صدور قطعنامه نقض حقوق بشر در ایران توسط شورای حقوق بشر سازمان ملل متحد، گفت: 

«سازمان ملل از سویی از عملکرد ایران در مبارزه با مواد مخدر تقدیر می‌کند و می‌گوید صداقت شما در این زمینه بیشتر از دیگر کشورهاست و در این راه خسارت‌های مالی و جانی زیادی متحمل شدید، اما از سوی دیگر علیه ما قطعنامه می‌دهند. اگر ایران راه ترانزیت مواد مخدر را باز بگذارد، تمام اروپا و آمریکا را مواد مخدر فرا می‌گیرد، جوانان ما با از خودگذشتگی در برابر قاچاق مواد مخدر و باند‌های قاچاق می‌ایستند و ما قربانی این مسأله هستیم و این که به جای تقدیر علیه ما قطعنامه می‌دهند، پدیده عجیبی است.»

آیا ایران از فراگیر شدن مواد مخدر در اروپا و آمریکا پیشگیری کرده است؟ مبارزه ایران با ترانزیت مواد مخدر عامل چقدر در شیوع مواد مخدر در اروپا و آمریکا موثر است؟ آیا ورود مواد مخدر به اروپا و آمریکا از ایران می‌گذرد؟ «فکت‌نامه» در این گزارش می‌کوشد به این پرسش‌ها پاسخ دهد:

مسیرهای ترانزیت مواد مخدر به اروپا و آمریکا کدامند؟

انواع متفاوتی از مواد مخدر وجود دارد که هر کدام در گوشه‌ای از دنیا به عمل می‌آید و فرایند تولید و توزیع از آنجا شروع می‌شود. «افغانستان» در همسایگی ایران یکی از تولیدکنندگان عمده «تریاک و هروئین» جهان است. پس مسیرهای ترانزیت تریاک و هروئین دنیا از افغانستان شروع و با گذر از کشورهای همسایه به نقاط دور دست ارسال می‌شود. گزارش سال ۲۰۱۸ دفتر دارو و جرائم سازمان ملل متحد نشان می‌دهد که هروئین علاوه بر افغانستان در میانمار جنوب شرق آسیا و کلمبیا در آمریکای جنوبی در کشور، نیز تولید می‌شود.

ترانزیت تریاک و مشتقات تریاک: نگاهی به نقشه توزیع هروئین از مبداء افغانستان از مسیرهای ترانزیتی مختلفی صورت می‌گیرد:

• مسیر افغانستان، ایران، ترکیه و اروپا
• مسیر افغانستان، پاکستان، هند که خود سه شاخه می‌شود بخشی به شرق آفریقا و از آنجا به غرب آفریقا می‌رود و بخشی دیگر به شرق آسیا و از آنجا به کانادا و بخشی دیگر از جنوب هند به مقصد اقیانوسیه و استرالیا ارسال می‌شود.
• مسیر افغانستان، آسیای میانه و شمال اروپا 
• میانمار، شرق آسیا؛ کانادا یا مناطق جنوبی در اقیانوسیه و استرالیا می‌شود.
• کلمبیا، مکزیک، آمریکا یا کشورهای آمریکای جنوبی توزیع می‌شود.

ایران اگرچه دروازه اصلی ورود مواد مخدر به ترکیه و اروپا است، اما تنها مسیر ترانزیتی به اروپا نیست بلکه مواد مخدر تولیدی در افغانستان از مسیر ترانزیتی کشورهای آسیای میانه نیز به روسیه و شمال اروپا می‌شود.

آمریکا هم اساسا در معرض مواد مخدر تولیدی در کشور افغانستان نیست. بعد مسافت امکان انتقال این مواد به آمریکا را دشوار می‌کند. بازار آمریکا عمدتا در اختیار کشورهای آمریکای لاتین و آمریکای جنوبی همچون کلمبیا، مکزیک و گواتمالا است.

براساس گزارش سال ۲۰۱۸ سازمان ملل متحد (دفتر دارو و جرایم)، بحث مبارزه با مواد مخدر در کشورهای تاجیکستان، ازبکستان، ایران و پاکستان به عنوان کشورهایی که مرز مشترک با افغانستان دارند، دنبال می‌شود ولی عمده تلاش برای مبارزه با مواد مخدر در ایران و پاکستان به عنوان دو مسیر عمده ترانزیتی تولیدات افغانستان صورت می‌گیرد. براساس این گزارش ۳۵ تا ۴۰ درصد مواد مخدر تولیدی افغانستان از مسیر ایران و بیش از ۶۰ درصد مواد مخدر تولیدی افغانستان از مسیر‌های دیگر ترانزیت می‌شود.

ترانزیت کوکائین: کوکائین، نمونه شایع مواد مخدر در اروپا و آمریکا است که عمدتا در کشور کلمبیا و بولیوی تولید و از طریق مکزیک، وارد آمریکا و از طریق کشورهای شمال آفریقا وارد اروپا می‌شود. براساس گزارش ۲۰۱۷ سازمان ملل متحد، ۷۰درصد کوکائین دنیا در کلمبیا تولید می‌شود و آمریکای جنوبی و مرکزی را فرا گرفته و از آنجا به آمریکا، اروپا، آفریقا و سایر نقاط دنیا از جمله ایران ترانزیت می‌شود.

نقشه زیر مسیر ترانزیت کوکائین در جهان را نشان می‌دهد:

 

ترانزیت ترامادول: گزارش سازمان ملل متحد حاکی است که  از سال ۲۰۰۴ تولید و توزیع ماده مخدر ترامادول رو به افزایش است. نقشه زیر مسیرهای ترانزیتی و میزان مصرف ترامادول در کشورهای مختلف را نشان میدهد. ایران از جمله کشورهایی است که میزان بالایی ترامادول در آن مصرف می‌شود:

سهم ایران از مبارزه با مواد مخدر چقدر است؟

بر اساس گزارش‌های معتبر بین‌المللی ایران نقش موثری در زمینه مبارزه و کشف مواد مخدر در دنیا دارد. فکت‌نامه یک سال پیش (آبان ۱۳۹۸) در گزارشی به ادعای محمد ترحمی از مدیران ستاد مبارزه با مواد مخدر مبنی بر اینکه «۹۰ درصد مواد مخدر دنیا در ایران کشف می‌شود» پرداخته بود و با اصلاح یک کلمه در ادعای محمد ترحمی و استفاده «تریاک» به جای «مواد مخدر» به آن نشان «نیمه‌درست» داده بود. گزارش سالانه ۲۰۱۹ دفتر مواد مخدر و جرم سازمان ملل متحد تایید می‌کرد که ایران در سال ۲۰۱۷ بیش از ۶۳۰ تن تریاک کشف کرده که بیشتر از ۹۰ درصد کل تریاکی است که در این سال در جهان کشف شده است.

تردیدی در این نیست بخش قابل توجهی از مواد مخدر تولیدی در افغانستان از مسیر ایران به اروپا ترانزیت می‌شود و اقدامات ایران سبب شده تا درصد کمتری از این مواد به اروپا ترانزیت شود.

در صورت توقف مبارزه با مواد مخدر وضعیت در ایران چه تغییری خواهد کرد؟

تولیدات افغانستان تنها مواد مصرفی در اروپا نیست بلکه سایر کشورهای تولید کننده مواد مخدر هر کدام بخشی از بازار اروپا را در دست دارند که بعضی از آنها هزاران کیلومتر با ایران فاصله دارند. 

از سوی دیگر سهم تولیدات مواد مخدر افغانستان در بازار مصرفی آمریکا ناچیز است، بنابراین مبارزه با مواد مخدر در ایران نقش مستقیم و تعیین‌کننده‌ای بر این بازار ندارد. 

از سوی دیگر آمار بالای مصرف تریاک در ایران این نگرانی را افزایش می‌دهد که توقف مبارزه با قاچاق مواد مخدر تهدیدی برای جامعه ایران باشد. براساس گزارش سازمان ملل متحد نرخ شیوع سالانه مصرف تریاک در جهان ۰/۶۱ درصد است حال آنکه این نرخ در ایران ۳/۳۱ درصد است. یعنی حدود شش برابر میانگین جهانی. 

در صورت باز گذاشتن راه ترانزیت ایران، آیا شرایط در اروپا تغییر خواهد کرد؟

با توجه به نقش موثر ایران، در صورت توقف مبارزه با مواد مخدر در ایران و باز شدن کامل مسیر ترانزیتی، احتمالا وضعیت تغییر خواهد کرد. اما دامنه این تغییر چقدر باشد، معلوم نیست. در صورت باز شدن کامل مسیر ترانزیتی ایران، حجم ورودی مواد به مرزهای اروپایی افزایش خواهد یافت، در عوض فرایند مبارزه با ترانزیت مواد در مرزهای ترکیه و ورودی اروپا تشدید خواهد شد. تغییر وضعیت مصرف مواد در اروپا، بستگی به این دارد که شدت افزایش ورودی مواد بیشتر باشد یا شدت افزایش کنترل در مرزهای اروپا. 

جمع‌بندی

ابراهیم رئیسی رئیس قوه قضاییه مدعی است: «اگر ایران راه ترانزیت مواد مخدر را باز بگذارد، تمام اروپا و آمریکا را مواد مخدر فرا می‌گیرد.» 

این گفته آقای رئیسی اغراق شده است. با اینکه ایران نقش تعیین‌کننده‌ای در ترانزیت تریاک و مشتقات آن از افغانستان به اروپا دارد، اما همه مواد مخدر مصرفی اروپا تریاک و مشتقات آن نیستند، افغانستان هم تنها تولیدکننده مواد مخدر و ایران تنها مسیر ترانزیتی انتقال مواد به اروپا نیست. 

طبق آمار سازمان ملل متحد ۳۵ تا ۴۰ درصد مواد مخدر تولیدی افغانستان وارد ایران و بخشی از آن به ترکیه و اروپا ترانزیت می‌شود. علاوه بر ایران، آسیای میانه و روسیه نیز کانال دیگری برای ترانزیت مواد مخدر افغانستان به اروپا هستند. 

در مورد اشاره به آمریکا هم باید گفت کشورهای کلمبیا، بولیوی و سایر کشورهای آمریکای لاتین منبع اصلی تامین مواد مخدر برای بازار مصرفی آمریکا هستند. 

کسی دقیقا نمی‌داند در صورت توقف مبارزه با مواد مخدر در ایران و باز شدن کامل مسیر ترانزیتی، میزان عرضه تریاک و مشتقات آن در اروپا چه تغییری خواهد کرد. این تغییر بستگی به شدت افزایش حجم ورودی مواد شدت افزایش کنترل در مرزهای ورودی اروپا خواهد داشت؟ 

از سوی دیگر باید به این نکته هم اشاره کرد که توقف مبارزه با قاچاق مواد مخدر در ایران، تهدیدی برای خود ایران هم است. نرخ مصرف تریاک در ایران ۶ برابر بیشتر از متوسط جهانی است. با این اوصاف فکت‌نامه این ادعای ابراهیم رئیسی، رئیس قوه قضاییه مبنی بر اینکه «اگر ایران راه ترانزیت مواد مخدر را باز بگذارد، تمام اروپا و آمریکا را مواد مخدر فرا می‌گیرد» را بزرگ‌نمایی می‌داند و به آن نشان «نادرست» می‌دهد.