آیا مرزهای ایران با ارمنستان تغییری کرده است؟

محمود احمدی بیغش نماینده شازند در مجلس یازدهم، در نشست علنی روز یکشنبه ۲۵ آبان ۱۳۹۹ در مجلس گفته است: «با توافقنامه صلح ارمنستان و آذربایجان، مرز ارمنستان از ایران فاصله گرفت و ایران برای تردد با کشور ارمنستان باید از آذربایجان اجازه بگیرد» 

«آیا می‌دانید پشت صحنه صلح بین آذربایجان و ارمنستان چه بود و آیا می‌توانیم بگوییم روسیه و ترکیه هیچ توافقی نداشتند اما ارمنستان مرزش از مرز ایران فاصله گرفت. آیا می‌دانید اردوغان با ایده احیای نوعثمانی‌گرایی ترکیه را به نخجوان و جمهوری آذربایجان وصل کرد و با این کار، برای همیشه، جهت برقراری ارتباط و تردد با کشور مستقل همسایه یعنی ارمنستان باید از جمهوری آذربایجان اجازه بگیریم و به تبع آذربایجان از صهیونیست‌ها کسب تکلیف کنند، آیا می‌دانید اسرائیل با صلح اعراب وارد خلیج فارس شد.»

آیا با امضای توافقنامه صلح ارمنستان و آذربایجان تغییری در مرزهای جمهوری اسلامی ایجاد شد؟ آیا ایران دیگر مرز مشترک با ارمنستان ندارد؟

قره‌باغ کجاست و چه سرگذشتی داشته است؟

منطقه قره‌باغ در نوار مرزی سه کشور آذربایجان، ارمنستان و ایران قرار دارد. پس از فروپاشی شوروی در اوایل دهه ۱۹۹۰ قره‌باغ به محل نزاع دو کشور آذربایجان و ارمنستان تبدیل شد. قره‌باغ در شمال شهر پارس‌آباد مغان در استان اردبیل واقع شده است. 

هر چند این منطقه‌ای به کشور آذربایجان تعلق داشت ولی ارمنستان به دلیل اینکه بیشتر جمعیت آن ارامنه بودند و همچنین به دلیل ادعای استقلال جمهوری آرتساخ، از قره‌باغ حمایت کرد.

پس از مدت‌ها جنگ، یک توافق آتش‌بس در سال ۱۹۹۴ امضا شد که با چهار قطعنامه  سازمان ملل متحد نیز همراه بود. بر اساس این توافق، قره‌باغ در کنترل ارمنستان قرار گرفت. البته با وجود امضای این توافقنامه صلح، قره‌باغ همواره محل اختلاف دو کشور آذربایجان و ارمنستان بوده است.

توافقنامه صلح ارمنستان، آذربایجان و روسیه چیست؟

از اوایل دهه ۱۹۹۰ که تنش میان آذربایجان و ارمنستان بر سر کنترل منطقه قره‌باغ بالا گرفت، نشست‌های صلح با محوریت و میانجیگری سازمان امنیت و همکاری‌های اروپا، گروه مینسک، برگزار شد. گروه مینسک در سال ۲۰۰۹ پیشنهادی تحت عنوان «اصول مقدماتی» برای صلح پایدار میان آذربایجان و ارمنستان به این شرح پیشنهاد کرد:

• عقب نشینی ارمنستان از هفت نقطه منطقه قره‌باغ و واگذاری کنترل آن به آذربایجان؛
• بازگشایی راه ارتباطی میان آذربایجان، ارمنستان و ترکیه؛
• باز گذاشتن موقعیت حقوقی منطقه قره‌باغ به رفراندومی که در آینده برگزار خواهد شد؛
• بازگشت آوارگان به قره‌باغ؛
• ایجاد جاده امن ارتباطی میان آذربایجان و منطقه خودمختار نخجوان و ماموران بین المللی صلح؛

بنا بر اعلام رسانه‌ها و موسسات بین المللی از جمله کمیسیون آتلانتیک، پذیرش پیشنهاد اصول مقدماتی توسط نخست وزیر ارمنستان، محور توافق ۲۰۲۰ آذربایجان، ارمنستان و روسیه بوده است؛ اقدامی که او پیش‌تر از آن خودداری کرده بود.

بنابراین آنچه به عنوان توافقنامه صلح امضا شده، همان اصول مقدماتی پیشنهادی گروه مینسک است.

بر اساس این توافقنامه، تضمین امنیت جاده ترانزیتی میان ارمنستان، منطقه شمالی قره‌باغ و جاده ترانزیتی میان آذربایجان و منطقه خودمختار نخجوان به روسیه سپرده شده است. ضمن اینکه مقرر شده روسیه در همکاری با ترکیه، امنیت این جاده ارتباطی را تضمین کند. در عین حال هنوز نقش ایران در این میان روشن نیست. هنوز مشخص نیست استقرار نیروهای نظامی روسیه و ترکیه در نوار مرزی ایران، که در حدفاصل آذربایجان تا نخجوان در خاک کشور ارمنستان قرار دارد، چه تاثیری بر آینده روابط تجاری ایران در این منطقه می‌گذارد.

نقشه منطقه پس از توافقنامه ۱۰ نوامبر چه تغییراتی کرده است؟

نقشه‌های زیر منطقه قره‌باغ و تحولاتی که در پی توافق آتش‌بس ۲۰۲۰ به امضا رسیده است را نشان می‌دهد. این نقشه در سایت بی‌بی‌سی جهانی منتشر شده است و نشان می‌دهد بر اساس این توافق، تکلیف بخش عمده‌ای از منطقه قره‌باغ روشن شده است. نیروهای صلح روسیه در بخش‌های مرکزی مستقر خواهند بود و نیروهای ارمنستان باید تا دو هفته آینده از غرب و مناطق جنوب قره‌باغ عقب‌نشینی کنند.

آن طور که در این نقشه پیدا است، در این توافق صلح برای چیزی در حدود ۶۰ کیلومتر از مناطق مرزی با ایران تعیین تکلیف شده است. در صورت موفقیت این توافقنامه و قبول نهایی آن، این مناطق رسما جزوی از خاک جمهوری آذربایجان خواهند شد.

آیا این تحولات تغییری در مناطق مرزی ایران ایجاد خواهد کرد؟ جواب این سوال وقتی معلوم می‌شود که بفهمیم شرایط مرزی از نظر ایران تا پیش از این چه بوده است.

آیا پس از توافق ۲۰۲۰ ارمنستان، آذربایجان و روسیه، وضعیت مرزی ایران تغییر کرده است؟

خیر. به این دلیل ساده که حتی در صورت نهایی شدن توافقنامه صلح و قطعی شدن حاکمیت آذربایجان در قره‌باغ، در ایران تغییری به نسبت آنچه تا الان بوده رخ نمی‌دهد و نقشه ایران و موقعیت همسایگان همان طوری خواهد بود که از قبل بوده است. 

تا آنجایی که ما جستجو کردیم، در سایت‌های رسمی دولت، نقشه کاملی از موقعیت جغرافیایی ایران و همسایگان پیدا نکردیم. سازمان نقشه‌برداری نقشه زیر را با عنوان نقشه تقسیمات کشوری تهیه کرده است.

هر چند موضوع نقشه تقسیمات داخلی است، اما استان آذربایجان شرقی از شمال، با سه کشور آذربایجان، ارمنستان و نخجوان هم‌مرز است. در این نقشه مناطق جنوب قره‌باغ جزو خاک جمهوری آذربایجان به رسمیت شناخته شده و نخجوان به عنوان یک کشور یا منطقه مستقل عنوان شده است. تاریخ نقشه نیز پیش از توافق صلح اخیر میان ارمنستان و آذربایجان است. 

طبق نقشه‌‌ای که در بنر سایت رسمی سفارت ایران در جمهوری آذربایجان موجود است و همچنین اطلاعاتی که تحت عنوان «اطلاعات عمومی آذربایجان» منتشر شده، مناطق جنوب قره‌باغ و نخجوان رسما از سوی ایران به عنوان اراضی آذربایجان به رسمیت شناخته شده‌اند. 

در یک نقشه دیگر که در یک سایت دولتی در استان آذربایجان شرقی منتشر شده، موقعیت همسایگان شمالی به شرح تصویر زیر ترسیم شده است:

مقایسه این نقشه‌ها با نقشه‌هایی که درباره توافقنامه ۱۰ نوامبر منتشر شده نشان می‌دهد، به نسبت قبل تغییر خاصی در مرزهای شمالی ایران به وجود نیامده است.

آیا وضعیت تردد ایرانیان به ارمنستان تغییری کرده است؟

خیر. چنانکه گفته شد تغییر خاصی در مرزهای شمالی ایران رخ نداده است. پیش از این تنها مرز رسمی ایران با ارمنستان مرز نوردوز در استان آذربایجان شرقی بود. این مرز با مناطق مورد مناقشه میان آذربایجان و ارمنستان فاصله نسبتا زیادی دارد. تا آنجا که ما جستجو کردیم، خبری از بسته شدن یا محدودیت رفت‌وآمد در این گذرگاه مرزی به چشم نمی‌خورد. 

ضمن اینکه ایران از طریق دو گذرگاه مرزی آستارا و پیله‌سوار با سرزمین اصلی آذربایجان ارتباط داشته است. دو گذرگاه رسمی جلفا و پلدشت هم راه ارتباطی ایران با نخجوان بوده است. به نظر می‌رسد تغییری در وضعیت این گذرگاه‌ها هم به وجود نیامده است. 

آیا با توافق جدید راه ارتباط زمینی مستقیم میان ترکیه، نخجوان و جمهوری آذربایجان باز شده؟

یکی از مفاد این موافقتنامه ایجاد یک مسیر ترانزیتی، داخل خاک ارمنستان از نخجوان به سمت خاک اصلی آذربایجان است که امنیت آن توسط روسیه تضمین می‌شود. 

تا زمان ایجاد این مسیر ترانزیتی، راه ارتباط نخجوان و سرزمین اصلی آذربایجان گذر از ایران یا گرجستان است.

جمع‌بندی

محمود احمدی بیغش نماینده شازند در مجلس یازدهم، مدعی است بعد از توافقنامه صلح آذربایجان و ارمنستان ایران مرز راه ارتباطی ایران با ارمنستان بسته شده است. 

توافقنامه امضا شده میان آذربایجان، ارمنستان و روسیه مقدمه توافقنامه صلحی است که انتظار می‌رود در آینده امضا شود، آنچه امضا شده در واقع توافقنامه آتش‌بس در چارچوب طرح‌هایی است که پیش از این هم مطرح بوده‌اند. 

طبق این توافق ارمنستان باید نیروهای خود را از بخش‌هایی که حدود ۶۰ کیلومتر آن هم‌مرز با ایران است، عقب بکشد. اما این توافقنامه تغییری در وضعیت مرزی ایران به وجود نخواهد آورد. پیش از این هم ایران در این منطقه هیچ گذرگاه مرزی و راه ارتباطی با ارمنستان نداشته است. در نقشه‌های رسمی مرز رسمی میان ایران و ارمنستان تقریبا همین بوده و پس از توافق تغییری نکرده است. پیش از این نیز تنها گذرگاه رسمی ایران و ارمنستان مرز نوردوز بوده که با محل مورد مناقشه فاصله زیادی دارد. 

یکی از مفاد مورد اشاره در این توافق، ایجاد یک مسیر ترانزیتی مستقیم میان نخجوان و سرزمین اصلی آذربایجان است. پیش از این نیز در همه طرح‌های توافق برای مناقشه قره‌باغ، صحبت از ایجاد یک مسیر ترانزیتی بوده است، اما این بار روسیه قرار است امنیت آن را تضمین کند. 

معلوم نیست این توافق به قطعیت برسد و طبعا معلوم نیست این مسیر ترانزیتی دقیقا در کجا و چه زمانی به بهره‌برداری خواهد رسید، اما تا آن زمان همچنان راه ارتباطی ترکیه و نخجوان برای دسترسی به سرزمین اصلی آذربایجان، مسیر ترانزیتی ایران یا گرجستان است. 

با این اوصاف، فکت‌نامه ادعای محمود احمدی بیغش را که «با توافقنامه صلح ارمنستان و آذربایجان، ایران برای تردد با ارمنستان باید از آذربایجان اجازه بگیرد»، خلاف واقعیت می‌داند و به آن نشان «نادرست» می‌دهد.