آیا بیشترین شهید در بین اقشار متعلق به صنف روحانیت است؟

ابراهیم رئیسی، رئیس قوه قضائیه، روز پنج شنبه ۲۴ مرداد ۱۳۹۸ در جمع در جمع علما و روحانیون استان کردستان مدعی شده که صنف روحانیت بیشترین شهید را داده است. او گفته: «در بین اقشار، بیشترین و بالاترین آمار شهدا مربوط به صنف روحانیت است». او ادامه داده «آمار دریافتی و حقوق روحانیت در قم و مشهد و جاهای دیگر را دارم، قشری که بیشترین شهید را داده، پایین‌ترین رقم دریافتی را در کشور دارد. امروز این سلوک باعث شده مردم صداقت را در روحانیت ببینند.»

پیشتر آن بخش از گفته آقای رئیسی مبنی بر اینکه روحانیت پایین‌ترین رقم دریافتی کشور را دارد، جداگانه درستی‌سنجی کردیم و به آن نشان نادرست دادیم.

بر اساس بند اول ماده یک آئین‌نامه تعیین و احراز مصادیق عملی شهید و…، شهید به کسی اطلاق می‌شود «که جان خود را در راه تکوین، شکوفایی، دفاع و حفظ دستاوردهای انقلاب اسلامی و کیان جمهوری اسلامی ایران و استقلال و تمامیت ارضی کشور، مقابله با تهدیدات و تجاوزات دشمن و عوامل ضد انقلاب و اشرار نثار نموده یا می‌نماید.» این آئین‌نامه در ۲۴ اردیبهشت ۱۳۹۴ به تصویب هیات وزیران رسیده است. پیش از این ما قانون یا آئین‌نامه کلی در تعریف شهید پیدا نکردیم، اما عموما به کشته‌شدگان ایرانی جنگ هشت ساله ایران و عراق شهید گفته می‌شود. به همین اعتبار، عنوان «شهید» در ادامه این مقاله به معنی کشته‌شدگان جنگ ایران و عراق (طرف ایرانی) و کسانی است که از نظر قانونی در ایران رسما «شهید» محسوب می‌شوند. 

آقای رئیسی در گفته خود به بازه زمانی خاصی اشاره نکرده یعنی معلوم نیست که کدام دوره را مدنظر دارد، اما با توجه به حجم بالای شهدای جنگ ایران و عراق، به طور مشخص ما اطلاعات و آمار موجود در دهه ۱۳۶۰ را مبنای بررسی قرار می‌دهیم.

تعداد شهدای جنگ ایران و عراق

پژوهشگاه علوم و معارف دفاع مقدس در بخش اسناد دفاع مقدس سندی تحت عنوان پرسش و پاسخ‌های جنگ ایران و عراق منتشر و در صفحه ۲۵۳ به آمار شهدای این جنگ پرداخته است. در این سند مکتوب تعداد کل کشته شدگان در این جنگ را ۲۱۸ هزار ۸۶۷ نفر عنوان کرده که ۱۰ هزار ۱۰۹ نفر آنها مفقود هستند. پس تعداد دقیق شهدا ۲۰۸ هزار ۷۵۸ نفر عنوان شده است.

آمار شهیدان جنگ تحمیلی به تفکیک سازمان مندرج در سند پژوهشگاه علوم و معارف دفاع مقدس به این شرح است:

بنابراین نیروهای وابسته به اقشار و اصناف (کسانی که عضو نیروهای مسلح نبوده‌اند) که به شهادت رسیده‌اند در مجموع ۳۳ هزار و ۴۳۰ نفر بوده‌اند. یعنی معادل ۱۵.۳ درصد شهدای جنگ وابسته به اصناف و اقشار غیرنظامی بوده‌اند. جزئیات آمار شهدای اصناف را کمیته خادمین شهدا ناحیه ثارالله به این شرح در سال ۹۷ منتشر کرده است:

پایگاه اطلاع رسانی حوزه علمیه نیز تعداد شهدای روحانی جنگ ایران و عراق را ۲۷۵۷ نفر اعلام کرده که تفاوت اندکی با آمار ارائه شده توسط پژوهشگاه علوم و معارف دفاع مقدس دارد.

روحانیون از طریق تریبون‌هایی که در اختیار داشته‌اند بسیار تبلیغ کرده‌اند که بیشترین شهید را صنف روحانی تقدیم کرده و هر کدام نیز آماری ارائه کرده‌اند. محمد شمس، رئیس حوزه علمیه یزد از جمله مبلغینی است که این ادعا را پیشتر اعلام و مدعی شده بود که روحانیون در جنگ ایران و عراق ۴۳۰۰ شهید تقدیم کرده‌اند حال آنکه این ادعا با آمار رسمی تطابق ندارد. سیدجمال‌الدین میررفیع مدیر روابط عمومی دفتر تبلیغات اسلامی نیز با تکرار این ادعا اما مدعی به شهادت رسیدن ۹۰۰ روحانی در جنگ شده است که این نیز با آمار رسمی تطابق ندارد.

آمار شهدای جنگ ایران و عراق به تفکیک استان‌های کشور نیز نشان می‌دهد که تعداد شهدای ۱۵ استان کشور از تعداد شهدای استان قم که مرکز اصلی حوزه علمیه را تشکیل می‌دهد بیشتر و تعداد شهدای ۳ استان از استان خراسان که بعد از قم، مرکز دوم روحانیت ایران به شمار می‌آید بیشتر است.

صنف روحانیت و شاخه نظامی

همانطور که در بالا آمد، مجموعا ۱۵ درصد شهدای جنگ را اقشاری تشکیل می‌دهند که پست سازمانی آنها نظامی یا انتظامی نبوده است. نام صنف روحانیون نیز در همین ۱۵ درصد آمده است صنفی که ۲۷۴۰ شهید تقدیم کرده اما یک نکته را نباید فراموش کرد که از سال ۱۳۶۵ یعنی دو- سه سال قبل از پایان جنگ، صنف روحانیت صاحب شاخه نظامی به نام تیپ ۸۳ امام صادق شده است. این تیپ که در زیر مجموعه حوزه نمایندگی ولی فقیه در سپاه پاسداران فعالیت می‌کند، صاحب ۱۷۰ پایگاه بسیج و ۱۴ پایگاه مقاومت در سراسر کشور است. این تیپ پادگانی نظامی در قم با تجهیزات و ادوات جنگی در اختیار دارد. به گفته فرمانده تیپ ۸۳ امام صادق تمام طلابی که می‌خواهند کارت پایان خدمت بگیرند باید به عضویت این تیپ درآیند و آموزش نظامی ببینند. بنابراین برخلاف سایر اصناف، روحانیت صاحب شاخه نظامی است. بقیه اصناف در نهایت بسیج دارند مثل بسیج دانشجویی و یا بسیج دانش آموزی ولی اینها به قابل مقایسه با تیپ ۸۳ امام صادق که نیروی نظامی کادر و طلبه سرباز و پادگان و … دارد، نیست.

نسبت شهدای روحانی به کل جمعیت روحانییون 

اگرچه ابراهیم رئیسی به طور مشخص از واژه‌های بیشترین و بالاترین آمار استفاده کرده، اما ممکن است منظور او نسبت شهدای روحانی به تعداد روحانیون باشد. برای محاسبه این نسبت دو ملاحظه وجود دارد. 

اول اینکه مقایسه صنف روحانیون با اصناف دیگر شاید وجهی نداشته باشد، به این دلیل که تبلیغ جنگ و زمینه‌سازی ایدئولوژیک برای آن رسما جزو دایره فعالیت گروه بزرگی از روحانیون ایران در دهه ۱۳۶۰ بوده است. با این حساب مقایسه این اقشار دانشجو و دانش‌آموز و معلم و پزشک و مهندس و بقال و نانوا و رستوران‌دارشاید کمی گمراه‌کننده باشد. طبیعی است که روحانیون مشارکت بیشتری نسبت به اقشار دیگر در جنگ داشته‌اند و قاعدتا عجیب نیست اگر تعداد شهدای روحانی  به نسبت جمعیت‌ کل روحانیون بیشتر از سایر اقشار غیرنظامی باشد. اما آیا این گونه است؟ 

پاسخ این سوال هم مشخص نیست. همین الان هم آمار دقیق و معتبری درباره تعداد روحانیون یا حتی طلبه‌ها وجود ندارد و اعداد و ارقام مختلفی عنوان می‌شود، چه برسد به دهه ۱۳۶۰ که هم آمار کمتری وجود دارد و هم دسترسی به آنها محدود است. 

پنج سال پیش حوزه‌های علمیه کشور آمار۱۵۰ هزار طلبه را اعلام کرده بود. سه سال پیش مشاور وزیر ارشاد هم در سال ۹۵ جمعیت روحانیون را ۱۳۰ هزار نفر و با احتساب خواهران روحانی و طلبه‌های غیرایرانی ۲۰۰ هزار نفر گزارش کرده بود. پارسال هم مشاور وزیر کشور در امور روحانیون با اطمینان گفته بود حدود ۹۰ هزار طلبه در ایران وجود دارد. 

معلوم نیست این آمار و اعداد و ارقام از کجا آمده و شامل چه کسانی است. اما آنچه مسلم است آمار دقیق و معتبری از جمعیت کل جامعه روحانی در ایران وجود ندارد. 

اگر فرض کنیم در دهه ۱۳۶۰ کل ایران ۴۰ هزار روحانی وجود داشته، به این نتیجه می‌رسیم که نسبت شهدای روحانی حدود ۷ درصد است که رقم بزرگ و قابل توجهی است. اما اگر جمعیت کل روحانیون ۴۰۰ هزار نفر باشد این نسبت ۰/۷ درصد می‌شود. کافی است متغیر تعداد طلبه‌ها و روحانیون رو عوض کنیم یعنی نسبت شهدای روحانی به کل جمعیت آنها بیشتر یا کمتر می‌شود. پس اگر منظور رئیس قوه قضاییه نسبت بود با توجه به در دسترس نبودن آمار دقیق، این ادعا ادعایی «غیرقابل اثبات» می‌بود.

جمع‌بندی

ابراهیم رئیسی، رئیس قوه قضائیه، روز پنج شنبه ۲۴ مرداد ۱۳۹۸ در جمع در جمع علما و روحانیون استان کردستان مدعی شده که صنف روحانیت بیشترین شهید را داده است. او گفته: «در بین اقشار، بیشترین و بالاترین آمار شهدا مربوط به صنف روحانیت است». 

از آنجایی که رئیس قوه قضاییه ایران، به بازه زمانی خاصی اشاره نکرده، فکت‌نامه شهدای جنگ ایران و عراق را به عنوان مشهورترین دوره‌ای که بیشترین شهید را داشته‌ایم، فرض گرفته و صحت و سقم این ادعا را بررسی کرده و به این نتایج دست یافته است:

• آمار متفاوتی از تعداد شهدای جنگ ایران و عراق وجود دارد اما با استناد به سند رسمی پژوهشگاه علوم و معارف دفاع مقدس تعداد شهدا ۲۰۸ هزار ۷۵۸ نفر است.
• تعداد کل شهدای روحانی جنگ ایران و عراق به روایت کمیته خادمین شهدا ناحیه ثارالله ۲۷۴۲ ﻧﻔﺮ و به روایت پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه علمیه ۲۷۵۷ نفر است.
• تعداد شهدای روحانی از تعداد شهدای کارمند، دانش آموز، کودکان، صاحبان مشاغل آزاد، خانه‌داران و شهدای غیر ایرانی کمتر است.
• استان قم با دارا بودن بیشترین روحانی، از ۱۵ استان دیگر کشور شهید کمتری داده است. استان خراسان نیز رتبه چهارم را دارد.
• صنف روحانیت برخلاف سایر اصناف، صاحب شاخه نظامی به نام تیپ ۸۳ امام صادق است بنابراین اگر این صنف بیش از سایر اصناف شهید می‌داد طبیعی بود.  

از این رو فکت نامه ادعای ابراهیم رئیسی رئیس قوه قضاییه را مبنی بر اینکه «صنف روحانیت در مقایسه با سایر اقشار، بیشترین شهید را تقدیم کرده است» به لحاظ عددی «نادرست» می‌داند.