دلار در مبادلات ایران و ترکیه

محمدجواد ظریف، وزیر امور خارجه ایران، روز دهم تیر ۱۳۹۸ در مراسم روز ملی صنعت و معدن که در سالن اجلاس سران کشورهای اسلامی در تهران برگزار شده، گفته است: 

«سال گذشته ۳۵ درصد معاملات ترکیه و ایران بدون دلار انجام شده. اکنون امارات متحده عربی و هند نیز تصمیم گرفتند از دلار استفاده نکنند. این یعنی در درازمدت استفاده افراطی از قدرت دلار به معنی کاهش نقش دلار در روابط بین‌المللی است.»

?s=20

برای بررسی صحت این ادعا اول تلاش کردیم در توییتر از آقای ظریف در این باره سوال کنیم و بپرسیم بر مبنای چه آماری و از طریق چه محاسباتی به نسبت ۳۵درصد رسیده است.

تا این لحظه به سوال ما پاسخی داده نشده است. 

برای همین خود دست به کار شدیم تا ببینیم منظور آقای ظریف چه می‌تواند باشد و ادعای او چقدر با واقعیت سازگار است.

منظور از حذف دلار در مبادلات تجاری میان کشورها چیست؟

از نظر عمومی معنی حذف دلار معامله با ارزهای دیگر است. مثلا تجار ایرانی به جای تبادل دلار با تاجران ترک، به جای دلار از لیر ترکیه یا هر واحد پول دیگری به جز دلار استفاده کنند. از منظر تخصصی هم این بحث ناظر به انعقاد پیمان مالی میان دو کشور است. نظیر اتفاقی که ۲۷ فروردین ۱۳۹۷ گذشته در جریان سفر رجب طیب اردوغان، رئیس‌جمهوری ترکیه از ایران و ایجاد سوآپ ارزی میان دو کشور افتاد. 

در آن زمان بانک مرکزی اعلام کرد:

در این مدل اجرایی، نیازی به ارز ثالث مانند دلار آمریکا و یورو برای تسویه مبادلات ارزی وجود ندارد، ضمن اینکه با به کارگیری این روش، خرید، نقل و انتقالات و تبادلات مالی به دلیل هدایت عملیات ارزی به نظام بانکی منتقل شده و ریسک عملیات تاجران دو کشور به حداقل خواهد رسید. همچنین به موجب ترتیبات اجرایی این مدل، اعتبارات برای تاجران ایرانی به لیر ترکیه بوده و از منابع ناشی از قرارداد سوآپ ارزی تامین خواهد شد.

 

بحث حذف دلار از مبادلات تجاری سال‌‌ها است که در ایران مطرح است. بانک مرکزی ایران در ۲۳ تیر ۱۳۹۳، در گزارشی در پاسخ به برخی «انتقادها» اعلام کرد:

«موضوع بکارگیری ارزهای ملی‌ (محلی)‌ در تجارت با کشورهای طرف عمده تجاری ایران از سال ۱۳۹۰ به کرات در بخش ارزی بانک مرکزی مورد بررسی کارشناسی قرار گرفته و مکاتبات متعددی با سازمان‌هایی چون وزارت اقتصاد، ‌وزارت امور خارجه و شورای عالی امنیت ملی انجام شده است… با این همه تنظیم قراردادهای دو یا چند جانبه پولی، مستلزم پیش ‌شرط‌هایی است که مهم‌ترین آنها عبارتند از: اراده ملی کشورها و بانک‌های مرکزی آنها جهت تحقق این امر؛ وجود رابطه سیاسی مناسب میان دو کشور؛ 

هم‌ترازی کلان اقتصادی دو کشور؛ پذیرش محدودیت‌های ناشی از تحریم کشورمان توسط کشور مقابل؛ قدرت و پشتوانه کشورهای طرف قرارداد؛ طراحی مکانیزم اجرایی و تدوین مقررات مربوطه؛ نرخ ارز، مکانیزم تبدیل آن و نرخ‌های متقاطع ارز؛ توافق درباره ارز واسط جهت تسویه ارزهای محلی»‌

اما این پیمان‌های مالی با توجه به شرایط اقتصادی ایران و شرکای عمده تجاری‌اش چقدر کارایی دارند، محل سوال و بحث است و برخی اقتصاددانان با دیده تردید به آن نگاه می‌کنند. 

اما صرف نظر از این آیا سوآپ ارزی میان ایران و ترکیه چقدر کارایی داشته؟ آیا ۳۵ درصد مبادلات دو کشور از این کانال انجام شده است؟ 

پاسخ قطعی به این سوال‌ها به دلیل عدم وجود گزارش مستندی از عملکرد این سازوکار مالی، غیرممکن است، اما می‌توان با استناد به فکت‌های کمکی و گزارش‌های پراکنده تصویری نزدیک به واقعیت از ماجرا ترسیم کرد. 

نگاهی به ارز وارداتی تخصیص‌داده شده به صورت لیر و مقایسه آن با حجم تجارت ایران و ترکیه می‌تواند تا حدودی تصویری نسبتا روشن از وضع موجود به دست دهد. 

 

چقدر لیر ترکیه برای واردات تامین شده است؟

بانک مرکزی ایران، در چند ماه گذشته به صورت متناوب فهرست دریافت‌کنندگان ارز دولتی و نیمایی را منتشر می‌کند. در آخرین گزارش که روز ۱۴ اردیبهشت ۱۳۹۸ منتشر شده، فهرست به روز شده در قالب پی‌دی‌اف و اکسل منتشر شده است. در این فهرست نام اسامی شرکت‌ها و اشخاصی که از ۲۱ فروردین ۱۳۹۷ تا ۱۱ اردیبهشت ۱۳۹۸ رسما برای واردات ارز دولتی و نیمایی دریافت کرده‌اند، آمده است.

با کار کردن روی این داده‌‌ها تلاش کردیم تا ببینیم در این مدت چقدر لیر ترکیه به واردکنندگان داده شده است. بر این اساس در فاصله یک سال و بیست روز منتهی به اردیبهشت ۹۸، چیزی در حدود ۱۴/۶۷۴ میلیارد لیر ترکیه برای واردات تامین و پرداخت شده است. از این میان ۱۳/۱۳۵ میلیارد لیر به صورت ارز دولتی (بر مبنای دلار ۴۲۰۰ تومان) و ۱/۵۳۹ میلیارد لیر در سامانه نیما به واردکنندگان داده شده است. 

از آنجا که گمرک ایران ارزش واردات و صادرات را به دلار حساب می‌کند، برای مقایسه این مبلغ با حجم کلی واردات انجام شده باید لیر را به دلار تبدیل کنیم و ببینیم ارزش ۱۴/۶۷۴ میلیارد لیر به دلار آمریکا چقدر است. 

برای اینکه ببینم ارزش این مقدار لیر چقدر باید باشد، میانگین ارزش برابری لیر و دلار را در این مدت بر اساس نرخ رسمی بانک مرکزی محاسبه کردیم. برای محاسبه نرخ برابری در سامانه نیما هم از داده‌های موجود در گزارش دریافت‌کنندگان ارزی بانک مرکزی استفاده کردیم. نتیجه اینکه به عدد ۲/۸۲۲ میلیارد دلار رسیدیم. 

حالا سوال اینجا است که این عدد چند درصد ارزش کل واردات ایران از ترکیه در این مدت است.

حجم مبادلات تجاری میان ایران و ترکیه

بر اساس آخرین آمارهای منتشر شده در سازمان توسعه تجارت ایران، ارزش واردات از ترکیه در سال ۱۳۹۷، بیش از ۲/۶ میلیارد دلار بوده است. در یک ماه نخست سال ۱۳۹۸ هم چیزی حدود ۳۴۶ میلیون دلار کالا از ترکیه وارد ایران شده. با این حساب از ابتدای سال گذشته تا آخر فروردین امسال ارزش واردات ایران از ترکیه ۲/۹۶۳ میلیارد دلار بوده است. 

حجم صادرات غیرنفتی ایران در این مدت ۲/۴۸۸ میلیارد دلار بوده است. با این حساب تراز تجاری (بدون احتساب صادرات نفتی) میان دو کشور در مدت منفی ۴۷۵ میلیون دلار بوده است. این عدد از این جهت اهمیت دارد که تراز نسبتا مساوری تجارت میان کشورها در پیمان‌های مالی میان دو کشور اهمیت زیادی دارد.

برای اطمینان و داشتن تصویر دقیق‌تر به مرکز آمار ترکیه هم سر زدیم تا هم این ارزش واردات را با هم مطابقت دهیم و هم تصویری از حجم صادرات نفتی به دست آوریم. 

بر اساس این آمار حجم واردات این کشور از ایران در سال ۲۰۱۸ میلادی، افزون ۶/۹۳۱ میلیارد دلار بوده و ارزش صادرات محصولات ترکیه‌ای به ایران برابر ۲/۳۹۳ میلیارد دلار برآورد شده است. بر این اساس تراز تجاری ایران و ترکیه در سال ۲۰۱۸ برابر ۴/۵۳۸ میلیارد دلار به نفع ایران بوده است. 

اگر این اعداد را با آمار یک ساله خورشیدی ایران مقایسه کنیم، حجم واردات اختلاف میان آمار واردات کمتر از ۲۰۰ میلیون دلار است و حجم صادرات نفتی ایران در حدود ۴/۶ میلیارد دلار در می‌آید.

حالا با پاسخ دادن دو سوال می‌توان درباره درستی و نادرستی اظهارنظر ظریف قضاوت کرد:

۱- چند درصد واردات ایران با لیر ترکیه انجام شده؟

حجم لیر پرداخت شده به تجار ایرانی حدود ۲/۸۸۲ میلیارد دلار بوده است. این عدد ۹۵ درصد کل واردات رسمی از ترکیه در همین بازه زمانی است. با این حساب به نظر می‌رسد در بخش واردات تقریبا همه اعتبارات مورد نیاز با واحد پول ترکیه تامین شده است. 

 

۲- صادرات ایران به ترکیه با کدام واحد پول تسویه شده است؟

هیچ اطلاعات و داده معتبری در این زمینه وجود ندارد. با احتساب نفت، تراز تجاری ایران و ترکیه در طول سال به بیش از ۴ میلیارد دلار به نفع ایران است. 

اگر فرض کنیم با راه‌اندازی پیمان پولی ایران و ترکیه کل صادرات و واردات غیرنفتی از این کانال تامین اعتبار شده باشد، در واقعی پولی جابجا نشده و در دفاتر حسابداری ریال و لیر ثبت شده است. با این اوصاف دلار از مبادلات غیرنفتی دو کشور حذف شده، اما در مورد ۴ میلیارد دلار باقی مانده معلوم نیست ترکیه از چه طریق با ایران تصفیه‌حساب* کرده است. آیا پول نفت را به صورت دلار به ایران پرداخت کرده یا با لیر صاف کرده یا هر طریق دیگری که کسی به طور عمومی از آن آگاه نیست.

 

جمع‌بندی

گزارش‌های بانک مرکزی نشان می‌دهد در فاصله فروردین پارسال تا ۱۱ اردیبهشت ماه جاری چیزی در حدود ۱۴/۷ میلیارد دلار لیر ترکیه به صورت ارز دولتی و نیمایی به واردکنندگان ایرانی داده شده است. اگر این حجم از لیر را به دلار آمریکا تبدیل کنیم، به عددی در حدود ۲/۸ میلیارد دلار می‌رسیم.

بر اساس آمارهای تجاری سازمان توسعه تجارت کل ارزش واردات از ترکیه در سال ۹۷ به‌علاوه فروردین ۹۸، حدود ۳ میلیارد دلار بوده است. با این حساب می‌توان گفت اعتبار ارزی حدود ۹۵درصد واردات ایران از ترکیه، با لیر تامین شده است. 

با این همه مبادلات تجاری ایران و ترکیه محدود به واردات از این کشور نیست. در منابع داخلی اطلاعاتی درباره صادرات نفتی وجود ندارد و گمرک ایران تنها آمار صادرات غیرنفتی را اعلام می‌کند. اما داده‌های مرکز آمار ترکیه حاکی از آنند که حجم صادرات کالاهای ایرانی (با احتساب صادرات نفتی) به این کشور در سال ۲۰۱۸ میلادی ۶/۹ میلیارد دلار بوده است. با این حساب می‌توان تخمین زد حجم صادرات نفتی ایران به ترکیه در سال گذشته میلادی چیزی در حدود ۴/۵ میلیارد دلار بوده است. 

همه ابعاد ماجرا روشن نیست. محمد جواد ظریف مدعی است ۳۵درصد مبادلات تجاری ترکیه و ایران بدون استفاده از دلار و با واحد پول ملی دو کشور انجام شده است. با این همه مبادلات تجاری دو کشور محدود به واردات کالا از ترکیه نیست. 

با شواهد و قرائن موجود بیش از آنکه بتوان با قطعیت درباره ۳۵درصد مورد اشاره صحبت کرد، می‌توان با اطمینان از عدم شفافیت ۶۵ درصد باقی مانده گفت. پول حاصل از صادرات نفت و گاز به ترکیه که معلوم نیست چگونه، با چه واحد پولی و با چه سازوکاری با ایران تصفیه می‌شود. آن هم در شرایطی که خرید دلار از سوی دولت ایران از ۱۵ مرداد و معاملات موسسات خارجی با بانک مرکزی ایران از ۱۳ آبان ۱۳۹۷، در فهرست تحریم‌های ایالات متحده قرار گرفته‌اند. 

با این وصف جز این نمی‌توان گفت که این گفته محمدجواد ظریف، وزیر امور خارجه ایران که «سال گذشته ۳۵ درصد معاملات  ایران و ترکیه بدون دلار انجام شده است»، به دلیل روشن نبودن وضعیت دست‌کم دو سوم تبادلات دو کشور، غیر قابل اثبات است.

 

* برای اینکه ببینید تصفیه یا تسویه حساب درست است یادداشت رضا شکرالهی را بخوانید.