آمار دانش‌آموختگان علوم و مهندسی در ایران چقدر است؟

آیت‌الله خامنه‌ای رهبر جمهوری اسلامی ایران در بیانیه‌ای که برای چهل‌سالگی انقلاب منتشر کرده، گفته است:

نزدیک به ۱۴ میلیون نفر دارای تحصیلات عالی، رتبه‌ی دوم جهان در دانش‌آموختگان علوم و مهندسی، انبوه جوانانی که با روحیه‌ی انقلابی رشد کرده و آماده‌ی تلاش جهادی برای کشورند، و جمع چشمگیر جوانان محقق و اندیشمندی که به آفرینش‌های علمی و فرهنگی و صنعتی و غیره اشتغال دارند؛ ثروت عظیمی برای کشور است.

برای بررسی این ادعا، نخست جمعیت افراد دارای تحصیلات عالی را در ایران محاسبه کردیم. بر اساس داده‌های سرشماری سال ۱۳۹۵، تعداد کل افرادی که در ایران یا تحصیلات عالی دانشگاهی را گذرانده یا در حال تحصیل در یکی از دانشگاه‌ها و موسسات آموزش عالی‌اند، دقیقا ۱۳ میلیون و ۶۱۳ هزار و ۶۵۱ نفر اعلام شده است. از این میان نزدیک ۴ میلیون نفر در حال تحصیل‌اند، حدود ۳ میلیون و ۹۱۰ هزار محصل دانشگاهی در داخل و نزدیک ۷۴ هزار نفر محصل ایرانی در خارج از ایران.

بنابراین کل جمعیت دانش‌آموختگان آموزش عالی در سال ۱۳۹۵ حدود ۱۰میلیون نفر است.

اما آیا ایران در تعداد دانش‌اموختگان علوم و مهندسی در رتبه دوم جهان قرار دارد؟

آمار دانش‌آموختگان مهندسی در ایران

بر اساس آخرین آمارهای موجود در گزارش‌های ضمیمه کتاب «آمار آموزش عالی» در سال تحصیلی ۹۵-۱۳۹۴ در مجموع ۲۵۰ هزار نفر در گروه فنی و مهندسی و نزدیک به ۳۷ هزار نفر هم در گروه علوم پایه در ایران فارغ‌التحصیل شده‌اند. در مجموع آمار تعداد دانش‌آموختگان در دو گروه تحصیلی حدود ۲۸۷ هزار نفر است.

از این میان در دو گروه فنی، مهندسی و علوم و پایه حدود ۷۷ هزار نفر در مقطع کاردانی، ۱۶۶ هزار نفر در مقطع کارشناسی، ۴۱ هزار نفر کارشناسی ارشد و ۲۵۰۰ نفر در مقطع دکتری تخصصی (PhD) مدرک دانشگاهی گرفته‌اند.

مقایسه با آمار کشورهای دیگر

دو سال پیش در یکی از شاخص‌های فرعی نمایه جهانی نوآوری ۲۰۱۶ ( صفحه ۳۲۳)، با عنوان «Graduates in science and engineering» ایران با امتیاز ۴۶/۵۶، بعد از عمان در مقام دوم معرفی شده است. این شاخص بر مبنای نسبت جمعیت فارغ‌التحصیلان علوم و مهندسی به کل فارغ‌التحصیلان است. در واقع نشان‌دهنده جهت‌گیری نظام آموزش عالی در کشورهای مختلف جهان است.

در میان کشورهای بالای جدول، نشانی از کشورهای پیشرفته و صاحب نام و اعتبار در علوم مهندسی به چشم نمی‌خورد. بعد از عمان و ایران، کشورهای تونس، مراکش، هنگ‌کنگ، مالزی، کره، هند و یونان در مقام‌های دوم تا دهم قرار دارند.

باید توجه داشت این آمار بر مبنای تقسیم تعداد دانش‌آموختگان علوم و مهندسی به کل دانش‌آموختگان (در سال ۲۰۱۴) محاسبه شده و ارتباطی با تعداد فارغ‌التحصیلان ندارد. این وضعیت نشان‌ دهنده جهت‌گیری نظام آموزش عالی در ایران است که متمرکز بر رشته‌های علوم مهندسی است. بنابراین ربطی به جمعیت یا ظرفیت توسعه علوم و مهندسی ندارد. فرض کنید یک کشور کوچک با جمعیت هزار دانش‌آموخته، اگر ۵۰۰ فارغ‌التحصیل علوم و مهندسی داشت بالاتر از ایران و عمان رتبه اول جدول را به خود اختصاص می‌داد.

با این همه شواهدی دیگری هم هست که نشان می‌دهد ایران از نظر جمعیت دانش‌آموختگان علوم و مهندسی هم، اگرچه در رتبه دوم نیست، اما وضعیت ویژه‌ای دارد.

به عنوان مثال این اینفوگرافی روز ۱۹ خرداد ۱۳۹۴ در مجله فوربز منتشر شده است. این آمار توسط موسسه معتبر Statista آماده شده که منبع اصلی آن تحقیقات مجمع جهانی اقتصاد است.

باید توجه داشت که این اینفوگرافی صرفا رشته‌های مهندسی را مبنای محاسبه قرار داده و آمار چین و هند در آن نیست. دو کشوری که در گزارش‌های بعدی با ورود به میدان، ایران را تا رتبه پنجم عقب می‌رانند.

اینفوگرافی دوم از گزارش دیگری است که در تاریخ ۱۴ بهمن ۱۳۹۵ در فوربز منتشر شده است.

در این گزارش ایران در مجموع رشته‌های علوم، تکنولوژی، مهندسی و ریاضی با آمار ۳۳۵ هزار فارغ‌التحصیل در جایگاه پنجم قرار دارد.

تحلیل آمار آموزش عالی

چنانکه مشخص است آمار آموزش عالی در ایران چشمگیر است، پیشتر نیز فکت‌نامه در چند گزارش مجزا به این آمار اشاره کرده بود. (از جمله آمار بیکاری افراد با مدرک PhD، رکورد جهانی صدور مدرک دانشگاهی، رشد علمی و رتبه ایران در دانش‌ و فناوری)

آنچه مشخص است، حتی با فرض صحت آمار ارائه شده از سوی مسئولان ایرانی، باز هم یک علامت سوال بزرگ جلب توجه می‌کند. این شاخص‌ها چه نسبتی با شاخص‌های دیگر دارند؟

به عنوان مثال اگر آمار اشتغال را مد نظر قرار دهیم بر اساس آمار سال ۱۳۹۶ از حدود ۱۴میلیون ایرانی دارای تحصیلات عالی (بیش از ۱۰ میلیون دانش‌آموخته)، فقط ۵ میلیون و ۷۰۰ هزار نفر صاحب شغل‌اند. یعنی راندمان شغلی نظام آموزش عالی ایران چیزی بیشتر از ۵۷ درصد نیست که لزوما همه آنها در رشته‌ تحصیلی‌شان فعالیت نمی‌کنند. یا تعداد شاغلان مهندسی در سال ۱۳۹۶ حدود یک میلیون و ۲۰۰ هزار نفر بوده است.

به عنوان مثال در نمایه نوآوری که در آن ایران دومین کشور دنیا در نسبت علوم مهندسی به کل رشته‌های دانشگاهی دوم اعلام شده، جایگاه کلی ایران با در نظر گرفتن شاخص‌های دیگر پنجاه و یکم است.

یا در رده‌بندی کلی سرمایه انسانی ۲۰۱۷ مجمع جهانی اقتصاد، ایران به رغم آمارهای بالا در آموزش عالی، جایگاهی بهتر از صد و چهارم ندارد.

جمع‌بندی

تردیدی نیست آمارهای آموزش عالی در ایران خیره‌کننده است، چنانکه در مقام مقایسه ایران در زمینه تولید مدرک دانشگاهی و آمار دانش‌آموختگان جزو کشورهای بالای جدول در رده‌بندی‌های مختلف است.

در جست‌وجو برای پیدا کردن منبع معتبری برای گفته آیت‌الله خامنه‌ای، چیزی بهتر از یکی از جدول‌های فرعی در نمایه نوآوری سال ۲۰۱۶ پیدا نکردیم. در آن گزارش که بر مبنای داده‌های سال ۲۰۱۳ تهیه شده، آمده که نسبت دانش‌آموختگان فنی و مهندسی به کل دانش‌آموختگان در هر سال حدود ۴۷ درصد است و از این نظر ایران بعد از کشو عمان در مقام دوم قرار دارد. ترکیب غالب کشورهای بالای جدول، کشورهای کمتر توسعه یافته یا در حال توسعه است که علاقه زیادی به سرمایه‌گذاری در توسعه رشته‌های علوم و مهندسی دارند.

این گزارش از آنکه نشان دهنده ظرفیت‌های علوم و مهندسی در ایران یا کشورهای بالای جدول باشد، نشان‌دهنده جهت‌گیری آموزش عالی در این کشورها است. با این همه در مقام مقایسه لفظی گفته رهبر ایران را تایید می‌کند.

با این همه نمی‌توان منکر آمار چشمگیر آموزش عالی و به خصوص آموزش رشته‌های علوم و مهندسی در ایران شد. از سوی دیگر گزارش‌های پراکنده‌ای هم وجود دارد که نشان می‌دهند هر ساله جمعیت زیادی -بیشتر از بسیاری از کشورهای جهان- در ایران از دانشکده‌های علوم و مهندسی فارغ‌التحصیل می‌شوند و از این حیث ایران اگرچه در جایگاه دوم قرار ندارد، اما در کنار روسیه، ایالات متحده، چین و هند جزو کشورهای پیشرو در تمام دنیا است.

اما به جز اینها یک واقعیت دیگر هم وجود دارد و هنگام صحبت درباره توسعه آموزش عالی باید به آن اشاره شود، شاخص‌هایی است که آمارها و شاخص‌های معتبر دیگر نشان می‌دهند که توسعه آموزش در ایران کمّی و نامتوازن است.

می‌توان به طور خلاصه گفت، آنچه رهبر ایران به آن استناد کرده آمار فرعی در یک گزارش بین‌الملی است که نه نشان‌دهنده توسعه علوم و مهندسی در ایران، بلکه بیانگر جهت‌گیری نظام آموزش عالی است که طی سال‌های گذشته روی توسعه کمّی آموزش عالی، به‌خصوص در زمینه فنی و مهندسی تمرکز زیادی داشته است.

با این اوصاف فکت‌نامه به این گفته رهبر ایران نشان «گمراه‌کننده» می‌دهد.