آیا رتبه تهران در نوآوری بالاتر از برلین است؟

سورنا ستاری، معاون علمی و فناوری رئیس جمهور روز ۱۷ شهریور ‍۱۳۹۹ در هجدهمین اجلاس سالانه پارک فناوری پردیس و جشنواره برترین‌های این پارک، مدعی شد: 

«تهران در نوآوری از برلین پیشی گرفته است. در آخرین گزارش GII (رتبه‌بندی شهرهای نوآور) جایگاه تهران از رتبه ۴۶ به ۴۳ از نظر نوآوری رسیده است، اکنون می‌بینیم که تهران رتبه بالاتری از نظر نوآوری از برلین دارد و این تنها با تلاش محققان جوان ما و استارت آپها محقق شده است.»

آیا ادعای معاون رئیس‌جمهور ایران صحت دارد؟ 

 

جست‌وجوی منبع

با جست‌وجو کلمه‌های City و Innovation و Index می‌توان به چند نمونه از رده‌بندی‌هایی برخورد که وضعیت شهرهای مختلف جهان را از نظر نوآوری با هم مقایسه کرده است. 

یکی از این رده‌بندی‌ها، گزارش‌های Innovation Cities Program است که با در نظر گرفتن سه فاکتور کلی، ۳۱ بخش، ۱۶۲ شاخص و ۱۲۰۰ داده وضعیت نوآوری در شهرهای مختلف دنیا را بررسی می‌کند. 

یکی دیگر از رده‌بندی‌ها گزارش‌های سالانه سازمان جهانی مالکیت معنوی است که با عنوان Global Innovation Index یا GII منتشر می‌شود. این همان منبعی است که آقای ستاری هم به آن اشاره کرده است. 

مرداد پارسال نیز فکت‌نامه در گزارشی ادعای دیگری را از آقای ستاری درستی‌سنجی کرده و با استناد به گزارش‌های سازمان جهانی مالکیت معنوی به این گفته که «جایگاه ایران در شاخص نوآوری از رتبه ١٢٠ به ۶۱ رسیده است» نشان «درست» داده بود. موضوع آن گزارش البته متفاوت از این گزارش است، چرا که این بار بحث نه درباره رتبه ایران در یک گزارش به‌خصوص، بلکه درباره مقایسه نوآوری میان تهران و برلین است. 

 

رتبه تهران و برلین در رده‌بندی Innovation Cities Program چندم است؟

در آخرین رنکینگ این موسسه شهر تهران در میان ۵۰۰ شهر فهرست شده در این رده‌بندی در جایگاه سیصد و نودم (۳۹۰) قرار دارد. رتبه برلین اما دوازدهم (۱۲) است. در این سایت اطلاعات جزئی درباره داده‌های مرتبط با تهران در دست نیست که بتوان صحت و اعتبار آنها را سنجید. 

پیش از این گروه فساد‌بان، با انتشار ویدئویی در توییتر با استناد به همین رده‌بندی ادعای سورنا ستاری را دروغ ارزیابی کرده بود. 

درست است. اگر این رده‌بندی را ملاک قرار دهیم باید بگوییم که ادعای آقای ستاری با فاصله خلاف واقع است، اما آنچه معاون رئیس‌جمهوری ایران به آن استناد کرده، گزارش معتبر دیگری است که با روش محاسبه متفاوت نتایج به کلی متفاوتی به دنبال دارد.

 

جایگاه ایران در رده‌بندی نوآوری سازمان جهانی مالکیت معنوی چیست؟

سازمان جهانی مالکیت معنوی (World Intellectual Property Organization, WIPO) به عنوان مرجع اندازه‌گیری شاخص نوآوری، در گزارش ۲۰۲۰ خود علاوه بر رتبه‌بندی کشورهای جهان از منظر نوآوری و خلاقیت، به بررسی ۱۰۰ شهر اول جهان در نوآوری علمی و صنعتی نیز پرداخته است. ملاک رتبه‌بندی شهرهای جهان براساس «ثبت اختراعات»، «انتشار مقالات علمی در نشریات معتبر بین‌المللی» و «مراجعه به کدهای مخترعان و نویسندگان در آن محدوده جغرافیایی» است. بر این اساس سازمان جهانی مالکیت معنوی، تهران را در سال ۲۰۲۰ با ۳ پله ارتقاء به عنوان شهر چهل و سوم جهان معرفی کرده است. در همین گزارش برلین آلمان یک پله پایین‌تر در رتبه چهل و چهارم قرار دارد. در رده‌بندی سال قبل رتبه تهران پیش از این ۴۶ و رتبه برلین ۴۱ بوده است.

 

سازمان جهانی مالکیت معنوی رتبه شهرها را چگونه محاسبه می‌‌کند؟

چنانکه گفته شده این سازمان، رتبه شهرها را از سه منظر «ثبت اختراعات»، «انتشار مقالات علمی» و «ارجاع به کدهای مخترعان» می‌سنجد. 

فکت‌نامه پیش‌تر در چند گزارش (از جمله درستی‌سنجی گفته‌هایی از آیت‌الله خامنه‌ای و حسن روحانی به نهضت تولید کمی مقالات و انتشار آنها در نشریات اشاره کرده است و با ارائه فکت‌ها و شواهدی نشان داده که حجم تولید مقاله در ایران به شکل غیرطبیعی بالا است. 

احتمالا وضعیت ثبت اختراعات نیز شبیه همین وضع است. آن طور که منابع داخلی اعلام می‌کنند آمار ثبت اختراعات در سال‌های گذشته در ایران به نسبت سایر کشورها بالا بوده است. گفته می‌شود «رتبه جهانی ایران با احتساب مخترعین مقیم و خارج از کشور در ثبت پتنت ۱۶، علائم تجاری ششم و طراحی صنعتی ۱۲ است. فدراسیون روسیه در ثبت پتنت حائز رتبه ۱۲، در علائم تجاری هفتم و در طراحی صنعتی ۱۸ است.»

با در نظر گرفتن این دو شاخص به عنوان مبنای سنجش نوآوری شهرها، طبیعی است که جایگاه تهران در رده‌بندی نوآوری بالا باشد. اما این جایگاه بیش از هر چیز مدیون توسعه کمی و تولید انبوه مقالات و ثبت اختراعات است. 

اما صرف نظر از این سازمان جهانی مالکیت وضعیت کشورها را با استاندارد دیگری بررسی می‌کند. 

 

سازمان جهانی مالکیت معنوی رتبه کشورها را چگونه محاسبه می‌‌کند؟

سازمان جهانی مالکیت معنوی، هر سال وضعیت کشورها را در هفت حوزه به این شرح مورد سنجش قرار می‌دهد:

۱- نهادهای سیاسی، قانونی و اقتصادی (Institutions)

۲- سرمایه انسانی و پژوهش شامل آموزش، تحصیلات دانشگاهی، تحقیقات و توسعه (Human

capital & research)

۳- زیرساخت‌ها (Infrastructure)

۴- پیچیدگی بازار (Market sophistication)

۵- پیچیدگی کسب و کار (Business sophistication)

۶- برونداد دانش و فناوری (Knowledge & technology outputs)

۷- برونداد خلاقانه (Creative outputs)

برآوردهای این سازمان نشان می‌دهد که ایران در سرمایه انسانی و دانشگاهی با رتبه ۴۶ دست برتر را دارد حال آنکه «نهادهای سیاسی، قانونی و اقتصادی» ایران با رتبه ۱۲۰ نقطه ضعف ایران به شمار می‌رود. 

تصویر منتشر شده در صفحه ۱۷ گزارش ۲۰۲۰ سازمان جهانی مالکیت معنوی 

در این گزارش چه نکته دیگری درباره ایران گفته شده است؟

در همین گزارش پس از اعلام رتبه ۱۰۰ شهر اول دنیا در نوآوری علمی و صنعتی به رتبه‌بندی شهرها از منظر «میزان فعالیت علمی و صنعتی»، «نوآوری علمی و صنعتی بر اساس سرانه جمعیتی» و «خروجی یا دستاوردهای عینی علمی و صنعتی» پرداخته است در این جدول به یکباره در میان ۱۰۰ شهر اول دنیا به، رتبه تهران به ۸۵ سقوط می‌کند و برلین در رتبه ۵۶ قرار می‌گیرد.

 

وضعیت سایر شهرهای آلمانی و ایرانی چگونه است؟ 

تهران تنها شهر ایران در این رده‌بندی است. اما حال آنکه علاوه بر برلین که بعد از تهران در رتبه ۴۴ جهان جای گرفته، ۶ شهر دیگر آلمان در میان ۱۰۰ کشور اول دنیا قرار دارند که رتبه سه تای آنها بالاتر از تهران است. در این رده‌بندی رتبه مونیخ ۲۳، اشتوتگارت ۲۶، فرانکفورت ۳۸، برلین ۴۴، هایزنبرگ ۵۳، نورنبرگ ۶۳ و هامبورگ ۹۰ است.

 

رتبه کلی ایران و آلمان در رده‌بندی سازمان جهانی مالکیت چندم است؟ 

چنانکه گفته شد در این رده‌بندی جایگاه کلی ایران در میان ۱۳۱ کشور شصت و هفتم (۶۷) و رتبه کشور آلمان نهم (۹) است که نشان دهنده فاصله زیاد ایران با آلمان است. در رده‌بندی سال پیش GII ایران در مقام شصت و یکم (۶۱) و رده‌بندی سال ۲۰۱۸ در رتبه شصت و پنجم (۶۵) قرار دارد. 

 

سهم ایران و آلمان از برندهای نوآور چقدر است؟

 در میان ۲۵ برند اول دنیا با بیشترین نوآوری، ۲ شرکت آلمانی مرسدس بنز و فولکس واگن با رتبه‌های ۱۱ و ۲۵ قرار دارند. حال آنکه هیچ شرکت ایرانی در این لیست جای نگرفته است. شرکت‌های ایرانی نه تنها در میان ۲۵ برند اول نوآور دنیا قرار ندارند بلکه هیچ نوع همکاری و رابطه‌ای سازمانی با این ۲۵ شرکت اول جهان نیز ندارند که نشان از تاثیرگذار نبودن شرکت‌های ایرانی در نوآوری در جهان است. تنها شرکتی که از منطقه شمال آفریقا و خاورمیانه در میان ۲۵ شرکت اول جهان قرار دارد شرکت نفتی آرامکو متعلق به عربستان سعودی است که بیست و چهارمین (۲۴) شرکت نوآور دنیا شناخته می‌شود.

 

 

جمع‌بندی

 سورنا ستاری، معاون علمی و فناوری رئیس جمهور می‌گوید: «تهران در نوآوری از برلین جلوتر است». استناد این ادعا گزارش سازمان جهانی مالکیت است که هر سال با عنوان Global Innovation Index منتشر می‌شود. 

اطلاعات موجود در گزارش ۲۰۲۰ این سازمان نشان می‌دهد شهر تهران در رتبه چهل و سوم (۴۳) و برلین در رتبه چهل و چهارم (۴۴) قرار دارد، اما این به معنی جلوتر بودن تهران از برلین نیست. 

اولا معیار رتبه‌بندی شهرها «ثبت اختراع»، «تولید مقالات» و «ارجاع به کدهای مخترعان» است. با توجه به حجم بالا و تولید انبوه و غیرطبیعی مقالات علمی و همین طور آمار قابل ملاحظه ثبت اختراع در ایران، طبیعی است که رتبه تهران، به عنوان پایتخت ایران، از نظر کمّی بالا باشد. 

دوم، در این گزارش رتبه کلی ایران با در نظر گرفتن هفت شاخص کلی شصت و هفتم (۶۷) است، در حالی که رتبه کلی آلمان نهم (۹) است. 

در میان ۲۵ برند اول نوآور دنیا، ۲ شرکت آلمانی وجود دارد در حالی که هیچ برند ایرانی وجود ندارد. 

اما این یک طرف ماجرا است. گزارش‌های دیگری هم با عنوان «رتبه‌بندی نوآوری شهرها» منتشر می‌شوند. نتایج این گزارش‌ها به هیچ عنوان شبیه به هم نیست، چرا که روش ارزیابی آنها با هم متفاوت است. مثلا در رنکینگ Innovation Cities Program تهران در میان ۵۰۰ شهر در رتبه ۳۰۹ و برلین در رتبه ۱۲ قرار دارد. 

با این اوصاف «فکت‌نامه» این گفته سورنا ستاری را که «تهران در نوآوری از برلین جلوتر است»، «گمراه‌کننده» می‌داند، چرا که معاون رئیس‌جمهوری ایران با استناد به یک شاخص از یک گزارش بین‌المللی نتیجه‌ای گرفته که چندان با واقعیت سازگاری ندارد.