پاسخ به پرسش‌های متداول اقتصادی درباره بنزین
افزایش قیمت بنزین در هفته گذشته باعث شکل‌گیری تحولات مهمی در ایران شده است. در این مقاله تلاش کرده‌ایم تا با استناد به داده‌های معتبر و رسمی به پرسش‌های متداول اقتصادی درباره بنزین پاسخ دهیم.
هزینه افزایش بنزین برای هر وسیله نقلیه چقدر است؟
از روز ۲۴ آبان ۱۳۹۸، قیمت بنزین سهمیه‌ای در ایران ۱۵۰۰ و قیمت آزاد ۳۰۰۰ هزار تومان تعیین شده است. با این حساب قیمت بنزین بین ۵۰ تا ۲۰۰ درصد افزایش یافته است. برای اینکه به یک عدد دقیق برسیم، باید راهی برای محاسبه میانگین وزنی پیدا کنیم تا ببینیم افزایش هزینه بنزین برای هر وسیله، هر فرد و هر خانواده چقدر است.
به گفته وزیر نفت ایران دو سوم مصرف بنزین سهیمه‌ای و یک سوم آزاد است. بیژن زنگنه شامگاه جمعه ۲۴ آبان ۱۳۹۸ در تلویزیون ایران گفته ۶۷ درصد مصرف بنزین به صورت سهمیه‌ای و ۳۳ درصد آزاد است.
وزیر نفت همچنین گفته میزان «کنترل‌شده» مصرف سوخت بعد از اصلاح قیمت‌ها ۹۴ میلیون لیتر خواهد بود.
اگر تعداد کل خودرو و موتورسیکلت را ۲۴ میلیون فرض کنیم، هر وسیله نقلیه به طور متوسط ۴ لیتر در روز و حدود ۱۲۰ لیتر بنزین در ماه می‌سوزاند. اگر دو سوم آن از بنزین سهمیه‌ای تامین شود به طور متوسط هر وسیله نقلیه (شامل خودرو شخصی، موتورسیکلت، تاکسی، وانت، آمبولانس و…) ناچار برای تهیه ۸۰ لیتر بنزین به قیمت ۱۵۰۰ تومان و ۴۰ لیتر به قیمت ۳۰۰۰ هزار تومان باید ۲۴۰ هزار تومان هزینه کند.
این در حالی است که تا پیش از ۲۴ آبان هزینه بنزین هر وسیله نقلیه، نصف این میزان و به طور متوسط ۱۲۰ هزار تومان بود.
هزینه افزایش بنزین برای هر خانوار چقدر خواهد بود؟
بر اساس پیش‌بینی‌های جمعیتی مرکز آمار ایران، تعداد خانوار کشور در سال ۱۳۹۸، ۲۵ میلیون و ۶۰۰ هزار خانواده است. اگر میزان مصرف (۹۴ میلیون لیتر در روز) را به تعداد خانوار تقسیم کنیم متوسط مصرف هر خانوار ۱۱۲ لیتر در ماه به دست می‌آید.
تا پیش از ۲۴ آبان هر خانواده به طور متوسط ۱۱۲ هزار تومان در ماه خرج بنزین می‌کرد. این رقم با گران شدن بنزین دو برابر شده و به ۲۲۴ هزار تومان افزایش یافته است. در واقع با افزایش قیمت بنزین، میانگین ۱۱۲ هزار تومان در ماه به هزینه هر خانواده اضافه می‌شود.
این فقط هزینه مستقیم است و تاثیر بنزین روی افزایش سایر کالا و خدمات در آن دیده نشده است.
سهم بنزین از هزینه خانوار چقدر است؟
بر اساس داده‌های آخرین گزارش هزینه و درآمد خانوار مرکز آمار ایران، میانگین هزینه خانوار شهری در ماه ۲،۳۷۳،۵۰۰ تومان در ماه بوده است. میانگین هزینه خانوار روستایی هم ۱،۳۰۷،۵۸۸ تومان در ماه محاسبه شده است. اگر طبق پیش‌بینی‌های جمعیتی در سال ۹۸ نرخ شهرنشینی و روستانشینی را ۷۵ و ۲۵ درصد فرض کنیم، متوسط هزینه خانوار کل کشور در سال ۱۳۹۷، تقریبا ۲ میلیون و ۱۰۷ هزار تومان محاسبه می‌شود. با در نظر گرفتن متوسط هزینه ۱۱۲ هزار تومانی، سهم بنزین در سبد هزینه‌ای خانوار حدود ۵درصد محاسبه می‌شود.
با افزایش هزینه بنزین، خانواده‌ها ناگزیرند یا مصرف خود را کاهش دهند یا در صورت ادامه شیوه مصرف سابق این رقم را از سایر هزینه‌های خانوار کم کنند.
اگر فرض کنیم هزینه خانوار متناسب با میانگین تورم ۷ ماه گذشته، ۴۰ درصد افزایش پیدا کند، الگوی مصرف هم ثابت بماند، سهم بنزین در سبد خانوار به حدود ۸ درصد خواهد رسید.
با این حال آمار رسمی درباره سهم بنزین در سبد خانوار وجود ندارد. اما برخی مقام‌های سازمان مدیریت گفته‌اند سهم بنزین در سبد خانوار ۲.۱ درصد است.
درآمد افزایش قیمت بنزین برای دولت چقدر خواهد بود؟
اگر برآوردهای وزیر نفت را ملاک محاسبه قرار دهیم، حجم کل مصرف «کنترل‌شده» بنزین حدود ۹۴ میلیون لیتر است. با اعمال سهمیه‌بندی چیزی حدود دو سوم این میزان، یعنی ۶۳ میلیون لیتر به‌صورت سهمیه‌ای و یک سوم، یعنی ۳۱ میلیون لیتر به صورت آزاد فروخته می‌شود. با این حساب میزان افزایش درآمد دولت روزانه ۹۴ میلیارد تومان خواهد بود. این رقم سالانه بیش از ۳۴ هزار میلیارد تومان و ماهانه حدود ۲۸۶۰ میلیارد تومان خواهد بود.
یارانه بنزین چقدر است و به چه کسانی پرداخت می‌شود؟
آن طور که گفته شده یارانه بنزین قرار است به هفت دهک درآمدی پرداخت شود. طبق آمار رسمی حدود ۱۷.۵ میلیون خانوار، با جمعیتی بیش از ۵۷ میلیون نفر مشمول دریافت یارانه می‌شوند.
- ۱.۴ میلیون خانوار تک نفره؛ ۵۵ هزار تومان در ماه
- ۳.۶ میلیون خانوار دو نفر: ۱۰۳ هزار تومان در ماه
- ۴.۸ میلیون خانوار سه نفره: ۱۳۸ هزار تومان در ماه
- ۵ میلیون خانوار چهار نفر: ۱۷۲ هزار تومان در ماه
- ۲.۷ میلیون خانوار پنج نفره و بیشتر: ۲۰۵ هزار تومان در ماه
با این حساب مجموع یارانه پرداختی در ماه حدود ۲۵۲۴ میلیارد تومان و در سال ۳۰،۲۸۴ میلیارد تومان برآورد می‌شود.
اگر سهم هر خانواده، هر نفر و هر وسیله نقلیه را حساب کنیم به این نتیجه می‌رسیم که سهم ماهانه متوسط هر خانواده یارانه‌بگیر از یارانه بنزین حدود ۱۴۴ هزار و ۲۰۰ تومان، هر شخص ۴۴ هزار و ۷۰۰ تومان و هر وسیله نقلیه حدود ۱۰۵ هزار ۱۵۰ تومان محاسبه خواهد شد.
آیا یارانه بنزین افزایش هزینه را جبران خواهد کرد؟
چنانکه در بالا گفته شد، با افزایش قیمت بنزین به طور متوسط به هزینه هر خانوار ۱۱۲ هزار تومان در ماه و به هر وسیله نقلیه به طور میانگین ۱۲۰ هزار تومان در ماه اضافه می‌شود. متوسط یارانه هم برای هر خانوار یارانه‌بگیر حدود ۱۴۴ هزار تومان خواهد بود.
با این اوصاف به نظر می‌رسد همین الان حدود ۳۲ هزار تومان در ماه به نفع خانواده‌هایی خواهد بود که یارانه بنزین می‌گیرند. اما اگر تحت تاثیر تورم ارزش این رقم کاهش خواهد یافت. تورم سالانه ۲۸ درصدی اثر این ۳۲ هزار تومان را در طول یک سال خنثی خواهد کرد.
بنزین چقدر روی تورم اثر دارد؟
رئیس بانک مرکزی ایران روز ۲۹ آبان ۱۳۹۸ مدعی شده بر اساس محاسبات تاثیر تورمی بنزین در حدود ۴ درصد خواهد بود. عبدالناصر همتی گفته تاثیر مستقیم افزایش قیمت بنزین بر تورم ۲.۵ درصد و تاثیر غیرمستقیم آن حدود ۴ درصد خواهد بود.
معلوم نیست مبنای محاسبات کارشناسان بانک مرکزی چیست. از سوی دیگر عوامل متغیر زیادی در تورم نقش دارند، چنانکه در بالا گفته طبق آمار رسمی تا سال گذشته سهم مستقیم بنزین از هزینه‌های خانوار حدود ۵ درصد بوده است. با افزایش دو برابری هزینه بنزین و تورم بودجه خانوار به احتمال زیاد در نیمه دوم سال ۹۸ سهم بنزین به حدود ۸ درصد افزایش پیدا می‌کند. بخشی از این هزینه از طریق یارانه‌ای که به هفت دهک درآمدی نخست پرداخت می‌شود جبران می‌شود. اما به همین نسبت توزیع یارانه نقدی خود می‌تواند عاملی تحریک‌کننده بر تورم باشد، چنانکه تجربه‌های پیشین نشان می‌دهد.
تجربه‌های گذشته از تورم ناشی از افزایش قیمت بنزین چگونه بوده است؟
تجربه ۱۲ سال پیش از دو نرخی شدن و افزایش قیمت بنزین، از جهات مختلفی شیه تجربه اخیر است. آن موقع هم به یکباره اعلام شد هم بنزین دو نرخی شده و هم قیمت آن به طرز قابل توجهی افزایش یافته است. اتفاقا از جهت توزیع منابع یارانه‌ای هم اتفاقا سال ۱۳۸۶ شبیه آن چیزی است که در حال حاضر رخ داده است.
روز پنجم تیر ۱۳۸۶، قیمت بنزین از ۸۰ تومان به دو نرخ ۱۰۰ تومان سهمیه‌ای و ۴۰۰ تومان آزاد افزایش یافت. داده‌های تورم مرکز آمار ایران نشان می‌دهد بعد از قیمت بنزین نرخ تورم ماهانه در تیر ماه بیش از ۳ برابر بیشتر از ماه گذشته شده و به ۳.۴ درصد می‌رسد. مقایسه تورم نقطه‌ای هم نشان می‌دهد نرخ تورم از که ماه‌ها در سطح ۱۵درصد قرار داشته، بعد از سه ماه با شتاب ثابتی زیاد می‌شود تا آنجا که در پایان تابستان ۱۳۸۷ به حدود ۳۰ درصد می‌رسد.
با این همه نمی‌توان به طور قطعی درباره اثر تورمی افزایش قیمت بنزین اظهار نظر کرد، اما آن طور که به نظر می‌رسد برآوردهای رسمی بانک مرکزی و سازمان مدیریت، درباره اثرات تورمی بنزین خوش‌بینانه است.
قیمت واقعی بنزین چقدر است؟
حسن روحانی رئیس‌جمهوری ایران روز یکشنبه ۲۶ آبان ۱۳۹۸ در جلسه هیات دولت گفته قیمت واقعی بنزین بین ۵/۵ تا ۶ هزار تومان است.
گزارش‌های سایت بلومبرگ نشان می‌دهد در سه ماهه سوم سال ۲۰۱۹ میلادی، کویت با قیمت ۳۵ سنت ارزان‌ترین بنزین را در میان کشورهای منطقه (بدون ایران) داشته است. قیمت نفت در عربستان سعودی ۵۸ سنت، در پاکستان ۷۲ سنت و در ترکیه ۱.۲۵ دلار است. اگر این اعداد و ارقام را به نرخ دلار ۱۲ هزار تومان تبدیل کنیم، بهای بنزین در کویت ۴۲۰۰ تومان، در عربستان ۷هزار تومان، در پاکستان ۸۶۴۰ تومان و در ترکیه ۱۵هزار تومان است.
اگر مبنای برآورد قیمت واقعی بنزین را قیمت کشورهای همسایه بدانیم طیف متنوعی از قیمت‌ها وجود دارد. اگر مبنای قیمت واقعی بنزین را امکان قیمت صادرات آن فرض کنیم، این رقم بستگی به توافق عرضه و تقاضا دارد. باید دید کدام کشور حاضر خواهد شد بنزین ایران را به چه قیمتی بخرد؟
آیا قیمت بنزین در ایران ارزان است؟
اگر صرفا قیمت بنزین را به دلار تبدیل کنیم و با کشورهای دیگر مقایسه کنیم، پاسخ این سوال مثبت است. حتی اگر قیمت بنزین آزاد را به دلار تبدیل کنیم، بنزین لیتری ۲۵ سنت باز هم دومین بنزین ارزان دنیا بعد از ونزوئلا است.
اما اگر آن را بر اساس قدرت خرید بسنجیم نتیجه متفاوت خواهد بود. فکت‌نامه پیش‌تر در گزارش دیگری به این موضوع پرداخته است. اگر قیمت بنزین را بر اساس درآمد سرانه، حداقل دستمزد و بودجه خانوار مقایسه کنیم، آنگاه متوجه خواهیم شد قیمت بنزین در ایران نه‌تنها ارزان نیست، بلکه از بسیاری کشورهای دیگر گران‌تر است.
بر اساس محاسبات بلومبرگ تا پیش از افزایش قیمت بنزین ایران در میان ۶۱ کشور از نظر قدرت خرید در مقام بیست‌وپنجم (۲۵) و از نظر هزینه مصرفی در مقایسه با درآمد در مقام سی‌وسوم (۳۳) قرار دارد. بعد از افزایش قیمت بنزین رتبه ایران قطعا کاهش بیشتری خواهد داشت.