بررسی ادعای حسن روحانی درباره دور جدید تحریم‌های آمریکا؛ آیا ۱۳ آبان اتفاق خاصی خواهد افتاد؟
حسن روحانی، رییس‌جمهوی ایران روز ۲۲ مهر ۱۳۹۷، در مراسم آغاز سال تحصیلی در دانشگاه تهران گفته است:
اگر این شبهه در ذهن من آمد و اگر دشمنان ما آمدند این شبهه را ایجاد کردند که آقا وضع خیلی بد می‌شود و مشکل می‌شود و یک روز ناجوری به نام ۱۳ آبان پیش روی ما است، حالا من بیایم بگویم که آقا روز ۱۳ آبان هیچ تاثیری نخواهد گذاشت. آمریکا هر کاری خواسته علیه ما انجام داده است نه قبل از ۱۳ آبان قبل از ۱۳ مهر انجام داده و همه کارها را کرده است. چیزی به نام ۱۳ آبانی نیست که مردم را نگران بکند و همه اش تبلیغات است.
این گفته مورد توجه رسانه‌های ایرانی و غیرایرانی قرار گرفته است، در این میان برخی مخاطبان از ما خواستند تا صحت و سقم این گفته رییس‌جمهوری ایران را بررسی و آن را درستی‌سنجی کنیم.
پیش از حسن روحانی، برخی مقام‌های دیگر ایرانی نیز اظهارات مشابهی را مطرح کرده بودند. از جمله عباس عراقچی، معاون وزیر امور خارجه، هشتم مهرماه گفته بود:
«تحریم‌هایی که آمریکا مدعی است در چهارم نوامبر (۱۳ آبان) اجرایی خواهد کرد، عملا به‌طور کامل اجرا شده است و ۴ نوامبر جنبه رسمی داشته و قرار نیست اتفاق عجیبی در آن روز بیفتد.»
عراقچی همچنین به مذاکرات با اروپا اشاره کرده و گفته بود: «سازوکارهای تبادل بانکی و تجاری با ایران تا شروع دور دوم تحریم‌های آمریکا در ۱۳ آبان اجرایی خواهد شد».
ما وقت زیادی را برای تحقیق و بررسی این گفته گذاشتیم، تلاش کردیم با کارشناسان مختلفی تماس بگیریم و از آنها در این باره سوال کنیم، اما دست آخر به این نتیجه رسیدیم که گفته حسن روحانی به دلیل وجود چند دلیل قابل درستی‌سنجی نیست. او در واقع فکت مشخصی را مطرح نمی‌کند، بلکه بر مبنای متغیرها پیش‌بینی خود را ارائه می‌کند. اما سوال اینجا است که این پیش‌بینی چقدر مبتنی بر ,واقعیت و اعداد و ارقام رسمی است؟
تحریم‌های ۱۳ آبان چه هستند؟
بر اساس اطلاعات منتشر شده در سایت وزارت خزانه‌داری آمریکا، بعد از ساعت ۱۲ شب روز ۱۳ آبان (چهارم نوامبر) شش تحریم اجرا خواهد شد.
- تحریم‌های مربوط به حمل و نقل دریایی، کشتیرانی و صنایع کشتی‌سازی، شامل خطوط دریایی جمهوری اسلامی ایران، شرکت کشتیرانی جنوب-خط ایران و شرکت‌های وابسته
- تحریم معاملات نفتی با شرکت ملی نفت ایران، شرکت بازرگانی نفت ایران، شرکت ملی نفت‌کش ایران شامل خرید نفت و محصولات نفتی و صنایع پتروشیمی از ایران
- تحریم معاملات موسسات خارجی با بانک مرکزی ایران (بر پایه دستورالعمل ۱۲۴۵ اختیارات دفاع ملی ۲۰۱۲)
- تحریم پیام‌رسانی مالی به بانک مرکزی بر اساس دستورالعمل بخش ۱۰۴، قانون تحریم‌های جامع CISADA
- تحریم بیمه و خدمات صدور گواهینامه
- تحریم بخش انرژی
تحریم‌های ۱۵ مرداد ۹۷ چه بودند؟
وزارت خزانه‌داری آمریکا در بیانه‌ای که روز ۱۸ اردیبهشت ماه، همزمان با اعلام خروج آمریکا از برجام منتشر شد اعلام کرد که از روز ۱۵ مرداد ۱۳۹۷، علاوه بر لغو مجوزهای صادر شده در پی برجام، ۶ مورد تحریم در مورد ایران اجرا خواهد شد.
- تحریم خرید دلار توسط دولت ایران
- تحریم تجارت طلا و فلزات گران‌بها
- تحریم فروش، تامین یا انتقال مستقیم یا غیرمستقیم فلزات و مواد خام یا نیمه‌‌آماده، از قبیل آلومینیوم، فولاد، زغال‌سنگ و قطعاتی که می‌تواند در صنایع موشکی استفاده شود.
- تحریم معاملات ریالی
- تحریم خرید و معامله اوراق بهادار
- و تحریم صنایع خودروسازی
همچنین طی ۹۰ روز از ۱۵ مرداد تا ۱۳ آبان ۹۷، دولت آمریکا، مجوزهایی را که پس از برجام صادر کرده بود، لغو می‌کند:
- واردات فرش و مواد غذایی ایرانی
- فعالیت‌های مربوط به مجوز خاص خرید و فروش هواپیما و قطعات آن
- و سایر مجوزهایی مجوزهایی که به دنبال برجام صادر شده است.
کسانی که فعالیت‌های مرتبط با این مجوزها داشته‌اند، باید تا پیش از ۱۵ مرداد ۹۷ فعالیت خود را متوقف کنند. در غیر این صورت با اقدامات قانونی دولت ایالات متحده مواجه خواهند شد.
محدودیت‌های ایران در حال حاضر چیست؟
هدف تحریمها عملا قطع رابطه تجاری و اقتصادی ایران با کشورهای دیگر است. در یک سطح صحبت از همکاری شرکت‌های خارجی با ایران در زمینه سرمایه‌گذاری یا تجارت و مراورده‌های مالی است و در سطح دیگر بحث فروش نفت و انتقال پول آن به داخل ایران است.
۱- خروج شرکت‌های خارجی از ایران
دوم مرداد ماه ۱۳۹۷، هنوز ۴ روز مانده به آغاز دور اول تحریمها، یورونیوز گزارش داد:
در پی خروج یک‌جانبه آمریکا از توافق هسته‌ای قدرت‌های جهانی با ایران و بازگشت موج تحریم‌های متوقف شده این کشور علیه ایران، تاکنون ۵۳ شرکت بین‌المللی اروپایی، آسیایی و آمریکایی بازار ایران را ترک کرده‌اند و یا فعالیت خود را به حالت تعلیق درآورده‌اند.
داده‌نمای زیر که توسط یورونیوز تهیه شده نشان میدهد سه ماه پیش از سررسید ۱۳ آبان چه شرکت‌هایی به دلیل تحریم‌های قریب‌الوقوع از ایران خارج شده‌اند. با کلیک روی هر کشور اسم شرکت‌ها را ببینید.
این اطلاعات نشان میدهد، حتی پیش از آنکه تحریم‌های ۱۵ مرداد آغاز شود، شرکت‌های خارجی ناگزیر از ترک ایران شده‌اند و از این نظر چیز دیگری باقی نمانده که بعد از ۱۳ آبان بتواند روی اقتصاد ایران اثر بگذارد.
۲- تحریم فروش نفت و انتقال پول
اگر فرض کنیم مهم‌ترین بخش تحریم‌های آمریکا، فروش نفت و همین‌طور نقل و انتقال پول به ایران باشد، فعلا روی کاغذ تحریمها آغاز نشده‌اند. روی کاغذ هنوز خرید و فروش نفت ایران و همین طور معامله با بانک مرکزی، در فهرست تحریم‌های آمریکا نیست. اما در واقعیت هم معاملات ریالی و هم دلاری از سوی آمریکا رسما تحریم است و هم در فاصله ۱۵ مرداد تا ۱۳ آبان، بازار تولید و فروش نفت ایران و همین‌طور نقل و انتقال‌های مالی، تحت تاثیر آماده‌سازی برای تحریم‌های ۱۳ آبان است.
روند کاهش تولید نفت ایران در سال‌های ۱۳۹۰ و ۱۳۹۱ چگونه بود؟
تجربه دور قبلی تحریمها می‌تواند نشان دهد که الگوی کاهش نفت ایران چگونه بوده است. قانون تحریمها در سال ۱۰ دی ماه ۱۳۹۰ به امضا رسید و در آن ۳ ماه برای قطع خرید نفت از ایران مهلت تعیین شد.
آمارهای اوپک در سال ۲۰۱۲ نشان میدهد، در زمان تصویب و در ماه ژانویه سال ۲۰۱۲ ایران به طور متوسط روزانه ۳ میلیون ۴۰۷ هزار بشکه در روز نفت تولید کرده است. این رقم در ماه آوریل ۲۰۱۲ (پایان مهلت سه ماهه) به زیر ۳ میلیون بشکه در روز (۲ میلیون و ۹۶۳ هزار بشکه) سقوط می‌کند. روند کاهش تولید تا پایان سال میلادی ادامه دارد تا آنجا که در سه ماه پایانی این سال (پاییز ۹۱) تولید ایران به سطح ۲ میلیون و ۶۰۰ هزار بشکه در روز کاهش پیدا می‌کند.
در شناسه ایران در سایت اوپک میزان مصرف داخلی نفت، بیش از یک میلیون و ۷۴۰ هزار بشکه در روز برآورد شده. با این حساب میزان صادرات نفت ایران پیش از امضای قانون تحریمها در دی ماه ۱۳۹۰ بیش از یک میلیون و ۶۰۰ هزار بشکه در روز بوده است. در پایان مهلت تعیین شده در اردیبهشت ۹۱، میزان صادرات نفت به یک میلیون و ۲۲۳ هزار بشکه می‌رسد و به فاصله ۶ ماه در سطح ۸۰۰ هزار بشکه در روز افت می‌کند. این نشان میدهد که در فاصله مهلت سه ماه صادرات نفت ایران ۲۵ درصد کاهش یافته و در مدت ۶ ماه نصف می‌شود.
آیا تولید نفت ایران تا پیش از ۱۳ آبان کاهش پیدا کرده است؟
آخرین گزارش اوپک که ۲۰ مهر ماه منتشر شده نشان میدهد، تولید نفت ایران در ماه اکتبر به نسبت ماه اوت حدود ۴۰۰ هزار بشکه در روز کاهش داشته و به ۳ میلیون و ۴۴۷ هزار بشکه در روز رسیده است. این عدد حدود ۴۵۰ هزار بشکه کمتر از میانگین تولید ایران در ۳ ماهه دوم سال ۲۰۱۸ است و کمی کمتر از میانگین تولید ایران در سال ۲۰۱۷ است.
با این همه اگر تاثیر تحریمها فقط به اندازه تحریم‌های سال ۱۳۹۰ و ۱۳۹۱ باشد، باید انتظار داشته باشیم تولید و در واقع صادرات نفت ایران در ماه‌های آینده حدود یک میلیون بشکه کمتر شود.
با این وصف می‌توان گفت که طبق آمارهای رسمی هنوز نشانهای قطعی از کاهش تولید و صادرات نفت ایران دیده نمی‌شود.
اگرچه آن طور که رسانه‌ها نوشته‌اند برخی کشورها -مانند کره جنوبی– یکی، دو ماه پیش از نزدیک شدن به ۱۳ آبان خرید نفت از ایران را متوقف کرده‌اند، اما گزارش‌های دیگری هست که نشان میدهد ایران روش‌های جایگزین برای فروش نفت را آغاز کرده است.
فارن‌پالیسی در گزارشی که روز ۳۰ مهر ماه منتشر کرد، نوشت که صادرات نفت ایران به میزان بسیار کمی کاهش پیدا کرده است. در این گزارش به اطلاعات «Tanker Trackers» اشاره شده بود که از افزایش فعالیت کشتی‌هایی موسوم به «کشتی ارواح» خبر می‌داد که با خاموش کردن دستگاه‌های ردیابی خود، پنهان از چشم ناظران نفت می‌فروشند. سامانه Tanker Trackers از طریق ردیابی ماهواره‌ای نفت‌کش‌ها برآوردهای نسبتا دقیقی از میزان خرید و فروش نفت در جهان ارائه می‌کند.
تبادل بانکی و تجاری با ایران در حال حاضر چگونه است؟
اگرچه در ماه‌های گذشته صحبت درباره محدودیت‌های بانکی برای نقل و انتقال پول به ایران، در محافل مختلف مطرح بوده است، اما هیچ گزارش رسمی وجود ندارد که نشان دهد تا امروز تحریم قریب‌الوقوع معامله با بانک مرکزی اخلالی در فرایند ورود ارز به ایران داشته است.
این در حالی است که ایران سال‌ها است با مشکلات زیاد بانکی برای نقل و انتقال پول مواجه است. بخشی از مشکلات ناشی از تحریمها و بخشی مشکلات غیر تحریمی است.
یک روز بعد از خروج آمریکا از برجام، در روز ۱۹ اردیبهشت ۱۳۹۷، مرکز پژوهش‌های مجلس گزارشی را با عنوان «موانع غیرتحریمی توسعه روابط بانکی ایران با سایر کشورها» منتشر کرد. این گزارش به درخواست علی لاریجانی، رییس مجلس و در شرایطی تهیه شده بوده که هنوز کسی از خروج آمریکا از برجام و بازگشت تحریمها خبر نداشت. این گزارش فهرستی از مشکلات بانکی در ایران را بدون اثر مستقیم تحریمها نشان می‌داد که حتی در شرایط نبود تحریمها نیز، عملا تبادلات مالی و بانکی بین ایران و سایر کشورها با مشکل مواجه است.
اما مشکل تحریم‌های پیش رو در ۱۳ آبان، معامله با بانک مرکزی و به طور خاص نگهداری پول نفت در بانک‌های خارجی و انتقال آن به ایران است.
پیش از این محدودیت معامله با دلار بر اساس تحریم‌های ۱۵ مرداد باعث شده بود ایران تلاش کند، تا یورو و ارزهای دیگر را جایگزین کند، اما نشانهای قطعی وجود ندارد که نشان دهد حساب‌های بانک مرکزی در خارج از ایران مسدود شده یا کشورهای دیگر مانع انتقال ارزهای خارجی -غیر از دلار- به ایران شده است. اما عملا این محدودیت‌ها بعد از ۱۳ آبان و سررسید دوم تحریمها در چهارم نوامبر آغاز خواهد شد.
دورنمای بعد از ۱۳ آبان؛ آیا امکان بی‌اثر کردن و دور زدن تحریمها وجود دارد؟
پاسخ قطعی به این سوال غیرممکن است.
دور زدن تحریم فروش نفت: ایران تلاش برای فروش نفت را خارج از چارچوب‌های رسمی هم در داخل و هم در خارج از کشور آغاز کرده است. در داخل تمهیدات عرضه نفت در بورس آغاز شده، از سوی دیگر گزارش‌‌ها نشان می‌دهند، ایران فرایند فروش غیررسمی یا فروش با چراغ خاموش یا استفاده از کشتی ارواح را آغاز کرده است.
هنوز نمی‌توان با قطعیت درباره موفقیت یا عدم موفقیت احتمالی این طرح‌ها قضاوت کرد.
دور زدن تحریم بانک مرکزی: از سوی دیگر ایران و پنج کشور باقی‌مانده در برجام تلاش کرده‌اند تا با ایجاد کانال ارتباط مالی اختصاصی میان ایران و اروپا مشکل انتقال پول به ایران را حل کنند.
در بیانیه‌ای که پس از جلسه وزاری خارجی ۱+۴ در نیویورک منتشر شد رسما اعلام شد در مورد «تاسیس یک “سازوکار ویژه” برای تسهیل پرداخت‌های مربوط به صادرات (شامل نفت) و واردات ایران» توافق شده است. همچنین رسانه‌ها به نقل از فدریکا موگرینی رییس سیاست خارجی اتحادیه اروپا نوشتند این کانال مالی تا پیش از ماه نوامبر میلادی (چهار روز مانده تا ۱۳ آبان) راه‌اندازی خواهد شد.
با این همه یازده روز پیش از سررسید ۱۳ آبان، خبرگزاری رویترز به نقل از یک دیپلمات اروپایی خبر از آن داد که فعالیت “سازوکار ویژه” در ابتدای ماه نوامبر به صورت نمادین خواهد بود و آغاز فعالیت آن تا اوایل سال جدید میلادی (اواسط دی ماه) به طول خواهد انجامید.
با توجه به اینکه اطلاعات زیادی درباره جزئیات این سازوکار ویژه، زمان قطعی آغاز فعالیت آن و واکنش احتمالی آمریکا نسبت به آن در دست نیست، نمی‌توان با قطعیت درباره امکان موفقیت یا عدم موفقیت آن صحبت کرد.
نظر کارشناس
از علیرضا صلواتی، کارشناس اقتصاد سیاسی در این باره سوال کردیم و از او پرسیدیم چقدر با این نظر حسن روحانی موافق است. او در پاسخ برای ما نوشت:
تقریبا با سخنان جناب روحانی موافقم. در عمل بسیاری شبکه‌های مالی آمریکایی یا اصلا هیچگاه وارد ایران نشده بودند و یا اگر هم وارد شده بودند. شرکت‌های اروپایی هم قبلا از ایران خارج شده‌اند و برای دقیقه‌ی نود نمانده‌اند.بعضی کشورها مانند کره جنوبی که واردات نفت را به صفر رسانده، اما از آن سو کشورهایی همچون هند هم تصمیم به ماندن دارند. آنهایی که می‌مانند دو حالت دارند، یا می‌توانند مانند بریتیش پترولیوم معافیت بگیرند یا مثل هند با روپیه و معامله پایاپای به تجارت ادامه دهند.
از سوی ملاحظات فنی دیگری هم دراین میان هست. مثلا آمریکا می‌داند اگر در برخی موارد زیادی سخت‌گیری کند، سویفت یورو اتحادیه اروپا جایگزین دلار می‌شود که به طور استراتژیک برای دلار مشکل‌ساز می‌تواند باشد. با این هم و با وجودی که به نظر می‌رسد آمریکا عملا خشاب خالی کرده، ولی همچنان بار روانی ۱۳ آبان و تکنیک اسکناس کاغذی «دلار» می‌تواند تکانه‌های نسبتا شدیدی ایجاد کند.
جمع‌بندی
حسن روحانی می‌گوید آمریکا همه کارهایی را که می‌توانسته انجام داده و اتفاق جدیدی در ۱۳ آبان نمی‌افتد.
ما بعد از تحقیقات مفصل در این باره به این نتیجه رسیدیم که چنین ادعایی، غیرقابل درستی‌سنجی است. گفته رییس‌جمهوری ایران، به دلیل وجود متغیرهای فراوان، نه یک ادعا که «پیش‌بینی» است. می‌توان درباره احتمال تحقق یا عدم تحقق پیش‌بینی‌ها صحبت کرد، اما نمی‌توان با قطعیت درباره درستی یا نادرستی آن اظهار نظر کرد.
می‌توان به نمونه‌های زیادی از پیش‌بینی‌های غلط یا درست حسن روحانی یا هر کس دیگری اشاره کرد که درست یا غلط از آب درآمده‌اند. همچنین می‌توان متغیرها را به مثابه فکت دید و درباره آنها صحبت کرد، چنانکه ما در این مقاله تلاش کردیم تا متغیرهای موجود را در زمینه تحریم‌های پیش رو بررسی کنیم.
آنچه مسلم است، روی کاغذ تحریم‌های جدید از ۱۳ آبان به فهرست تحریم‌های قبلی اضافه می‌شوند. از روز ۱۳ آبان، هم فروش نفت و هم بانک مرکزی ایران رسما تحریم می‌شوند. پیش از این هم در ۱۵ مرداد معاملات دلاری، صنایع خودروسازی و خرید و فروش طلا و فلزات گران‌بها تحریم شده بودند.
شواهد و قرائن نشان می‌دهند، قریب به اتفاق شرکت‌های خارجی که بعد از برجام برای سرمایه‌گذاری یا همکاری به ایران آمده بودند، از کشور خارج شده‌اند. بنابراین به نظر می‌رسد پیش‌بینی روحانی در این مورد درست باشد، چون چیزی برای ۱۳ آبان نمانده و هر چه بوده پیش از آن انجام شده است.
اما در سوی دیگر، شواهد و قرائن نشان می‌دهند، دست کم تا پایان ماه سپتامبر، به رغم توقف خرید نفت از سوی برخی کشورها، تغییر قابل ملاحظه‌ای در تولید و صادرات نفت ایران ایجاد نشده است. بنابراین تحریم‌های ۱۳ آبان بر فروش نفت ایران می‌تواند اثر قابل ملاحظه‌ای روی اقتصاد ایران بگذارد. تحقیقات ما نشان میدهد در سال ۱۳۹۱ تا زمان سررسید تحریمها در اردیبهشت ماه، تولید و صادرات نفت ایران کاهش قابل ملاحظه‌ای نداشت، اما بعد از آن با سرعت زیادی حجم تولید نفت از ۳/۵ میلیون به ۲/۶ بشکه در روز رسید. اگر همین سناریو دوباره تکرار شود، حتما اقتصاد ایران در ماه‌های آینده با مشکلات بیشتری روبه‌رو خواهد شد.
از سوی دیگر، ایران در ماه‌های اخیر تلاش کرده تا روش‌های جایگزین برای فروش نفت و همچنین نقل و انتقال پول به داخل پیدا کند. از راه انداختن بازارهای غیر رسمی گرفته تا تلاش برای راه‌اندازی کانال ایران و اروپا. اینکه این روش‌ها جواب بدهند یا نه، تاثیر زیادی در تحولات ماه‌های آینده ایران دارد. به همه اینها البته باید به تاثیرات روانی تحریمها هم اشاره کرد که می‌تواند حتی در شرایط پایدار، شرایط اقتصادی ایران را متحول کند.
اینها همه احتمال‌ها و متغیرهایی هستند که می‌توانند معادلات سیاسی و اقتصادی ایران را در آینده نزدیک عوض کنند. می‌توان درباره شانس تحقق هر کدام از متغیرها تحلیل ارائه کرد، اما هنوز برای اظهار نظر قطعی زود است. باید منتظر ماند و در روزها و ماه‌های آینده دید، پیش‌بینی روحانی درست یا غلط از آب در می‌آید.
*[این مقاله نخستین‌بار در سایت روحانی‌سنج منتشر شده است]