سهم کشورهای مسلمان از منابع انرژی و ذخایر طبیعی جهان

این گزارش به درخواست مخاطبان فکت‌نامه نوشته شده است.

 

محمدرضا یوسفی شیخ رباط، استاد اقتصاد دانشگاه مفید قم، روز چهارشنبه ۲۴ مهر ۱۳۹۸ در جریان یک سخنرانی در همایش علمی «چالش‌های کشورهای اسلامی» در کربلای عراق گفته است: 

«زمانی گفته می‌شد کشورهایی توسعه پیدا نمی‌کنند که منابع اندک در اختیار دارند. اما کشورهای مسلمان دارای منابع گسترده‌ای هستند. ۷۰ درصد انرژی جهان و حدود ۶۵ درصد ذخایر طبیعی جهان در اختیار مسلمانان است. اما با این وجود ۳۵ کشور از میان ۴۵ کشور توسعه‌نیافته را تشکیل می‌دهند. لذا گفته می‌شود مشکل کشورهای جهان سوم از جمله این کشورهای مسلمان در اداره این کشورهاست. باید در نحوه اداره این کشورها تجدید نظر کرد تا بتوان اتفاق‌های مثبت برای آنها رقم زد».

در یک گزارش مجزا به این ادعای آقای یوسفی که «از میان ۴۵ کشور توسعه نیافته ۳۵ کشور مسلمان وجود دارد» پرداخته‌ایم و به آن نشان «نادرست» داده‌ایم. آمارها و گزارش‌های معتبر بین‌المللی از مجموع ۴۷ کشور، تنها ۱۷ کشور اکثریت جمعیتی مسلمان (بیش از ۵۰ درصد) دارند. 

در این گزارش تلاش می‌کنیم تا ببینیم آیا ۷۰ درصد انرژی جهان و همین‌طور ۶۵ درصد ذخایر طبیعی جهان در اختیار کشورهای مسلمان است؟

فهرستی مستقل در دست نیست که نشان دهد حجم کل منابع انرژی یا ذخایر طبیعی کشورها چقدر است، اما به طور خاص می‌توان اطلاعاتی را از ذخایر نفت، گاز، زغال سنگ، اورانیوم، طلا، آهن، آلومینیوم و مس و… پیدا کرد و دید سهم کشورهای مسلمان از ذخایر طبیعی دنیا چیست.

 

سهم کشورهای مسلمان از ذخایر نفتی جهان چقدر است؟ 

بر اساس آمارهای سازمان انرژی آمریکا، سهم عمده کشورهای نفت‌خیز مسلمان، یعنی عربستان، ایران، عراق، کویت، امارات، لیبی و قطر و چند کشور دیگر مسلمان از کل ذخایر نفتی تایید شده جهان در سال ۲۰۱۹، حدود ۵۵ درصد است.  

سهم کشورهای کمتر توسعه‌یافته از ذخایر نفت جهان ناچیز است. 

 

 

سهم کشورهای مسلمان از ذخایر گازی جهان چقدر است؟

محاسبات داده‌های سازمان انرژی آمریکا از ذخایر گازی جهان هم نشان می‌دهد جمع کل ذخایر گازی کشورهای مسلمان کمتر از ۵۰ درصد است. جمع ذخایر گازی ایران، قطر، عربستان، امارات و اندونزی با هم ۴۰ درصد ذخایر گازی دنیا است. بقیه کشورها کمتر از یک درصد سهم دارند و اضافه کردن ذخایر بقیه کشورهای مسلمان نهایتا ۱۰ درصد به این نسبت اضافه می‌کند. 

 

سهم کشورهای مسلمان از ذخایر ذغال سنگ جهان: 

آمارهای سازمان انرژی آمریکا از ذخایر ذغال سنگ دنیا حکایت از آن دارد که کشورهای مسلمان هیچکدام ذخیره ذغال سنگ زیادی ندارند. بیشترین آمار در میان کشورهای مسلمان مربوط به اندونزی است که ۲/۱۸ درصد ذخایر ذغال‌سنگ دنیا را در اختیار دارد. بعد از اندونزی، پاکستان با سهم ۰/۳ درصد قرار دارد. 

حجم ذخایر زغال سنگ در کشورهای کمتر توسعه‌یافته، بسیار ناچیز است. 

 

 

سهم کشورهای مسلمان از ذخایر اورانیوم جهان چقدر است؟

بر اساس گزارش آژانس بین‌المللی انرژی اتمی در سال ۲۰۱۸ میلادی، در فهرست کشورهایی که بیشترین ذخیره اورانیوم جهان را دارند، تنها یک کشور مسلمان وجود دارد. نیجر که ۵ درصد ذخایر اورانیوم دنیا در آنجا است. نیجر در تقسیم‌بندی سازمان ملل جزو کشورهای کمتر توسعه‌یافته است. بیشترین ذخایر اورانیوم جهان به ترتیب در کشورهای استرالیا (۳۰ درصد)، قزاقستان (۱۴درصد)، روسیه و کانادا (۸ درصد)، نامیبیا (۷ درصد)، چین برزیل، نیجر و آفریقای جنوبی (۵درصد) است.

 

سهم کشورهای مسلمان از تولید فلزات کاربردی و گران‌بها چقدر است؟

بر اساس داده‌های سایت World Mining Data میزان تولید فلزات خام و مواد معدنی کشورهای مسلمان به شرح زیر است:

آهن: در زمینه تولید آهن، از میان کشورهای مسلمان تنها ایران (رتبه ۱۰)، موریتانی (رتبه ۱۴)، ترکیه (رتبه ۱۶) و سیرالئون (رتبه ۲۰) در میان ۲۰ کشور بزرگ تولیدکننده آهن قرار دارند. سهم ایران از کل آهن تولیدی جهان ۱/۳۷ درصد و سهم مجموع چهار کشور مسلمان ۲/۴۳ درصد است. 

آلومینیوم: در میان ۲۰ کشور بزرگ دارای معادن آلومینیوم در جهان، نام چهار کشور مسلمان به چشم می‌خورد که با هم ۹/۳ درصد از کل آلومینیوم جهان را تامین می‌کنند. امارات متحد عربی (رتبه ۵)، بحرین (رتبه ۸)، عربستان سعودی (رتبه ۹)، مالزی (رتبه ۱۲) و قطر (رتبه ۱۵). در این فهرست سهم ایران ۰/۵۶ درصد آلومینیوم جهان است و در میان ۴۱ کشور تامین کننده آلومینیوم در رتبه ۲۱ قرار دارد. 

طلا: در فهرست کشورهایی که طلا در آنها استخراج می‌شود نام ۹۳ کشور ذکر شده است. سهم چین به تنهایی ۱۳ درصد کل طلای جهان است. در میان ۲۰ کشور اول که سهم‌شان با هم به ۸۲ درصد می‌رسد، نام ۵ کشور مسلمان، سودان، اندونزی، مالی، گینه و بورکینافاسو دیده می‌شود که روی هم ۱۰/۲ درصد از کل طلای دنیا در این کشورها استخراج می‌شود. در میان تولیدکنندگان طلا در سال ۲۰۱۷، ایران با سهم ۰/۲۱ درصد در رده چهل و ششم قرار دارد. 

مس: منابع مس جهان در ۵۴ کشور تامین می‌شود که در میان این کشورها، شیلی به تنهایی ۲۸ درصد مس کل جهان را تامین می‌کند. در میان ۲۰ تولید کننده بزرگ مس در دنیا تنها نام دو کشور مسلمان وجود دارد. اندونزی با سهم ۳/۱ درصد در رتبه ۱۰ و ایران با سهم ۱/۴۸ درصد در رتبه شانزدهم. 

 

جمع‌بندی

محمدرضا یوسفی مدعی است «۷۰ درصد انرژی جهان و حدود ۶۵ درصد ذخایر طبیعی جهان در اختیار مسلمانان است» و از آن نتیجه می‌گیرد چرا با این حجم از ثروت کشورهای مسلمان باید فقیر و توسعه نیافته باشند تا آنجا که به گفته او «از ۴۵ کشور توسعه نیافته ۳۵ کشور مسلمان هستند.»

تحقیقات ما نشان می‌دهد هم گزاره‌ها و هم فرایند نتیجه‌گیری انجام شده نادرست‌اند. 

اول، اینکه از «کشور توسعه نیافته ۳۵ کشور مسلمان هستند» درست نیست. (گزارش ما را اینجا ببینید).

دوم، سهم کشورهای مسلمان از منابع انرژی جهان ۷۰ درصد نیست. آمارهای معتبر بین‌المللی نشان می‌دهند سهم کشورهای مسلمان از ذخایر نفتی دنیا تقریبا ۵۵ درصد است که بیش از ۹۰ درصد آن در اختیار عربستان، ایران، عراق، کویت، امارات و لیبی است. همچنین سهم کشورهای مسلمان از ذخایر گازی دنیا کمتر از ۵۰ درصد است که ۹۰ درصد آن در اختیار  ایران، قطر، عربستان، امارات و اندونزی است. حجم ذخایر ذغال سنگ هم در کشورهای مسلمان ناچیز است. 

سوم، معلوم نیست منظور آقای یوسفی از ذخایر طبیعی چیست، اما آن طور که ما وضعیت معادن اورانیوم، فلزات اساسی و گران‌بها، به طور مشخص، آهن، آلومینیوم، طلا و مس را بررسی کردیم، به این نتیجه رسیدیم که کشورهای مسلمان سهم و نقش چشمگیری در تولید و استخراج این مواد ندارند. 

 

چنانکه مشخص است به طور قطع این ادعا که ۷۰ درصد انرژی جهان و ۶۵ درصد ذخایر طبیعی جهان در اختیار مسلمانان است، نادرست است، اما اگر به فرض درست هم باشد باز هم نتیجه‌گیری انجام شده، به یک دلیل مشخص وجهی ندارد. و آن اینکه کشورهای اسلامی یک مفهوم واحد نیست، بلکه متشکل از گروهی از کشورها با شرایط و دیدگاه‌ها و البته منابع و توانایی‌های اقتصادی و منابع متفاوت است. برخی کشورهای مسلمان حاشیه خلیج فارس، جزو ثروتمندترین کشورها از نظر منابع انرژی و ذخایر طبیعی به شمار می‌روند و عمدتا در فهرست کشورهای در حال توسعه دسته‌بندی می‌شوند و وضعیت‌شان به کلی متفاوت از کشورهای فقیر و توسعه نیافته‌ بعضا مسلمان است که عمدتا در شرق آفریقا قرار دارند. 

با این حساب فکت‌نامه به طور قطع این گفته استاد اقتصاد دانشگاه مفید را که « ۷۰ درصد انرژی و حدود ۶۵ درصد ذخایر طبیعی جهان در اختیار مسلمانان است»، نادرست می‌داند.