آیا شورای نگهبان در انتخابات دوره اول مجلس کسی را رد صلاحیت کرد؟

حمید رسایی، نماینده پیشین مجلس ایران، روز چهارشنبه ۱۷ مهر ۱۳۹۸ در حساب کاربری خود در توییتر مدعی شد:

در اولین انتخابات مجلس، مصطفی تهرانی (فرماندار وقت تهران) طی دونامه‌ به هیئت سه نفره نظارت و شورای نگهبان، خواستار تعیین تکلیف نحوه رسیدگی صلاحیت‌ها شد که با نامه آیت‌الله صافی، (دبیر شورای نگهبان) مطابق اصول ۹۸ و۹۹ تعداد ۲۸نفر درتهران ردصلاحیت شدند.

?s=20

 

این گفته در واکنش به صحبت‌های حسن روحانی، رئیس‌جمهوری ایران در روز ۱۷ مهر ۱۳۹۸ در جلسه هیات دولت است که گفته بود «در انتخابات مجلس اول شورای نگهبان و این همه دفاتر نظارتی وجود نداشت و همه از جناح‌های مختلف آمدند و ثبت نام کردند؛ حتی منافقین هم در آن انتخابات ثبت نام کردند. همچنین گروه‌هایی مانند دفتر هماهنگی، نهضت آزادی و جبهه ملی نیز ثبت نام کردند و بهترین انتخابات و بهترین مجلس ثمره آن بود».

این صحبت‌های رئیس‌جمهوری ایران را، بسیاری نقد نظارت استصوابی شورای نگهبان تفسیر کردند. فکت‌نامه گزارش دیگری درباره ادعای حسن روحانی منتشر کرده است. 

صحبت‌های حمید رسایی با واکنش برخی روزنامه‌ها و سایت‌های خبری رو به رو شد که صحبت گفته‌های او را زیر سوال بردند. از جمله می‌توان به تیتر اول روزنامه شرق در روز بیستم مهر ۱۳۹۸، با عنوان «کدام ۲۸ نفر» اشاره کرد. 

شرح تصویر: صفحه اول روزنامه شرق در تاریخ ۲۰ مهر ۱۳۹۸

در این گزارش صحت ادعاهای آقای رسایی را زیر برده و از او پرسیده از کدام نامه سخن می‌گوید: 

«رسایی نامی هم از این اعضا [رد صلاحیت شده] نبرده است. استناد به این نامه در گزارش دیگری از خبرگزاری فارس نیز مورد اشاره قرار گرفته است. اعداد البته ضدونقیض است و در این گزارش تعداد نفرات رد صلاحیت‌شده ۲۳ نفر ذکر شده. از طرفی هیچ سندی مبنی‌ بر وجود این نامه ارائه نشده است. در این شرایط فعالان سیاسی و برخی از نمایندگان مجلس اول نیز در گفت‌وگو با شرق نسبت به چنین اتفاقی اظهار بی‌اطلاعی کردند. موضوع دیگر اینجاست که مواضع حزب توده و منافقین در آن مقطع با این ادعا همخوان نیست.»

 

حالا سوال اینجا است که آیا سندی در تایید گفته‌های حمید رسایی وجود دارد؟ یا نامه‌ای که او به آن اشاره کرده وجود خارجی ندارد و سندی دال بر ادعای رد صلاحیت ۲۸ نفر در انتخابات دوره اول مجلس وجود ندارد؟

سعی کردیم، از طریق بازخوانی اسناد تاریخی، پاسخ سول‌مان را پیدا کنیم.

 

آیا شورای نگهبان در انتخابات مجلس اول نقش موثری داشت؟

شورای نگهبان قانون اساسی روز در تاریخ ۲۶ تیر ۱۳۵۹ رسما آغاز به کار کرد. آیت‌الله خمینی، روز اول اسفند ۱۳۵۹ عضو فقهای شورای نگهبان را معرفی کرده بود، اما تشکیل این نهاد منوط به تشکیل مجلس و تعیین اعضای حقوق‌دان بود. 

مرحله اول انتخابات دوره اول مجلس بعد از انقلاب روز ۲۴ اسفند ۱۳۵۸ و مرحله دوم ۱۹ اردیبهشت ۱۳۵۹ برگزار شد. در این دو انتخابات شورای نگهبان هنوز وجود خارجی نداشت. 

اما در این مجلس به دلیل کشته شدن تعدادی از نمایندگان در حوادثی مانند انفجار دفتر حزب جمهوری اسلامی و همین‌طور استعفای برخی نمایندگان برخی جریان‌های سیاسی، چهار دوره انتخابات میان‌دوره‌ای در روزهای اول ۵ تیر ۱۳۶۰، ۲ مرداد ۱۳۶۰، ۱۰ مهر ۱۳۶۰ و نهایتا ۱۹ آذر ۱۳۶۱ برگزار شد. که در همه این دوره‌ها شورای نگهبان حضور داشت و دست‌کم در یکی از این انتخابات در رد صلاحیت تعدادی از نامزدهای انتخاباتی نقش موثری ایفا کرد. 

 

ماجرای رد صلاحیت مارکسیست‌ها در انتخابات چیست؟

چنانکه اسناد تاریخی و همین‌طور گزارش روزنامه‌های آن زمان نشان می‌دهند، در دومین انتخابات میان‌دوره‌ای (۲ مرداد ۱۳۶۰) برخی اعضای حزب توده، به طور مشخص نورالدین کیانوری و احسان طبری، به دلیل «داشتن عقاید مارکسیستی و ضد اسلامی» از حق نامزدی در انتخابات محروم و به دستور دبیر وقت شورای نگهبان رد صلاحیت شدند.

در تایید این ماجرا سندی به تاریخ  ۲۸ تیر ۱۳۶۰ وجود دارد که نشان می‌دهد آیت‌الله صافی گلپایگانی به وزارت کشور دستور داده  برخی از اعضای حزب توده به دستور داده «اسامی‌ این‌ گونه‌ افراد [مشهور به داشتن عقاید مارکسیستی] را از لیست‌ نامزدها حذف‌ و به‌ اطلاع‌ عموم‌ برسانند». 

این سند در در بخش تذکرات در بایگانی نظرات سایت شورای نگهبان دسته‌بندی شده و در تفسیر اصل ۶۴ قانون اساسی در سایت شورای نگهبان قابل دسترسی است:

تاریخ ۲۸/۴/۱۳۶۰

وزارت‌ کشور

در مورد صلاحیت‌ نامزدهای‌ نمایندگی‌ مجلس‌ شورای‌ اسلامی‌ چون‌ در ضمن‌ آنها افرادی‌ را مثل‌ آقایان‌ احسان‌ طبری‌ و نورالدین‌ کیانوری‌ که‌ مشهور به‌ داشتن‌ عقاید مارکسیستی‌ و ضد اسلامی‌ می‌باشند اعلام‌ کرده‌اند لازم‌ به‌ تذکر است‌ که‌ این‌ موضوع‌ در جلسه‌ رسمی‌ شورای‌ نگهبان‌ مطرح‌ و بدین‌ شرح‌ اعلام‌ نظر شد:

«آنچه‌ از قانون‌ اساسی‌ مخصوصاً اصل‌ ۶۷ در مورد سوگند به‌ خداوند متعال‌ و پاسداری‌ از حریم‌ اسلام‌ و مفهوم‌ اصل‌ ۶۴ استفاده‌ می‌شود، فقط‌ کسانی‌ صلاحیت‌ نمایندگی‌ مجلس‌ شورای‌ اسلامی‌ را دارند که‌ یا مسلمان‌ و متعهد به‌ مبانی‌ اسلام‌ و یا از اقلیتهای‌ مذکور در اصل‌ ۶۴ باشند. بنابراین‌ دستور دهید اسامی‌ این‌ گونه‌ افراد را از لیست‌ نامزدها حذف‌ و به‌ اطلاع‌ عموم‌ برسانند.»

دبیر شورای‌ نگهبان _ لطف‌الله صافی

در نامه دبیر وقت شورای نگهبان چیزی درباره اصول ۹۸ و ۹۹ قانون اساسی نوشته نشده است؛ دو اصلی که حمید رسایی به آنها اشاره کرده است. اصل ۹۸ حق تفسیر قانون اساسی را در اختیار شورای نگهبان، به شرط تصویب سه چهارم اعضای شورا گذاشته است. اصل ۹۹ هم نظارت بر انتخابات مجلس را بر عهده شورای نگهبان گذاشته است. 

در واقع دلیل رد صلاحیت‌های مجلس اول این دو اصل نبوده‌اند، بلکه چنان که از نامه پیدا است دلیل رد صلاحیت مسائل اعتقادی بوده است، اما این دو اصل راه را برای دخالت شورای نگهبان، به عنوان نهاد مفسر قانون و نهاد ناظر، در انتخابات باز گذاشته است.

تاکید حمید رسایی بر حق قانونی شورای نگهبان برای رد صلاحیت نامزدهای انتخابات مجلس است. 

 

در انتخابات میان‌دوره‌ای مجلس اول چند نفر رد صلاحیت شدند؟

با این همه معلوم نیست دقیقا چند نفر در پی این استفساریه رد صلاحیت شده‌اند. اما آن طور که شواهد و قرائن نشان می‌دهد، بعد از نامه دبیر پیشین شورای نگهبان، برخی افراد به دلیل داشتن عقاید مارکسیستی به طور قطع رد صلاحیت شده‌اند. به عنوان نمونه می‌توان به به خبری در پایین صفحه دوم روزنامه کیهان، به تاریخ ۳۱ تیر ۱۳۶۰ (دو روز مانده به انتخابات میان‌دوره‌ای دوم) اشاره کرد که تایید می‌کند، برخی نامزدها در مسجدسلیمان رد صلاحیت شده‌اند. 

 

شرج تصویر: تصویر باکس خبری صفحه دوم روزنامه کیهان به تاریخ ۳۱ تیر ۱۳۶۰ که تایید می‌کند برخی نامزدهای انتخابات میان‌دوره‌ای در مسجدسلیمان به دلیل داشتن عقاید مارکسیستی رد صلاحیت شده‌اند. 

ما هنوز هیچ گزارش معتبری درباره تعداد افراد رد صلاحیت شده، در گزارش‌های رسمی یا گزارش‌های رسانه‌های آن زمان پیدا نکردیم. اما در برخی گزارش‌های پراکنده رسانه‌ای اعداد و ارقام متفاوتی در این باره گفته شده است.

مثلا سایت بی‌بی‌سی فارسی در مقاله‌ای که در تاریخ ۵ اسفند ۱۳۹۴ منتشر شده به رد صلاحیت ۲۴ عضو حزب توده در تیر ماه ۱۳۶۰ اشاره کرده، یا خبرگزاری فارس در مقاله‌ای که در تاریخ ۲۳ شهریور ۱۳۹۴ منتشر شده، تعداد این افراد را ۲۳ نفر اعلام کرده است. 

 

جمع‌بندی

حمید رسایی مدعی است در انتخابات دوره اول مجلس شورای اسلامی، ۲۸ نفر با نظر شورای نگهبان و نامه دبیر وقت این شورا رد صلاحیت شده‌اند. برخی این ادعای نماینده پیشین مجلس ایران را از اساس زیر سوال برده‌ و از او پرسیده‌اند درباره کدام نامه و کدام ۲۸ نفر صحبت می‌‌کند. 

آنچه مسلم است در مرحله اول و دوم انتخابات دوره اول مجلس شورای اسلامی، اصلا شورای نگهبان وجود خارجی نداشت که صلاحیت کسی را تایید یا رد کند. اما این به معنی رد ادعای حمید رسایی نیست. 

انتخابات دوره اول مجلس شورای اسلامی، محدود به یک یا دو مرحله نیست. برای مجلس اول دو مرحله انتخابات اصلی و چهار انتخابات میان‌دوره‌ای برگزار شد که چهار تای آخر در زمان تشکیل و آغاز به فعالیت شورای نگهبان بود. 

اسناد و شواهد قطعی وجود دارند که نشان می‌دهند دست‌کم در دومین انتخابات میان‌دوره‌ای شورای نگهبان در تایید و رد صلاحیت نامزدها نقش موثر داشته و و برخی را به دلیل «داشتن عقاید مارکسیستی» رد صلاحیت کرده است.

پنج روز پیش از برگزاری دومین انتخابات میان‌دوره‌ای مجلس اول، دبیر وقت شورای نگهبان، در نامه‌ای به وزارت کشور اعلام کرده: «فقط‌ کسانی‌ صلاحیت‌ نمایندگی‌ مجلس‌ شورای‌ اسلامی‌ را دارند که‌ یا مسلمان‌ و متعهد به‌ مبانی‌ اسلام‌ و یا از اقلیتهای‌ مذکور در اصل‌ ۶۴ باشند. بنابراین‌ دستور دهید اسامی‌ این‌ گونه‌ افراد را از لیست‌ نامزدها حذف‌ و به‌ اطلاع‌ عموم‌ برسانند.» 

این نامه ظاهرا در پاسخ به مقام‌های وزارت کشور نوشته شده که از شورای نگهبان خواسته‌اند درباره صلاحیت‌ نامزدی افرادی‌ «مثل‌ آقایان‌ احسان‌ طبری‌ و نورالدین‌ کیانوری‌ که‌ مشهور به‌ داشتن‌ عقاید مارکسیستی‌ و ضد اسلامی‌ می‌باشند» نظر دهد. 

با این حساب تردیدی در این واقعیت وجود ندارد که فرایند رد صلاحیت نامزدهای انتخابات مجلس از همان دوره اول آغاز شده است. اما اینکه چند نفر در دوره اول رد صلاحیت شده‌اند به طور قطعی معلوم نیست. برخی منابع پراکنده و گزارش‌ها و مقاله‌های رسانه‌ای از ۲۳ و ۲۴ نفر صحبت کرده‌اند، اما آقای رسایی تنها کسی است که مدعی است ۲۸ نفر در این انتخابات رد صلاحیت شده‌اند. 

با این اوصاف فکت‌نامه ضمن تایید کلیت ادعای حمید رسایی، به دلیل عدم قطعیت در مورد تعداد رد صلاحیت‌شدگان و همچنین محدود بودن داستان به انتخابات میان‌دوره‌ای، به این گفته که «در انتخابات مجلس اول ۲۸ نفر با نامه دبیر وقت شورای نگهبان رد صلاحیت شدند»، نشان نیمه‌درست می‌‌دهد.